Каражанов М.Д.
құқық бойынша философия докторы (PhD), Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық, Alikhan Bokeikhan University қылмыстық-құқықтық пәндер кафедрасының доценті
Казбаева А.Г.
заң ғылымдарының кандидаты, Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық, Заңнама және құқықтық ақпарат институтының бас ғылыми қызметкері, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті кафедрасының доценті
Қазақстанның пенитенциарлық жүйесіне халықаралық стандарттарды енгізудің кейбір аспектілері
Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару жүйесін реттеуге және адам құқықтарын қорғауға бағытталған бірқатар халықаралық шарттар мен келісімдерге қатысушы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес ратификацияланған халықаралық шарттар ұлттық заңдардан басымдылыққа ие және оларды қолдану үшін арнайы заң шығаруды талап ететін жағдайларды қоспағанда, тікелей қолданылады.
Қылмыстық-атқару жүйесі саласында Қазақстан Республикасы келесі негізгі халықаралық құжаттарға қосылды:
- Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенция[1]: бұл құжат қатысушы мемлекеттерді бас бостандығынан айыру орындарында азаптау мен қатыгездіктің алдын алу үшін тиімді шаралар қабылдауға міндеттейді;
- Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт[2], бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың құқықтарына, оның ішінде ізгілікті қарым-қатынас пен адамның қадір-қасиетін құрметтеуге қатысты ережелерді қамтиды;
- Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелері[3] (Нельсон Мандела ережелері): бас бостандығынан айыру орындарын басқару және тұтқындарды емдеу бойынша нұсқаулар береді.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге екінші факультативтік хаттама ратификацияланды[4], ол өлім жазасын толығымен алып тастауды қамтамасыз етті.
Бұрынғы өлім жазасына кесілген барлық үкімдер өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасына ауыстырылды. Қазіргі Қостанай облысы бойынша уақытта қылмыстық атқару қызметінің департаментінің № 39 (Жітіқара) мекемесінде өмір бойына бас бостандығынан айырылған 200-ге жуық адам бар, оның ішінде бұрын өлім жазасына кесілген 26 адам.
Өздері азаматы болып табылатын мемлекетте сотталғандардың және оның аумағында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдардың жазасын өтеуі жазаны орындау мақсатына неғұрлым тиімді қол жеткізуге ықпал ететінін ескере отырып, Бас бостандығынан айырылған сотталғандарды жазаны одан әрі өтеу үшін беру туралы конвенция ратификацияланды.
ҚР ІІМ ҚАЖК мәліметі бойынша, бүгінде 1084 шет мемлекеттердің азаматы ҚАЖ мекемелерінде қамауда отыр, оның ішінде 52-і алыс шетелден келген.
Сол сияқты, бас бостандығынан айыруға байланысты емес адамдарға жазаны орындау туралы келісім - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше-мемлекеттердің бас бостандығынан айыруға байланысты емес жазаларды орындауды ауыстыру туралы конвенциясына қол қойылды.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше-мемлекеттердің қылмыстық-атқару қызметтері басшылары кеңесін құру туралы келісім жасалды. Қазірдің өзінде тоғыз отырыс өтті.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы пенитенциарлық мекемелердегі жағдайларды жақсарту және оларды халықаралық стандарттарға сәйкестендіру мақсатында Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) және Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) сияқты халықаралық ұйымдармен белсенді ынтымақтастық жүргізіліп келеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесі саласындағы ұлттық заңнама қамауда ұстау жағдайларын ізгілендіруге, халықаралық стандарттарды сақтауға және сотталғандарды тиімді қайта әлеуметтендіруге бағытталған.
Сотталғандарды қамауда ұстау жағдайларын жеңілдетуге, сондай-ақ пробациялық бақылау және шартты түрде мерзімінен бұрын босату сияқты жазаның баламалы шараларын әзірлеуге көп көңіл бөлінуде.
Мәселен, ҚР ІІМ ҚАЖК мәліметтері бойынша 2024 жылы түзеу мекемелерінен шартты түрде 2088 адам (2023 жылы 2803) мерзімінен бұрын босатылған.
2553 сотталғанның жазасының өтелмеген бөлігі жеңілдетілген түрге ауыстырылды (2023 ж. - 3276).
Қазақстанның пенитенциарлық жүйесін реформалау халықаралық стандарттарды, оның ішінде БҰҰ, азаптаулар мен қатыгездіктің алдын алу жөніндегі Еуропалық комитеттің ұсынымдарын, сондай-ақ сотталғандармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі ережелерінің стандарттарын (Нельсон Мандела ережелері) сақтауға бағытталған.
Реформалардың маңызды бөлігі болып пенитенциарлық инфрақұрылымды жаңғырту, сотталғандардың құқықтары мен медициналық қамтамасыз етілуін жақсарту, олардың бостандыққа шыққаннан кейін әлеуметтік бейімделуіне ықпал ететін оқу және еңбек бағдарламаларына қолжетімділік жатады.
Адам құқықтары саласындағы бірінші кезектегі шаралар жоспарын іске асыру аясында 2023 жылғы 17 наурызда Мемлекет басшысы «Қылмыстық іс жүргізу, жазаларды орындау, азаптаулар мен басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын әрекеттердің алдын алу саласындағы адам құқықтары туралы» Заңға[5] қол қойды.
Аталған Заңмен Қылмыстық кодекстің 146-бабына (Азаптау) өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұл ұлттық заңнаманы Азаптауға қарсы БҰҰ Конвенциясына сәйкестендіруге мүмкіндік берді.
Азаптау істері бойынша прокуратураның айрықша құзыреті бар. Қатыгездік көрсету жағдайларын тергеуді прокуратурамен келісім бойынша ішкі істер органдары жүргізетін болады.
Сондай-ақ бұрын жазасын өтеп жатқандарды бірінші рет сотталғандардан бөлек қамауда ұстау ережелері қарастырылған.
Адам құқықтарын және заңдылықты қорғау жүйесін одан әрі дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 8 желтоқсандағы № 409 Жарлығымен «Адам құқықтары мен заң үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспары[6]» бекітілді, онда қылмыстық сот төрелігі, жазаны атқару және азаптау мен қатыгездіктің алдын алу саласындағы адам құқықтарын қорғау жөніндегі іс-шараларды қоса алғанда, іс-шаралар кешені көзделген.
Жазаны орындау бөлігінде жұмыстар жүргізіледі:
- халықаралық ұйымдар мен бизнесті тарта отырып, еңбек нарығындағы сұранысты ескере отырып, ҚАЖ мекемелеріндегі сотталғандарды кәсіби даярлау курстарын өзектендіру;
- халықаралық ұйымдар мен бизнесті тарта отырып, қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі цехтардың материалдық-техникалық базасын жаңарту;
- ҚАЖ мекемелерінде жазасын өтеп жатқан, сондай-ақ пробация қызметінің есебінде тұрған адамдарды жұмысқа орналастыруға тартылған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін қолдау шараларын заңнамалық деңгейде енгізу;
- БҰҰ органдары мен мекемелерін, ЕҚЫҰ және басқаларды тарту мүмкіндігін ескере отырып, бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеген адамдарды әлеуметтендіру бойынша пилоттық жобаларды әзірлеу және іске асыру сияқтылар.
Сотталғандардың құқықтарын жақсартудағы маңызды қадам мекемелерді медициналық қамтамасыз етуді, штаттық деңгейді және материалдық-техникалық базаны Денсаулық сақтау министрлігіне беру болды (2023 жылдың қаңтарынан бастап).
Оларды әлемдік стандарттарға жақындату мақсатында отрядтық-саятшылық жағдайдан камералық жағдайға көшу жұмыстары жүргізілуде.
Сонымен қатар, Қоғамдық қауіпсіздікті қоғаммен әріптестік жасап қамтамасыз етудің 2024-2028 жылдарға арналған тұжырымдамасы аясында Ақтау қаласында 3 тергеу изоляторын, сондай-ақ колонияны салу шаралары қарастырылған.
ҚР ІІМ ҚАЖК мәліметтері бойынша 1 топтағы мүгедектерге арналған түзету мекемелеріне 30 көмекші тағайындалды.
ҚАЖ мекемелерінде де, бостандыққа шыққаннан кейін де сотталғандарды әлеуметтендіру бойынша мақсатты жұмыстар жүргізілуде.
Пробация жүйесі бостандықта жүрген, бірақ уәкілетті органдардың қадағалауында болған сотталғандарға әлеуметтік қолдау көрсету арқылы қылмыстың қайталану деңгейін төмендетуге ықпал етеді. Бұл мекеме Қазақстанда белсенді түрде дамып келеді, бұл пенитенциарлық мекемелерге түсетін жүктемені азайтуға ықпал етеді.
2016 жылғы 30 желтоқсандағы «Пробация туралы» Қазақстан Республикасының Заңы пробацияның мақсаттарын, міндеттерін, принциптерін, түрлері мен нысандарын, сондай-ақ пробация субъектілері мен объектілерін айқындайды.
Пробация қызметі пробация субъектілерінің бірі болып табылады, оның құзыретіне қылмыстық жазаларды орындау, сондай-ақ пробацияда отырғандардың заңмен және сотпен жүктелген міндеттерді орындауын бақылау кіреді.
ҚР ІІМ ҚАЖК мәліметі бойынша, бүгінде 27 мыңнан астам адам (27 636) пробация қызметінің бақылауында, оның ішінде жаза түрлері бойынша: 18 720 бас бостандығын шектеу, 3 980 белгілі бір лауазымды атқару құқығынан айыру, 4 түзеу жұмыстары, 910 қоғамдық жұмыстар бар.
«Пробация туралы» Заңның қабылдануымен пробация қызметі мен жергілікті атқарушы органдардың функциялары айқындалғанын айта кеткен жөн.
Қайталанатын қылмыстардың алдын алу және пробация қызметінің есебінде тұрған тұлғалардың мінез-құлқын түзету мақсатында әкімдіктермен және үкіметтік емес ұйымдармен әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету бойынша 336 меморандум жасалған.
Шетелдік тәжірибенің оң тәжірибесі көрсеткендей, үкіметтік емес ұйымдар құқық бұзушылықтың алдын алуда маңызды рөл атқарады және осы мақсатта түрлі оңалту және әлеуметтік бақылау бағдарламаларын әзірлейді.
Айтарлықтай ілгерілеушілікке қарамастан, жүйені және реформаларды қаржыландырудың жеткіліксіздігі проблемасы бар, бұл институттарды жаңғыртуды және жаңа тәсілдерді енгізуді қиындатады.
Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесі саласындағы ұлттық заңнамасы сотталғандарды ұстау жағдайларын жаңғыртуға және ізгілендіруге бағытталған, бұл неғұрлым әділ және тиімді қылмыстық-атқару жүйесін құру жолындағы маңызды қадам болып табылады.
[1] Конвенция против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания Принята резолюцией 39/46 Генеральной Ассамблеи от 10 декабря 1984 года. //Режим доступа: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/torture.shtml (18.04.2025)
[2] Международный пакт о гражданских и политических правах. Принят резолюцией 2200 А (XXI) Генеральной Ассамблеи от 16 декабря 1966 года. //Режим доступа: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/pactpol.shtml (18.04.2025)
[3] Минимальные стандартные правила обращения с заключенными Приняты на первом Конгрессе ООН по предупреждению преступности и обращению с правонарушителями, состоявшемся в Женеве в 1955 году. //Режим доступа: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/prison.shtml (18.04.2025 )
[4] Второй Факультативный протокол к Международному пакту о гражданских и политических правах, направленный на отмену смертной казни Принят резолюцией 44/128 Генеральной Ассамблеи от 15 декабря 1989 года. //Режим доступа: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/deathpro.shtml (18.04.2025)
[5] Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы адам құқықтары, жазаны орындау, сондай-ақ азаптау мен басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын қарым-қатынас түрлерінің алдын алу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 17 наурыздағы № 212-VII ҚРЗ //Қол жеткізу режимі: https://adilet.zan.kz/kaz/
[6] «Адам құқықтары мен заң үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 8 желтоқсандағы № 409 Жарлығы. //Қол жеткізу режимі
Толығырақ сілтемеде: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=35868480&pos=5;-88#pos=5;-88