2024 жылғы маусым Астана қ.
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
Индустрия, мемлекеттік қолдау және сатып алу департаменті (бұдан әрі – Департамент) Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің 2024 жылға арналған Жұмыс жоспарына сәйкес күкірт қышқылын сату нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдауды (бұдан әрі – талдау) жүргізді.
Талдау бәсекелестік деңгейін анықтау, нарықта үстем немесе монополиялық жағдайды иеленген субъектілерді анықтау, бәсекелестікті қорғау және дамытуға бағытталған шаралар кешенін әзірлеу, монополистік қызметтің алдын алу, шектеу және тоқтату мақсатында жүргізілді.
Талдауды жүргізу барысында Департамент Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексін (бұдан әрі – Кодекс) және Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі Төрағасының 2022 жылғы 3 мамырдағы №13 бұйрығымен бекітілген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау әдістемесін (бұдан әрі – Әдістеме) басшылыққа алды.
Алғашқы деректер ретінде 2024 жылғы 19 ақпандағы №03-4-25/471 Қазақстан Республикасы өнеркәсіп және құрылыс министрлігі (бұдан әрі – ҚР ӨҚМ), 2024 жылғы 21 ақпандағы №КГД-12-3-13/5187-МКК Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті (бұдан әрі – ҚР ҚМ МКК) және осы тауар нарығында қызметін жүзеге асыратын нарық субъектілері ұсынған мәліметтер пайдаланылды.
Тауарлардың өзара ауыстырылуының критерийлерін анықтау шеңберінде келесі мәселелер қаралды:
- Тауардың атауын анықтау;
- Сатып алушының таңдауын анықтайтын тауарлардың қасиеттерін және осы тауар үшін өзара ауыстырылатын әлеуетті тауарларды анықтау;
- Өзара ауыстырылатын тауарларды анықтау.
Тауардың атауын анықтау
Күкірт қышқылы ГОСТ 2184-2013 «Күкірт қышқылы. Техникалық шарттар», ГОСТ 667-73 «Аккумуляторлық күкірт қышқылы. Техникалық шарттар» сәйкес өндіріледі.
Күкірт қышқылы (H₂SO₄) – бұл өнеркәсіпте ең маңызды және кеңінен қолданылатын химиялық заттардың бірі болып табылатын күшті минералды қышқыл. Ол түссіз, тұтқыр сұйықтық түрінде болады.
Сатып алушының таңдауын анықтайтын тауарлардың қасиеттері және өзара ауыстырылатын әлеуетті тауарларды анықтау
Күкірт қышқылының қасиеттерін талдау нәтижесінде ол тау-кен, химия, мұнай, металл өңдеу, тоқыма, былғары және басқа да өнеркәсіп салаларында шикізат және реагент ретінде пайдаланылатыны анықталды.
Күкірт қышқылы минералды тыңайтқыштар өндіруде, қорғасын аккумуляторларындағы электролит ретінде, түрлі минералды қышқылдар мен тұздар, химиялық талшықтар, бояғыштар, түтін түзетін және жарылғыш заттарды алуда, металлургия, мұнай, лак-бояу, тоқыма, былғары және басқа да өнеркәсіп салаларында қолданылады.
Өнеркәсіпте күкірт қышқылы кеңінен қолданылады:
- Рудаларды, әсіресе сирек элементтерді (уран, иридий, цирконий, осмий) өңдеуде;
- Минералды тыңайтқыштар өндіруде (дүниежүзілік тұтынудың 60-70%);
- Қорғасын аккумуляторларындағы электролит ретінде;
- Бояғыштар, түтін түзетін және жарылғыш заттар өндіруде;
- Мұнай, металл өңдеу, азық-түлік, тоқыма, былғары және басқа да өңдеу өнеркәсіп салаларында.
Күкірт қышқылы өте күшті қышқыл болып табылады және жоғары химиялық белсенділікке ие. Ол күшті тотықтырғыш қасиеттерге ие, әсіресе концентрленген түрінде. Металдардың көпшілігімен реакцияға түсіп, сульфаттарды түзеді. Органикалық қосылыстардан суды алып тастай отырып, дегидраттаушы агент рөлін атқара алады.
Күкірт қышқылы тері мен шырышты қабықтарды қатты күйдіруі мүмкін. Күкірт қышқылының буларын ингаляциялау тыныс алу жолдарының тітіркенуін және өкпенің ауыр зақымдануын тудыруы мүмкін.
Күкірт қышқылы кейбір металлургиялық процестердің жанама өнімі ретінде алынады.
Қазіргі уақытта нарықта күкірт қышқылының негізгі 5 өндірушісі жұмыс істейді:
- «Қазақмыс» корпорациясы ЖШС және «Қазцинк» ЖШС металлургия процесінде жанама өнім ретінде күкірт қышқылын алады;
- «Казфосфат» ЖШС күкірт қышқылын жанама өнім ретінде алып, оны минералды тыңайтқыштар өндіруде пайдаланады;
- «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ («СКЗ-U») және «Samruk-Kazyna Ondeu» ЖШС («SSAP») күкіртті шаймалау әдісімен өндіреді.
Нарық ерекшеліктеріне байланысты күкірт қышқылын жанама түрде алу басым, алайда неғұрлым тиімдісі – контактілі әдіс.
Әлемдегі күкірт қышқылының ең ірі тұтынушылары минералды тыңайтқыштар өндірушілері болып табылады.
Фосфатты минералды тыңайтқыштар мен өсімдіктерді химиялық қорғау құралдарын шығару дүниежүзілік күкірт қышқылының шамамен 60-70% пайдаланады. Шамамен 10% моногидрат басқа химиялық өнімдер мен рудаларды шаймалау үшін жұмсалады. Сондай-ақ, моногидраттың ірі тұтынушылары болып шамамен 5% реагентті тұтынатын РТИ және пластиктер өндірісі және целлюлоза-қағаз өнеркәсібі табылады.
«Қазақмыс корпорациясы» ЖШС ақпараты бойынша, күкірт қышқылы құрамында күкірт бар мыс концентраттарын балқыту кезінде бөлінетін күкіртті газдардан Балқаш және Жезқазған мыс қорыту зауыттарында өндіріледі.
Ол ГОСТ 2184-2013 «Техникалық күкірт қышқылы. Техникалық шарттар» талаптарына сәйкес келеді.
Техникалық күкірт қышқылының 1-2 сорты, ТН ВЭД коды 2807000001 шығарылады.
Сыртқы көрінісі – мөлдір сұйықтық, улы, жанбайтын және жарылмайтын, ГОСТ 12.1.007-76 бойынша 2-ші қауіптілік сыныбына жатады.
Партия – сапа көрсеткіштері бойынша біртекті және бір сапа құжаты бар өнімнің саны. Өнім цистерналарға тиелгенде партия саны 10-12 цистернадан аспайды, бөшкелерге тиелгенде партия 20 тоннадан аспайды.
Тасымалдау – күкірт қышқылына арналған арнайы цистерналармен темір жол көлігімен және бөшкелерде автомобиль көлігімен жүзеге асырылады.
Сақтау кепілдігі мерзімі – өндірілген күннен бастап бір ай.
Өзара ауыстырылатын тауарларды анықтау
Өзара ауыстырылатын тауарларды анықтау барысында тұтынушыларға сұрау жүргізілді. Оның негізінде күкірт қышқылын іс жүзінде ауыстыру немесе сатып алушының оны басқа тауармен ауыстыруға дайын болуы, оның функционалдық мақсаты, қолданылуы, сапалық және техникалық сипаттамалары, бағасы және басқа да параметрлер ескерілді.
Сұрауға минералды тыңайтқыштар, уран өндірушілер және өнеркәсіптік кәсіпорындар («Қазақстан алюминийі» АҚ, «Grand Energy» ЖШС, «Еуразиялық энергетикалық корпорация» АҚ, «KAZ Minerals Aktogay» ЖШС, «Казфосфат» ЖШС, «Қазақстан-Француз бірлескен кәсіпорны «КАТКО» ЖШС, «Каустик» АҚ, «НаИл» ЖШС, «3-Энергоорталық» АҚ, «Kazakhmys Energy» ЖШС) қатысты.
Сұрау нәтижелері келесідей:
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, тұтынушылардың сұрау нәтижелері, тауардың ерекшеліктері мен функционалдық мақсаты ескеріле отырып, күкірт қышқылының басқа тауарлармен өзара ауыстырылмайтындығы анықталды..
Тауар нарығының шекаралары тұтынушылар тауарды сатып алатын аумақты анықтайды, егер оны осы аумақтан тыс жерде сатып алу экономикалық, технологиялық және басқа да себептер бойынша орынсыз болса.
Тауар нарығының шекараларын анықтау тауарды осы аумақта сатып алу мүмкіндігін ескере отырып жүзеге асырылды, атап айтқанда:
Тауарды сатып алушылардың (тұтынушылардың) экономикалық мүмкіндіктерін шектейтін тауар айналымының шарттары, Әдістеменің 20-тармағына сәйкес, анықталмаған.
Мемлекеттік органдардың, нарық субъектілерінің жауаптарын қарау барысында тауарды сату Қазақстанның бүкіл аумағында жүзеге асырылатыны анықталды. Тұтынушылардың/жеткізушілердің кез келген аймаққа сатып алу/жеткізу, сондай-ақ тауарды басқа мемлекеттерге импорттау және экспорттау мүмкіндігі бар.
Осыған байланысты тауар нарығының шекаралары ретінде Қазақстан Республикасы аумағы анықталды.
Әдістеменің 26-тармағына сәйкес, тауар нарығын зерттеудің уақытша интервалы зерттеудің мақсатына, тауар нарығының ерекшеліктеріне және ақпараттың қолжетімділігіне байланысты анықталады.
Сатудың, тауарды импорттаудың және экспорттаудың көлемі туралы ақпараттың қолжетімділігін және зерттеу мақсаттарын ескере отырып, зерттеу үшін уақытша интервал ретінде 2022 және 2023 жылдар кезеңі анықталды..
Нарық субъектілерінің құрамына талданатын кезеңде Қазақстан Республикасы аумағында күкірт қышқылын сататын барлық нарық субъектілері кірді.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметтері бойынша, 2022 жылы Қазақстан Республикасы аумағында күкірт қышқылын 36 нарық қатысушысы, ал 2023 жылы – 48 нарық қатысушысы жүзеге асырған.
|
№ |
БИН |
Наименование |
Адрес, контакты |
Учредитель |
|
1 |
970140000211 |
«Казцинк» ЖШС |
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қ., Промышленная к-сі 1 |
Х |
|
2 |
060440001914 |
«KAP Logistics» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауд., Таукент ауылы, Микрорайон 1 Ыкшамаудан 133, кеңсе 47 |
Х |
|
3 |
050140000656 |
«Қазақмыс корпорациясы» ЖШС |
Қарағанды қ., Абай к-сі 12 |
Х |
|
4 |
070840007296 |
«СКЗ-U» ЖШС |
Қызылорда обл., Жаңақорған ауд., Жаңақорған ауылы, Амангелді к-сі |
Х |
|
5 |
140740012829 |
«Востокцветмет» ЖШС |
Шығыс Қазақстан обл., Өскемен қ., Александра Протозанова к-сі 121 |
Х |
|
6 |
080840001833 |
«SSAP» ЖШС |
Ақмола обл., Степногорск қ., Өндірістік аймақ 6, 5-кешен |
Х |
|
7 |
180940000700 |
«IDEAL Хим» ЖШС (ИДЕАЛ Хим) |
Алматы қ., Тимирязева к-сі 42, 23А ғимараты, 232-бөлме |
Х |
|
8 |
181040014186 |
«Promhim.KZ» ЖШС |
Алматы қ., Әуезов ауданы, 12-микрорайон, 22/2-үй, 54-кеңсе |
Х |
|
9 |
960340001136 |
«Бірлескен кәсіпорын «ИНКАЙ» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауд., Сарыжаз ауылы, 021-квартал, 194-үй |
Х |
|
10 |
061240000604 |
«Семізбай-U» ЖШС |
Ақмола обл., Біржан сал ауданы, Степняк қ., Біржан Сал к-сі 34 |
Х |
|
11 |
061140001976 |
«Бірлескен кәсіпорын «Ақбастау» АҚ |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Шолаққорған ауылы, Жібек Жолы к-сі 67 |
Х |
|
12 |
071140017376 |
«СпецХимПродукт XXI» ЖШС |
Ақтау қ., 14-шағынаудан, 41-үй, 10-бөлме |
Х |
|
13 |
050740004185 |
«Каратау» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Сарыжаз ауылы, 021-квартал, 192-үй |
Х |
|
14 |
090840016516 |
«RONSON-2000» ЖШС (РОНСОН-2000) |
Алматы қ., Сызғанова к-сі 101а |
Х |
|
15 |
090540005490 |
«KAZ Minerals Bozshakol» ЖШС |
Павлодар обл., Екібастұз қ., Тортықұдық ауылы, Тортықұдық ғимараты 13 |
Х |
|
16 |
110440001807 |
«Kazakhmys Smelting» ЖШС |
Балқаш қ., Ленин к-сі 1 |
Х |
|
17 |
060640009631 |
«Казхимтехснаб» ЖШС |
Семей қ., Глинки к-сі 73, Г-корпус |
Х |
|
18 |
101240019764 |
«MSK GROUP KZ» ЖШС |
Шығыс Қазақстан обл., Өскемен қ., Ж. Малдыбаев к-сі 173/1 |
Х |
|
19 |
071040005203 |
«CemEX Engineering» ЖШС |
Алматы қ., Карибжанов к-сі 1 |
Х |
|
20 |
210340029953 |
«ADOtex» ЖШС |
Астана қ., Күйші Дина к-сі 14 |
Х |
|
21 |
101240019764 |
«Қазақстанның майлары мен майлағыштары» ЖШС |
Шығыс Қазақстан обл., Өскемен қ., Ж. Малдыбаев к-сі 173/1 |
Х |
|
22 |
220540035570 |
«Avant chemical» ЖШС (Авант Кэмикал) |
Алматы қ., Достық даңғылы 188 |
Х |
|
23 |
951240012555 |
«Химстатус» ЖШС |
Тараз қ., Қазыбек би тұйық көшесі 10А |
Х |
|
24 |
090540005371 |
«Аст-Юг Холдинг» ЖШС |
Шымкент қ., Исмаилов к-сі 19/1 |
Х |
|
25 |
160540018271 |
«GrandEnergy» ЖШС |
Павлодар қ., Торайғыров к-сі 56, 111-кеңсе |
Х |
|
26 |
140840001183 |
«Бірлескен кәсіпорын «Оңтүстік тау-кен-химия компаниясы» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Қыземшек ауылы, Микрорайон 1 Ыкшамаудан 23, кеңсе 36 |
Х |
|
27 |
990540002098 |
«ТОПАН» ЖШС |
Батыс Қазақстан обл., Орал қ., Ружейникова к-сі 11, тел. +7(7112) 28-40-10 |
Х |
|
28 |
121240011881 |
«Изомер» ЖШС |
Алматы қ., Төлеғен Тәжібаев к-сі 47 |
Х |
|
29 |
940540000082 |
«Фирма СКАТ» ЖШС |
Алматы қ., Бекмаханов к-сі 91, 1-кеңсе, тел/факс: (+7 727) 225-44-44 |
Х |
|
30 |
210240007512 |
«ChemTrastSolutions» ЖШС |
Ақмола обл., Степногорск қ., 4-шағынаудан, 5-үй, кеңсе 47 |
Х |
|
31 |
080740006642 |
«Talas Investment Company» ЖШС |
Жамбыл обл., Талас ауданы, Қаратау ауылы, Арбатас к-сі 27 |
Х |
|
32 |
020240008451 |
«Айна Лайн» ЖШС |
Ақтөбе обл., Мұғалжар ауданы, Ембі қ., Есет Батыр к-сі 144 |
Х |
|
33 |
081040016647 |
«Реактивснаб» ЖШС |
Шымкент қ., Еңбекші ауданы, Ж. Аймауытов к-сі 160 |
Х |
|
34 |
040340007232 |
«ХИМЦЕНТР-А» ЖШС |
Алматы обл., Іле ауданы, КазЦик ауылы, Бережинский Алексей Федорович к-сі 47 |
Х |
|
35 |
161140001302 |
«Хим Траст KZ» ЖШС |
Қарағанды қ., Жолаушылар к-сі 10, кеңсе 212 |
Х |
|
36 |
010940003523 |
«Химреактивснаб-Алматы» ЖШС |
Алматы қ., Мауленов к-сі 85, 77Б-кеңсе |
Х |
|
37 |
220840037578 |
«Quantum Chemical» ЖШС |
Алматы қ., Достық даңғылы 210Б, кеңсе 75, “Көктем Grand” бизнес орталығы |
Х |
|
38 |
090840006023 |
«KAZ Minerals Aktogay» ЖШС |
Шығыс Қазақстан обл., Аягөз ауданы, Ақтоғай ауылы, Өндірістік аймақ, КАЗ МИНЕРАЛЗ АКТОГАЙ 27 |
Х |
|
39 |
060440002000 |
«РУ-6» ЖШС |
Қызылорда обл., Шиелі ауданы, Бидайкөл ауылы, Урочище Бидайкөл к-сі 3 |
Х |
|
40 |
201140018773 |
«Хемикал Индастри Казахстан» ЖШС |
Астана қ., Есіл ауданы, Тұран даңғылы 5/5, 38-пәтер |
Х |
|
41 |
110240020102 |
«Өндіруші кәсіпорын «Орталық» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Созақ ауылы, 033-квартал, 28-үй |
Х |
|
42 |
220240006932 |
«ЕвразияРесурс» ЖШС |
Қарағанды обл., Қарағанды қ., Нарманбет Толепов к-сі 5 |
Х |
|
43 |
161040005807 |
«Бірлескен кәсіпорын «Буденовское» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Қаратау ауылдық округі, Сарыжаз ауылы, 021-квартал, 627-ғимарат |
Х |
|
44 |
981040001439 |
«Қазақстан-Француз бірлескен кәсіпорны «КАТКО» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Тасты ауылы, 060-квартал, 44-үй |
Х |
|
45 |
221040024946 |
«KRK GROUP» ЖШС |
Астана қ., Дінмұхамед Қонаев к-сі 12, 127-кеңсе |
Х |
|
46 |
150540001510 |
«Казатомпром – SaUran» ЖШС |
Түркістан обл., Созақ ауданы, Таукент ауылы, Микрорайон 1 Ыкшамаудан 133, кеңсе 108 |
Х |
|
47 |
080840017116 |
«Тепло Снаб и К» ЖШС |
Атырау обл., Атырау қ., Бейбарыс даңғылы 530 |
Х |
|
48 |
991040000313 |
«Казфосфат» ЖШС |
Алматы қ., Медеу ауданы, Омарова Ж к-сі 8 |
Х |
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 165-бабының 2-тармағына сәйкес, тұлғалар тобы бірыңғай нарық субъектісі ретінде қарастырылады. Аталған тауар нарығында келесі тұлғалар топтары анықталды:
«KAP Logistics» ЖШС тұлғалар тобына кіретін субъектілер күкірт қышқылын негізінен өздерінің қажеттіліктері үшін осы топ ішіндегі субъектілерге сатады. Нарыққа сатуды «SSAP» ЖШС жүзеге асырған.
Анықтама: 2022 жылдың басынан 2023 жылдың маусымына дейін «Казфосфат» ЖШС «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС тұлғалар тобына кірді. 2023 жылдың шілдесінен бастап «CAF Holding» жеке компаниясы «Казфосфат» ЖШС-нің қатысушысы болып табылады. Сонымен қатар, «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-нің «Казфосфат» ЖШС-індегі үлесі 40%-ға дейін төмендеді, сондықтан 2023 жылдың шілдесінен бастап «Казфосфат» ЖШС «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС тұлғалар тобымен бір топ ретінде танылмайды.
«Востокцветмет» ЖШС тұлғалар тобына кіретін субъектілер күкірт қышқылын тек өздерінің қажеттіліктері үшін осы тұлғалар тобы шеңберінде жүзеге асырады. Нарыққа сату жүзеге асырылған жоқ.
Талдау жүргізілген кезеңдегі тауар нарығының көлемі қарастырылатын нарықтың шекараларында нарық субъектілерімен табиғи түрде жүзеге асырылған сатылым сомасына, сондай-ақ күкірт қышқылының импорт және экспорт көлемдеріне негізделіп есептелді.
Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 196-бабының 7-тармағына және Әдістеменің 35-тармағына сәйкес, егер нарық субъектісі өз өнімінің бір бөлігін өз қажеттіліктері үшін пайдаланса, сатылым көлеміне тек нарықта сатылатын көлем ғана кіреді.
Осыған байланысты, «KAP Logistics» ЖШС, «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС және «Востокцветмет» ЖШС тұлғалар тобы шеңберінде сатылатын күкірт қышқылының көлемі тауар нарығының көлемін есептеу кезінде ескерілмеді.
Қазақстан Республикасы өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің мәліметтері бойынша, ҚР Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметтері бойынша, күкірт қышқылы нарығының балансы келесідей көрінеді:.
тонна
|
Нарық балансы |
2022 г. |
2023 г. |
|
Өндіріс |
2 498 046 |
2 339 662 |
|
Импорт |
293 595,2 |
624 329,3 |
|
Экспорт |
8 546,0 |
2 855,3 |
|
Тұтыну |
2 783 095,2 |
2 964 000 |
|
Ішкі өндірістің үлесі, % |
89% |
79% |
|
Импорт үлесі, % |
11% |
21% |
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге сәйкес, 2022 жылы күкірт қышқылын өндіру көлемі 2,49 млн тонна құраса, 2023 жылы бұл көрсеткіш 6,3%-ға төмендеп, 2,33 млн тонна құрады. Импорт көлемі 2 есеге өсіп, 293 мың тоннадан 624 мың тоннаға жетті, негізінен Ресей Федерациясынан. Экспорт 3 есеге төмендеп, 8,5 мың тоннадан 2,8 мың тоннаға дейін азайды.
2023 жылы тұтыну көлемі 2,96 млн тонна құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 181 мың тоннаға жоғары болды.
2023 жылы күкірт қышқылының негізгі көлемі Ресейден (93%) және Қырғызстаннан (7%) әкелінді.
|
Импорт, АҚШ мың долл. |
Импорт, тонна |
Өсу/Төмен., % |
Үлесі, % |
||||
|
2022 г. |
2023 г. |
2022 г. |
2023 г. |
АҚШ мың долл. |
тонна |
||
|
Ресей |
13 170,2 |
33 693,9 |
289 650,9 |
617 126,1 |
+2,6 |
+2,2 |
93,6 |
|
Қырғызстан |
- |
2 176,40 |
- |
6 410,30 |
- |
- |
6,1 |
|
Түркменстан |
- |
73,50 |
- |
375,10 |
- |
- |
0,2 |
|
Өзбекстан |
152,8 |
21,20 |
3 944,2 |
417,10 |
-74,7 |
-83,8 |
0,1 |
|
Барлығы |
13 327,4 |
35 971,1 |
293 595,2 |
624 329,3 |
+2,7 |
+2,1 |
100 |
2023 жылы күкірт қышқылының экспорты 2 855,3 тоннаны құрап, 2022 жылмен салыстырғанда 66,6%-ға төмендеді. Экспорттың 74%-ы Қырғызстанға, 26%-ы Ресейге жіберілді.
Тауар нарығының көлемі мен нарық субъектілерінің үлестерін есептеу Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті ұсынған ішкі нарықта күкірт қышқылын сату туралы деректер негізінде, тұлғалар тобы ішінде өз қажеттіліктері үшін сатылған көлемді есепке алмастан, тоннамен жүзеге асырылды..
2022 жылғы нарық көлемі мен нарық субъектілерінің үлестерін есептеу
|
№ п.п. |
|
Сатылым көлемі (тонна) |
Үлесі, % |
Үлестер квадраты |
||
|
1 |
«Казцинк» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
2 |
«IDEAL Хим» ЖШС (ИДЕАЛ Хим) |
Х |
Х |
Х |
||
|
3 |
«Promhim.KZ» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
4 |
«Қазақмыс корпорациясы» ЖШС тұлғалар тобы |
Х |
Х |
Х |
||
|
5 |
«СпецХимПродукт XXI» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
6 |
«SSAP» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
7 |
«RONSON-2000» ЖШС (РОНСОН-2000) |
Х |
Х |
Х |
||
|
8 |
«Казхимтехснаб» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
9 |
«MSK GROUP KZ» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
10 |
«CemEX Engineering» ЖШС (Цемекс Инжиниринг) |
Х |
Х |
Х |
||
|
11 |
«ADOtex» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
12 |
«Қазақстанның майлары мен майлағыштары» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
13 |
«Avant chemical» ЖШС (Авант Кэмикал) |
Х |
Х |
Х |
||
|
14 |
«Химстатус» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
15 |
«Аст-Юг Холдинг» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
16 |
«ТОПАН» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
17 |
«Хим Траст KZ» ЖШС тұлғалар тобы |
Х |
Х |
Х |
||
|
18 |
«Talas Investment Company» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
19 |
«GrandEnergy» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
20 |
«Айна Лайн» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
21 |
«ХИМЦЕНТР-А» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
22 |
«Реактивснаб» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
|
Барлығы |
1 236 704,93 |
100 |
3 687 |
2023 жылғы нарық көлемі мен нарық субъектілерінің үлестерін есептеу
|
№ п.п. |
|
Сатылым көлемі (тонна) |
Үлесі, % |
Үлестер квадраты |
||
|
1 |
«Казцинк» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
2 |
«IDEAL Хим» ЖШС (ИДЕАЛ Хим) |
Х |
Х |
Х |
||
|
3 |
«Қазақмыс корпорациясы» ЖШС тұлғалар тобы |
Х |
Х |
Х |
||
|
4 |
«Promhim.KZ» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
5 |
«Quantum Chemical» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
6 |
«СпецХимПродукт XXI» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
7 |
«MSK GROUP KZ» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
8 |
«Хемикал Индастри Казахстан» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
9 |
«RONSON-2000» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
10 |
«SSAP» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
11 |
«Казхимтехснаб» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
12 |
«ЕвразияРесурс» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
13 |
«Химстатус» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
14 |
«Аст-Юг Холдинг» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
15 |
«Химтраст» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
16 |
«KRK GROUP» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
17 |
«CemEX Engineering» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
18 |
«Фирма СКАТ» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
19 |
«GrandEnergy» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
20 |
«ТОПАН» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
21 |
«ХИМЦЕНТР-А» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
22 |
«Тепло Снаб и К» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
23 |
«Реактивснаб» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
24 |
«Айна Лайн» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
25 |
«Химреактивснаб-Алматы» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
26 |
ЖК Бруцкий Сергей Петрович |
Х |
Х |
Х |
||
|
27 |
«VK Development» ЖШС |
Х |
Х |
Х |
||
|
|
Барлығы |
1 724 744,52 |
100 |
2 192 |
Нарық субъектісінің немесе бірнеше нарық субъектісінің тиісті тауар нарығындағы үстем немесе монополиялық жағдайы, нарық субъектісіне немесе бірнеше нарық субъектісіне тиісті тауар нарығын бақылау мүмкіндігін, оның ішінде тауар айналымының жалпы шарттарына елеулі әсер ету мүмкіндігін береді деп танылады.
2022 жылы нарық субъектілерінің көлемі мен үлестерін есептеу көрсеткендей, күкірт қышқылын сату нарығында «Казцинк» ЖШС-нің үлесі Х %-ды құрады, осыған байланысты Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 172-бабының 3-тармағына сәйкес оның жағдайы үстем деп танылды.
Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 172-бабының 4-тармағына сәйкес, егер тиісті тауар нарығында ең үлкен үлестерге ие үш нарық субъектісінің жиынтық үлесі елу және одан да көп пайызды немесе ең үлкен үлестерге ие төрт нарық субъектісінің жиынтық үлесі жетпіс және одан да көп пайызды құраса, әрбір бірнеше нарық субъектісінің жағдайы үстем деп танылады, егер мұндай нарық субъектісіне қатысты мынадай жағдайлар жиынтығы анықталса:
1) ұзақ уақыт кезеңінде (бір жылдан кем емес немесе егер мұндай мерзім бір жылдан кем болса, тиісті тауар нарығының болу мерзімінде) нарық субъектілерінің үлестерінің салыстырмалы мөлшерлері өзгермейді немесе шамалы өзгерістерге ұшырайды;
2) нарық субъектілері жүзеге асыратын немесе сатып алатын тауар тұтыну кезінде басқа тауармен алмастырылмайды (оның ішінде өндірістік мақсаттарда тұтыну кезінде);
3) тиісті тауар нарығындағы осы тауардың бағасы және (немесе) сату шарттары туралы ақпарат белгісіз тұлғалар тобына қолжетімді.
Сонымен қатар, 4-тармақта көзделген жағдайлар анықталмады, өйткені нарық субъектілерінің үлестерінің мөлшері бір жыл ішінде едәуір өзгерді.
Осыған байланысты, «Казцинк» ЖШС жағдайы Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 172-бабының 3-тармағына сәйкес қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 172-бабының 3-тармағына сәйкес, егер мұндай нарық субъектісіне қатысты мынадай жағдайлар жиынтығы анықталса, оның тиісті тауар нарығындағы үлесі отыз бес және одан да көп пайызды құрайтын нарық субъектісінің жағдайы үстем деп танылады:
1) нарық субъектісінің тауар бағасының деңгейін біржақты тәртіпте анықтау және тауар нарығындағы тауарды сату жалпы шарттарына шешуші әсер ету мүмкіндігі;
2) тауар нарығына қол жеткізуге экономикалық, технологиялық, әкімшілік немесе өзге де шектеулердің болуы;
3) нарық субъектісінің тауар нарығындағы тауар айналымының жалпы шарттарына шешуші әсер ету мүмкіндігінің ұзақтығы.
Осылайша, «Казцинк» ЖШС нарықта алатын жағдайы оған нарықты бақылау, оның ішінде тауар айналымының жалпы шарттарына, соның ішінде күкірт қышқылы бағасының деңгейіне елеулі әсер ету мүмкіндігін береді.
Нарық субъектілерінің мәліметтері бойынша, тауарды тасымалдауға арналған арнайы цистерналар қажет болғандықтан, жоғары тарифтік мөлшерлемелер түріндегі экономикалық кедергілер бар.
2022 және 2023 жылдардағы талданған кезеңде «Казцинк» ЖШС-нің нарықтағы үлесі барлық нарық қатысушылары арасында ең жоғары болды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, «Казцинк» ЖШС жағдайы үстем деп танылды.
Бәсекелестік ортаның жай-күйін бағалау үшін нарықтық концентрация коэффициенті (бұдан әрі – Коэффициент) және Герфиндал-Хиршман индексі (HHI) есептелді.
Концентрация коэффициенттері мен Герфиндал-Хиршман индекстерінің мәндеріне сәйкес концентрация дәрежесі бойынша келесі көрсеткіштер бөлінді::
2022 жылы үш нарық субъектісінің концентрация деңгейі (CR3):
70% <CR-3 (Х%) <100%, 2000 <ННI (Х) <10 000, нарық жоғары шоғырланған болып табылады.
2023 жылы үш нарық субъектісінің концентрация деңгейі (CR3):
70% <CR-3 (Х %) <100%, 2000 <ННI (Х) <10 000, нарық жоғары шоғырланған болып табылады.
Күкірт қышқылын сату нарығы 2022 және 2023 жылдары жоғары шоғырланған деп анықталды.
«Казцинк» ЖШС-нің үстем жағдайын ескере отырып, 2023 жылға орташа бағалардың динамикасы талданды.
Талдау нәтижелері 2023 жылы «Казцинк» ЖШС Х мың тонна күкірт қышқылын Х тұтынушыға сатқанын көрсетті. 2023 жылы тұтынушылардың көпшілігіне күкірт қышқылы тоннасына Х теңгеге сатылды. Сонымен қатар, жекелеген субъектілер үшін сату бағалары негізсіз өзгерді.
Осыған байланысты, «Казцинк» ЖШС-нің әрекеттерінде тең келісімдерге әртүрлі бағаларды қолдану арқылы үстем жағдайды теріс пайдаланудың белгілері байқалады (Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 174-бабының 2-тармақшасы).
«KAP Logistics» ЖШС-нің күкірт қышқылын сатып алуларын «Самұрық-Қазына» АҚ-ның сатып алу порталында талдау барысында жеткізушілер арасында бәсекеге қарсы келісімдердің белгілері анықталды.
Осылайша, 2023 жылы «KAP Logistics» ЖШС (күкірт қышқылын бірыңғай сатып алушы «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ) күкірт қышқылын сатып алуға ашық тендер жариялады, сатып алу бағасын төмендету тәсілі қолданылған. Көрсетілген тендерде күкірт қышқылын сатып алу Қордың сатып алуларды жүзеге асыру тәртібіне сәйкес лоттар бойынша бөлінді.
Белгілі болғандай, сатып алуларға 3 компания қатысқан, олар бір-бірімен бәсекелеспей, лоттарды өзара бөліп алған.
Осылайша, қатысуға өтінімдерді тапсыру реті байқалады, себебі өтінімдер 8 минут айырмашылықпен берілген.
Сондай-ақ, қатысушылардың біреуі екіншісінің күкірт қышқылының негізгі жеткізушісі болып табылады (көлемнің 70%-ын құрайды) екенін атап өткен жөн.
Осылайша, аталған кәсіпорындардың әрекеттерінде лоттар бойынша бөліп, сауда нәтижелерін бұрмалау түрінде бәсекеге қарсы келісімдердің белгілері бар (Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 169-бабының 1-тармағының 2-тармақшасы).
69-тармаққа сәйкес, әдістемеде тауар нарығына субъекттердің кіруін қиындататын немесе шектейтін жағдайларды немесе әрекеттерді анықтау процедурасы мыналарды қамтиды:
- қарастырылып отырған тауар нарығына кіру кедергілерінің бар немесе жоқ екенін анықтау;
- анықталған нарыққа кіру кедергілерінің еңсерілетінін немесе еңсерілмейтінін бағалау.
Нарыққа кіру кедергілеріне келесі факторлар жатады:
1) экономикалық шектеулер;
2) мемлекеттік органдар енгізетін әкімшілік шектеулер;
3) тауар нарығында бұрыннан әрекет ететін компаниялардың технологиялық артықшылығы ретінде көрінетін технологиялық шектеулер;
4) өзге де шектеулер.
Жүргізілген талдау нәтижелері көрсеткендей, тауар нарығында бар экономикалық кедергілер, мысалы, елеулі бастапқы инвестициялар және әлеуетті қатысушылар үшін қаржыландыруды тарту жөніндегі жоғары шығындар еңсерілетін кедергілер болып табылады. Бұған жаңа зауыттардың құрылысы арқылы нарықты кеңейту жоспары дәлел.
Сондай-ақ, талдау нәтижелері Қазақстанның ресурстық әлеуетінің толық көлемде пайдаланылмай отырғанын көрсетті. Күкірт қышқылын өндіру үшін күкірт негізгі шикізат болып табылады. Күкірттің негізгі өндірушілері Теңізшевройл (ТШО) және Норт Каспиан Оперейтинг Компани Н.В. (НКОК), олар өндірілген күкірттің 93%-ын Солтүстік Америка, Бразилия, Қытай және басқа елдердің нарықтарына экспорттайды. Ішкі нарықта қалған 7%-ын Қазатомөнеркәсіптің еншілес компаниялары қайта өңдейді.
Қазіргі уақытта жаңа күкірт қышқылы зауыттарының іске қосылуына байланысты күкіртті тұтыну арта түседі. Осыған орай, уәкілетті орган ішкі нарықтағы техникалық күкірт айналымы бойынша бірыңғай оператор енгізуді ұсынды. Бұл ұсыныс күкірт өндірушілерінен сатып алу бағасын реттеу мүмкіндігіне негізделген.
Бірыңғай сатып алушы моделі 4 жобаны қолдауға бағытталған.
Сонымен қатар, жобалардың бірі халықаралық холдингке кіретін экспортқа бағдарланған кәсіпорын болып табылатынын атап өткен жөн. Кәсіпорын өндірген өнімін экспорттайды. Осыған байланысты, бұл кәсіпорынға жеңілдетілген күкірт жеткізу орынсыз деп саналады.
Сонымен қатар, жаңа күкірт қышқылы зауыттарын іске қосу жобаларының қаржылық моделі бойынша «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ-ның инвестицияларының басым бөлігі мемлекеттік қатысумен жүзеге асырылатынын атап өткен жөн, жобаны іске асыруға жеңілдетілген мөлшерлеме бойынша несие тартылады.
Осылайша, күкірт бағасын жасанды түрде ұстап тұруды, өнімін экспорттайтын шетелдік компанияның мүддесіне, сондай-ақ уран экспорттаушысының мүддесіне бағыттау орынсыз болып табылады, себебі мемлекет тарапынан күкірт бағасын реттеуге жасалатын жанама араласу ішкі нарықтағы сату көлеміне кері әсерін тигізуі және нарықтың тоқырауына алып келуі мүмкін.
Әлемде күкірт қышқылына деген жыл сайынғы өсіп отырған сұранысты, ел ішіндегі тұрақты тұтыну көлемін, сондай-ақ күкірт түріндегі шикізаттың жеткілікті көлемінің шетелге экспортталуын ескере отырып, күкірт қышқылын өндіру нарығы жеке инвестициялар үшін тартымды деп санаймыз.
Осыған байланысты жаңа күкірт қышқылы зауыттарын салу жобаларының қаржылық моделін мүдделі тұлғаларға қайта қарау қажет деп санаймыз. Сондай-ақ, бұл жобаларды нарықтық қатынастарға көшіру орынды деп есептеледі.
Әлемде күкірт қышқылына сұраныс өсіп жатқанын ескере отырып, Қазақстан күкіртті қайта өңдеу, күкірт қышқылын өндіру және экспорттау үшін жоғары әлеуетке және ресурстарға ие.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, Агенттік келесі ұсыныстарды әзірледі:
- күкірт қышқылын бірыңғай сатып алушы моделінен бас тарту;
- жобаланған күкірт қышқылы зауыттарының қаржылық моделін нарықтық жағдайларға сәйкес қайта қарау;
- жеке инвесторларды жаңа қуаттарды құруға ынталандыру;
- ел ішінде күкіртті қайта өңдеу әлеуетін арттыру және күкірт қышқылы өндірушілерінің экспорттық әлеуетін арттыру.
Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 75-тармағына сәйкес тауар нарығында мемлекеттің қатысуының мақсатқа сәйкестігін бағалау мыналарды қамтиды:
«Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ тұлғалар тобына күкірт қышқылын өндірумен айналысатын «СКЗ-U» ЖШС және «SSAP» ЖШС кіреді. Жарғыға сәйкес, «SSAP» ЖШС-нің негізгі қызмет түрі элементарлы күкіртті қайта өңдеу, оның негізінде күкірт және аккумулятор қышқылдарын, басқа да химиялық өнімдерді шығару болып табылады.
Тауар нарығына жүргізілген талдау 2023 жылы нарықта 27 қатысушының күкірт қышқылын сатқанын көрсетті. Осылайша, «СКЗ-U» ЖШС және «SSAP» ЖШС-нің нарықтағы қызметі мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысу қағидасына сәйкес келмейді.
Осы қағидаға сәйкес, мемлекет тек жеке компаниялардың қатысуы мүмкін болмаған жағдайда белгілі бір міндеттерді орындауда көмекші рөл атқарады. Бұл мағынада, мемлекеттік кәсіпорын жеке бизнес белгілі бір әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыруға толықтай қабілетті болған жағдайда оның қызметін алмастырмайды немесе оған араласпайды.
Айта кету керек, «KAP Logistics» ЖШС күкірт қышқылының бірыңғай сатып алушысы ретінде «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ-ның еншілес компанияларынан және жеке кәсіпкерлерден (өндірушілер мен импорттаушылардан) күкірт қышқылын сатып алады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің «Экономиканы ырықтандыру шаралары туралы» Жарлығын іске асыру аясында және Ұлттық жекешелендіру кеңсесінің жүргізіп жатқан жұмыстары шеңберінде «СКЗ-U» ЖШС мен «SSAP» ЖШС-ін бәсекелі ортаға беру мәселесін қарастыру қажет деп санаймыз.
Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің 2024 жылға арналған Жұмыс жоспарына сәйкес, бәсекелестік деңгейін анықтау, нарықтағы үстем немесе монополиялық жағдайды иеленген субъектілерді анықтау, бәсекелестікті қорғау және дамытуға бағытталған кешенді шараларды әзірлеу, монополистік қызметті ескерту, шектеу және тоқтату мақсатында күкірт қышқылын сату нарығындағы бәсекелестіктің жағдайына талдау жүргізілді.
Зерттеудің уақыт аралығы 2022-2023 жылдар кезеңімен анықталды.
Тауар нарығының географиялық шекаралары Қазақстан Республикасы аумағымен анықталған..
ҚР ҚМ МКК деректері бойынша, күкірт қышқылын сатумен 48 қатысушы айналысқан.
Үстем жағдай 2022 жылы нарықтағы үлесі Х%, 2023 жылы Х % болған «Қазцинк» ЖШС-не тиесілі екендігі анықталды.
Нарық жоғары шоғырланған.
Негізгі күкірт көлемі шетелге экспортталады. Сонымен бірге, қажеттіліктің артуына байланысты уәкілетті орган күкірттің бірегей сатып алушысы және сатушысы енгізу туралы ұсыныс бастамашылық етті, бұл уран өндірушісінің пайдасына сатып алу бағасын реттеу мақсатында жасалды. Бұл құралдар күкірттің нарыққа жеткізілу көлемінің азаюына және нарықтың одан әрі тоқырауына әкелуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы аумағындағы күкірт қышқылын сату нарығы жоғары шоғырланған, нарықта бір қатысушының үстемдігі бар. Сонымен қатар, күкірт қышқылын тұтыну көлемінің артуына байланысты нарықтағы субъектілер саны 5 қатысушыға көбейді. Осыған байланысты доминанттың үлесі Х %-дан Х %-ға дейін төмендеді.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар:
- күкірт қышқылының бірегей сатып алушысы моделінен бас тарту;
- күкірт қышқылы зауыттарының жобалық қаржылық моделін нарықтық жағдайларға қайта қарау;
- квазимемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру мәселесін қарастыру;
- күкірт қышқылын өндіру бойынша жаңа қуаттарды құру үшін жеке инвесторларды тартуды ынталандыру;
- ел ішіндегі күкіртті қайта өңдеу әлеуетін дамыту және күкірт қышқылы өндірушілерінің экспорттық әлеуетін арттыру.