Қазақстанда босқын мәртебесін қалай алуға болады

Босқын - нәсілдік, ұлттық, діни сенімі, азаматтық белгісі, белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығы немесе саяси нанымы бойынша қудалаудың құрбаны болу қаупінің негізділігіне қарай өзі азаматы болып табылатын елден тыс жерде жүрген және өз елінің қорғауын пайдалана алмайтын немесе осындай қауіп салдарынан мұндай қорғауды пайдаланғысы келмейтін шетелдік немесе осындай қауіп салдарынан еліне қайтып орала алмайтын немесе қайтып оралғысы келмейтін, өзі тұрақты тұратын немесе өзі азаматы болып табылатын елден тыс жерде жүрген азаматтығы жоқ адам.

Босқын және саяси баспана іздеген адам туралы түсініктер жиі шатастырылады. Саяси баспана өмірге немесе қуғын-сүргінге қауіп төнген жағдайда ғана, өз елінен тыс жерде де алынады. Көбінесе бұл өз елінің арнайы қызметтері өлтіруге немесе ұрлап әкетуге болатын белгілі саяси қайраткерлерге қатысты.

Жеке тұлға Қазақстан Республикасына келгеннен кейін не нәсіліне, ұлтына, азаматтығына байланысты қудалаудың құрбаны болу мән-жайларының басталғаны туралы Қазақстан Республикасының аумағында болған кезден бастап күнтізбелік 5 күн ішінде дініне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа мүшелігіне немесе саяси көзқарасына байланысты жеке өзі немесе уәкілетті өкілі арқылы облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың халықты жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі жергілікті атқарушы органдарына (МЖМБ) жазбаша өтінішхат береді.

Қазақстан Республикасында босқын мәртебесін беру туралы өтініш тіркелген күні пана іздеушіге Қазақстан Республикасында пана іздеушінің куәлігі беріледі және оның өтініші бойынша шешім қабылданғанға дейінгі мерзімге есепке алынады.

Пана іздеуші куәлікті алған күннен бастап 3 күнтізбелік күн ішінде саусақ ізін алуға жатады.

Куәлік 18 жасқа толған шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға 3 ай мерзімге беріледі.

18 жасқа толмаған отбасы мүшелері туралы мәліметтер пана іздеген адамның, ата-анасының бірінің немесе заңды өкілдерінің куәлігіне енгізіледі.

Пана іздеген, 18 жасқа толмаған және ҚР аумағына ата-анасыз немесе заңды өкілдерсіз келген адамға пана іздеген адамның куәлігі беріледі.

Пана іздеген адамның куәлігі босқын деп тану туралы өтініш берген шетелдіктің, азаматтығы жоқ адамның ҚР аумағында болуының заңдылығын растайды.

Өтінішхатты қарау мерзімі ұзартылған жағдайда, қолданылу мерзімі өткен пана іздеген адам куәлігінің орнына 3 ай мерзімге жаңа куәлік беріледі.

ҚР Мемлекеттік шекарасынан өткен кезде адам көші – қон бақылау пунктіне, ал мұндай пункт болмаған жағдайда - ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметінің бөлімшесіне жазбаша өтініш береді.

Кейіннен пана іздеген адам және өтініш өтінішті ресімдеу және анықтама беру үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі жергілікті атқарушы органдарына беріледі.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункті болмаған кезде адам Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын мәжбүрлі түрде заңсыз кесіп өткен жағдайда 24 сағат ішінде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарына жүгінуге міндетті. 

Босқын Қазақстан аумағына уақытша келген кез келген шетелдік сияқты іс жүзінде бірдей құқықтар мен міндеттерге ие. Ол медициналық қызметке, сот қорғауына құқылы, өз бизнесін ашуға және жұмысқа орналасуға құқылы. Айырмашылық тек жұмысқа орналасу кезінде босқын зейнетақы жарналарын аудармайтын қарапайым жалдамалы жұмысшы ретінде ресімделеді.

Яғни, босқынға жергілікті атқарушы органдардан жұмысқа қандай да бір рұқсат алудың қажеті жоқ, оны шетелдік жұмыс күшінің өкілі деп санамайды.

Босқын қаласа, Қазақстанда тұруға ықтиярхатты алу үшін, кейіннен азаматтық алу үшін жүгіне алады.

Егер ол азаматтығын ала алса, босқын мәртебесі автоматты түрде тоқтатылады. Сондай-ақ, кез-келген босқын үйде қалған туыстары туралы ақпарат алу үшін уәкілетті органдарға жүгіне алады.

Босқындар ҚР заңдарын сақтауға міндетті, Қазақстаннан тыс жерлерге барар алдында олар бұл туралы МЖМБ өкілдеріне алдын ала хабарлауы тиіс.

Сұрау салуды қанағаттандырудан мынадай жағдайларда бас тартылады:

1. Адамның нәсіліне, ұлтына, дініне, азаматтығына, белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығына немесе саяси нанымына байланысты қудалаудың құрбаны болуы мүмкін деген негізді қауіптің болмауы.
2. Егер адам өзі туралы және Қазақстан Республикасының аумағына келу мән-жайлары туралы хабарлаудан бас тартса не көрінеу жалған мәліметтер хабарласа, сондай-ақ жалған құжаттарды ұсынса.
3. Адамның қорғауын пайдалана алатын үшінші мемлекеттің азаматтығы болуы.
4. Егер адам қауіпсіз үшінші елдің аумағынан тікелей келсе.
5. Егер осы адамға қатысты ол террористік, экстремистік, сондай-ақ тыйым салынған діни ұйымдардың қызметіне қатысады не қатысады деп пайымдауға дәлелді негіздер болса, азаматтық тиесілілік елінде не ол келген елде жұмыс істейді.
6. Егер осы адамға қатысты бейбітшілікке қарсы қылмыс, әскери қылмыс немесе адамзатқа қарсы қылмыс жасады деп болжауға дәлелді негіздер болса, мұндай қылмыстарға қатысты шаралар қабылдау мақсатында жасалған халықаралық актілерде осы әрекеттерге берілген анықтамада.
7. Егер осы адамға қатысты оның аумағына келгенге дейін Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде саяси емес сипаттағы ауыр қылмыс жасады деп пайымдауға дәлелді негіздер болса.
8. Егер осы адамға қатысты ол Біріккен Ұлттар Ұйымының және Қазақстан мүшелері болып табылатын халықаралық ұйымдардың мақсаттары мен қағидаттарына қайшы келетін әрекеттерді жасауға кінәлі деп пайымдауға дәлелді негіздер болса.
9. Егер осы адам Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы комиссарының басқармасынан басқа, Біріккен Ұлттар Ұйымы органдарының немесе мекемелерінің қорғауын не көмегін пайдаланса.
10. бұл адамның Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дактилоскопиялық тіркеуден өтуден бас тартуы немесе бас тартуы.

Егер адам өзінің жеке басын куәландыратын құжаттарының жоқ екендігі туралы мәлімдеген болса, ол туралы мәліметтер оның сөздерімен жазылады және онымен бір жұмыс күні ішінде әңгімелесу жүргізіледі.

Өтінішхат он сегіз жасқа толған адамның отбасының әрбір мүшесінен қабылданады.

Өтінішті қарау рәсімі мыналарды қамтиды:

• пана іздеген адам жүгінген күні электрондық іс басталады;
• 3 күнтізбелік күн ішінде тұлғаға сауалнама жүргізіледі;
• 5 күнтізбелік күн ішінде ҚР Ішкі істер органдарының барлық есептері бойынша, сондай-ақ Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің есептері бойынша тексеру жүргізілуде;
• тексеруді жүзеге асырғаннан кейін 15 күнтізбелік күн ішінде өтініш берушімен сауалнама парағын ресімдей отырып, жеке әңгімелесу жүргізіледі, сондай-ақ міндетті медициналық куәландыруға жолдама беріледі;
• сұхбат жүргізу аяқталғаннан кейін бір күндік мерзімде Ұлттық қауіпсіздік органдарына есепке алу карточкасының ксерокөшірмесін қоса бере отырып, сұрау салу жіберіледі, Ұлттық қауіпсіздік органдары күнтізбелік 30 күн ішінде жауап жібереді;
• жауапты орындаушы жауапты алғаннан кейін 10 күнтізбелік күн ішінде іс материалдарын, фактілерді, алынған мәліметтердің дұрыстығын тексереді, қажет болған жағдайда ҚР мемлекеттік органдарына сұрау салулар жібереді;
• өтінішті зерделеу және ақпарат жинау аяқталғаннан кейін күнтізбелік 10 күн ішінде жауапты орындаушы босқын мәртебесін беру, ұзарту, тоқтату және айыру рәсімін жүзеге асыру жөніндегі комиссияның (бұдан әрі – Комиссия) отырысында қарау үшін материалдар дайындайды.

Өтінішхатты қарау мерзімін ұзарту үшін негіздер болған кезде МЖМБ бастығы комиссияның ұсынымы бойынша тиісті шешім қабылдайды, ол туралы пана іздеген адамға 2 жұмыс күні ішінде хабарланады.

Комиссияның өтінішхатты қарау нәтижелері бойынша МЖМБ бастығы күнтізбелік 1 күн ішінде өтінішхат бойынша шешім қабылдайды.

Қабылданған шешім туралы адам 5 жұмыс күні ішінде босқын куәлігін беру немесе дәлелді бас тарту арқылы хабардар етіледі.

Босқын мәртебесі бір жыл мерзімге беріледі.

 Егер оған босқын мәртебесін беруге негіз болған бұрынғы мән-жайлар босқынның шыққан елінде қалса, босқын мәртебесін беру мерзімін бір жылға және одан кейінгі әрбір жылға облыстың, қаланың жергілікті атқарушы органы ұзартады.