2023 ЖЫЛҒЫ ЖЕКЕЛЕГЕН ТАУАР НАРЫҚТАРЫНДАҒЫ БӘСЕКЕЛЕСТІКТІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ МОНОПОЛИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ШЕКТЕУ ЖӨНІНДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАРАЛАР ТУРАЛЫ ЕСЕП

Осы жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі және монополистік қызметті шектеу жөнінде қолданылатын шаралар туралы жылдық есепті Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі (бұдан әрі – Агенттік, монополияға қарсы орган) Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 90-6-бабының 26) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Президентін және Қазақстан Республикасының Премьер-Министрін 2023 жылғы жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі және монополистік қызметті шектеу жөнінде қолданылатын шаралар туралы хабардар ету мақсатында дайындады.

Есепте мынадай ақпарат ұсынылды:

- Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік саясат саласындағы 2023 жылғы аса маңызды оқиғалар (іс-шаралар) туралы;

- шетелдік монополияға қарсы ведомстволармен, оның ішінде халықаралық интеграциялық бірлестіктер шеңберінде халықаралық ынтымақтастық жөніндегі мәліметтер;

- Қазақстан Республикасының жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі, бәсекелестікті бұрмалайтын факторлар және тауар нарықтарына кіру кедергілері туралы, оларды жою жөніндегі шараларды әзірлеу жөніндегі мәліметтер;

- мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын қысқарту, Қазақстанның бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды анықтау және жолын кесу бойынша жұмыс нәтижелері туралы, экономикалық шоғырлануды мемлекеттік бақылау жөніндегі қызмет көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын жетілдіру жөнінде жүргізіліп жатқан жұмыс туралы мәліметтер;

- монополияға қарсы органның алдында тұрған алдағы жылға арналған негізгі міндеттер туралы.

1-тарау. Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік саясат

1.1. Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік саясаттың жалпы үрдістері

Дүниежүзілік Банктің деректері бойынша Қазақстан Республикасында экономикалық белсенділіктің баяулауы байқалады. Жалпы, қарыз ауыртпалығы азаяды, бірақ тікелей шетелдік инвестициялар ағыны азайып келеді. Төмен өсу қарқыны экономикалық дамудың қайта басталуын одан әрі кешіктіруі мүмкін[1].

Осыған байланысты, сарапшылар экономикалық өсудің қозғаушы күші ретінде жеке бизнесті дамытуды анықтады. Сонымен қатар, қолайсыз бәсекелес орта жеке сектордың өсуін тежейтін негізгі факторлардың бірі болды. Көптеген компаниялар жұмыс істейтін жағдайлар нарықтық экономикаға көшудің аяқталмауына байланысты бұрынғы құрылымдық проблемалармен сипатталады.

Тауар нарықтарындағы ішінара мемлекеттік кәсіпорындардың көп болуына негізделген шектеулі бәсекелестік бизнесті жүргізу шарттарын бұрмалайды және жеке сектор компаниялары үшін тең емес жағдайлар жасайды. Бұл бұрмалаулар өнімділігі жоғары және өсу әлеуеті бар компаниялардың пайдасына ресурстарды қайта бөлуге кедергі келтіреді[2].

Нарықтық бәсекелестік негіздерін қабылдауды және монополияға қарсы саясатты іске асыру барысын бағалау үшін Еуропа және Орталық Азия өңірінің экономикасы туралы баяндамада Дүниежүзілік банк сарапшылары Бертельсманның қайта құру индексін (бұдан әрі – БҚИ) пайдаланды.

Анықтама: БҚИ нарықтық бәсекелестік көрсеткіші нарықтық бәсекелестіктің іргелі негіздерінің даму дәрежесін көрсетеді; бұл ретте ең жоғары балл (10) «нарықтық бәсекелестік макроэкономикалық және микроэкономикалық деңгейде біркелкі айқындалатынын және қамтамасыз етілетінін білдіреді. Нарықтың барлық қатысушылары үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ете отырып, мемлекет кепілдік берген нарықтық бәсекелестік қағидалары бар. Бейресми сектор өте кіші».

Ең төменгі балл (1) «нарықтық бәсекелестік экономиканың шағын сегменттерінде ғана болады, ал бәсекелестіктің институционалдық базасы бастапқы кезеңде тұр. Нарыққа қатысушылар үшін қағидалар сенімсіз және көбінесе еркін белгіленеді. Бейресми сектор үлкен».

2006-2022 жылдар аралығында Еуропа мен Орталық Азия өңірінде бәсекелес ортаны жақсартуда елеусіз прогреске қол жеткізілді. Кейбір елдер БҚИ көрсеткіштерін жақсартты, олардың көпшілігі әлі де мүмкін болатын ең жоғары 10 мәніне жете алмады.

Институттар Еуропалық одақтың қағидаттарына сәйкес келтірілген Орталық Еуропа елдеріндегі БҚИ көрсеткіштері, әдетте жоғары. Бұл ретте, Орталық Азия елдерінің, оның ішінде Қазақстан Республикасының (6 балл, бұрын 5 балл) БҚИ көрсеткіштеріне сәйкес өз жағдайын жақсартуды барынша талап етеді.

1-сурет- 2006-2022 жылдар аралығындағы кезеңде бәсекелес ортаның сапасы бойынша БҚИ көрсеткіштер (Еуропа және Орталық Азия өңірінің экономикасы туралы баяндама деректері негізінде жасалған, Көктем 2024).

Бұл ретте, Дүниежүзілік банктің Еуропа және Орталық Азия өңірінің экономикасы туралы баяндамасында атап өтілгендей, ең нашар нәтижелер байқалатын бәсекелес ортаның аспектісі – бұл мемлекеттік меншік. Осылайша, мемлекеттік меншік өңірде бәсекелестікті дамытумен байланысты негізгі проблема болып анықталды. Мұндай кедергілер елеулі, бұл ретте Еуропа мен Орталық Азия өңірі елдерінде, оның ішінде Қазақстанда балдар ең төмен.

Мемлекеттің экономика салаларына қатысуының сақталып отырған басымдығы туралы мәліметтер Қазақстан Республикасындағы квазимемлекеттік секторды реформалау жөніндегі талдамалық баяндамада (бұдан әрі – Баяндама)[3] да көрсетілген.

Баяндамаға сәйкес қабылданып жатқан шараларға қарамастан, мемлекеттің экономика салаларына қатысуының басымдығы сақталып отыр. ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда (орташа көрсеткіш 13) Қазақстанда мемлекет экономиканың 30 секторының кем дегенде 20-сына қатысады. Бұл ретте, квазимемлекеттік сектор субъектілері жеке бәсекелестікті (өңдеу өнеркәсібі, көлік, жер қойнауын пайдаланудың жекелеген түрлері және т.б.) дамыту қажет секторларда жұмыс істейді.

Сонымен қатар, Баяндамада квазимемлекеттік сектордың коммерциялық субъектілері қызметінің және оларды басқарудың тиімсіздігі атап өтіледі. КМС субъектілерінің борыштық міндеттемелерінің көлемі 2020 жылы 17,2 трлн. теңгеге жетті. Негізгі холдингтік құрылымдардан тыс республикалық меншіктегі КМС субъектілерінде 2020 жылы таза шығын 164 млрд теңгені, ал коммуналдық меншікте шығын 36 млрд теңгені құрады. «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ құрылған сәттен бастап оның активтерінің портфелінде сапалы өзгерістер болған жоқ: 2014 жылдан 2021 жылға дейін Қордың экономикалық құнының бұзылуы жыл сайын 1,8 трлн. теңге деңгейінде сақталып отыр.

Бұл жағдайда жеке кәсіпорындармен салыстырғанда мемлекет қатысатын компаниялар қызметінің тиімділік деңгейін және нарық серпініне әсерін де көрсету қажет. Айталық, Дүниежүзілік банктің[4] баяндамасы үшін жүргізілген эмпирикалық талдауда мемлекет қатысатын компаниялар, әдетте, жеке сектордағы әріптестеріне қарағанда үлкен және көп капиталды қажет ететіні көрсетілген. Мемлекет қатысатын компаниялардың салыстырмалы тиімділігі мемлекеттік меншіктің ауқымы мен сипатына қарай өзгеретінін атап өту маңызды. Жеке меншіктің едәуір үлесі бар мемлекет қатысатын компаниялар мемлекет мажоритарлық немесе жалғыз акционер болып табылатын компанияларға қарағанда тиімдірек. Мемлекеттің жанама иелігіндегі мемлекет қатысатын компаниялар жиі ретте оның меншігіндегі компанияларға қарағанда тиімдірек. Мемлекеттік қатысу бар компанияларда өнімділік деңгейі ұқсас сипаттамалары бар жеке компанияларға қарағанда төмен және олардың жұмысшылары санының өсу қарқыны да төмен. Мемлекеттің коммерциялық қызметке едәуір қатысуы да төмен жиынтық өнімділікпен және жаңа кәсіпорындардың нарыққа кіруін шектеумен байланысты.

Зерттеуден мемлекеттік меншік саланың төмен серпінімен байланысты болуы мүмкін екені шығады. Дамудың барлық дерлік көрсеткіштері төмен болған сайын мемлекеттің қатысуы неғұрлым жоғары. Бұл ретте, оның салдарлары әсіресе бәсекелестік салаларда айтарлықтай.

Осыған байланысты, жеке бизнесті серпінді дамыту үшін мемлекеттің экономикаға қатысуын барынша қысқарту және бәсекелес ортаны, еркін нарықтарды дамытуға жәрдемдесетін реформаларды жүргізуге назар аудару қажет.

Осы тұрғыда Мемлекет басшысы Үкіметтің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде экономиканы кешенді ырықтандыру үшін жүйелі шаралар қабылдау қажеттігі туралы сөз қозғағанын атап өткен жөн[5]. Бұл ретте, экономиканы ырықтандырудың негізгі бағыты деп тиімді жекешелендіруді жүргізу айқындалды.

Қазіргі кезде Қазақстанда жекешелендіру процесі, оның ішінде мынадай мән-жайлармен күрделене түсті:

- тауар нарықтарын талдамай жекешелендіру тізімін және мемлекеттік активтерді іріктеудің (жүйесіз) нақты өлшемшарттарын қалыптастыру;

- орталық мемлекеттік органдардың, жергілікті атқарушы органдар мен басқарушы холдингтердің өз активтерін сатуға қызығушылық танытпауы;

- жекешелендіру тізіміне қалдық қағидаты бойынша (коммерциялық (инвестициялық) қызығушылығы жоқ жұмыс істемейтін активтер енгізіледі) енгізу;

- инвесторлар мен активтерге қойылатын жоғары талаптар (құнның артуы, персоналды, қызмет бағыттарын сақтау туралы талаптар, әлеуметтік міндеттемелер, өткен қызметтен шығындар және т.б.).;

- пайданы ұлғайту үшін лоттарды ірілендіру («жеке монополияларды» құруға не қолданыстағы доминанттардың жағдайын күшейтуге әкелуі мүмкін).

Сонымен қатар, түрлі себептер бойынша (әкімшілік реттеуді сақтауды қоса алғанда) мемлекеттік органдардың бастамасы бойынша Жекешелендіру жоспарын қысқарту үрдісі және оған жаңа кәсіпорындарды енгізуге құлықсыздық байқалады (жекешелендіру мәселелері осы есептің 1.3-бөлімінде егжей-тегжейлі сипатталған).

Проблемалық мәселелерді ескере отырып, Мемлекет басшысы кеңейтілген отырыста Үкіметке Стратегиялық жоспарлау және реформалар, Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттіктерімен бірлесіп Экономиканы ырықтандыру туралы Жарлық дайындауды тапсырды. Мемлекет басшысы айтқан тапсырманы іске асыру үшін бәсекелестікті дамыту, мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту, бизнес шығындарын азайту жолымен кәсіпкерліктің еркіндігін қамтамасыз етуге бағытталған «Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлық[6] (бұдан әрі – 542 Жарлық) әзірленіп, қабылданды.

542 Жарлықта, оның ішінде мемлекеттің экономикадағы үлесін тиімді қысқартуға бағытталған шаралар көзделген. Атап айтқанда, Агенттік жанынан сараптамалық қоғамдастықты тарта отырып, Жекешелендіру жөніндегі ұлттық офис құру, бұл жекешелендіруге жататын мемлекеттік объектілерге өлшемшарттар әзірлеуді қамтамасыз етуге, олардың бейінді емес активтерін жеке қолға беру тұрғысынан квазимемлекеттік құрылымдардың қызметіне талдау жүргізуге, оларды сату әдістері мен шарттарын айқындай отырып, бәсекелес ортаға беруге жататын мемлекеттік активтердің тізбесін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жекешелендіру шарттарын қалыптастыруды енді Ұлттық офис жүзеге асырады, бұл рәсімдерді негізсіз созу, әлеуетті сатып алушыларға қойылатын талаптарды жоғарылату және монополияландыру тәуекелдері бар активтерді ірілендіру фактілерін болдырмайды. Жекешелендіру жоспарын қалыптастыру кезінде кәсіпкерлердің бастамасы бойынша жекешелендіруді көздейтін өтінім қағидаты іске асырылады.

Бүгінгі таңда Кеңсе құру, оның ережесі мен құрамы Агенттік Төрағасының 2024 жылғы 28 мамырдағы №130/НҚ бұйрығымен бекітілген.

Кеңсенің құрамына мемлекеттік органдардың бірінші басшыларының орынбасарлары, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдері, Парламент Мәжілісінің депутаттары, квазимемлекеттік сектор субъектілері, сараптамалық қоғамдастық мүшелері және «Атамекен» ҰКП кіреді.

Сондай-ақ тауар нарықтарында бәсекелестікті дамыту мақсатында, оның ішінде бағаны қайта реттеу және баға белгілеуде тоғыспалы субсидиялауды жою, биржалық сауданы дамыту, мемлекеттік қолдау шараларына және мемлекеттік сатып алуға қол жеткізу мәселелерімен байланысты бірқатар нақты шаралар көзделген.

Жарлықты іске асыру экономикадағы мемлекеттік сектордың үлесін ауқымды және жедел қысқартуға, сондай-ақ жеке кәсіпкерлік үшін экономикалық кеңістікті босатуға қосымша импульс береді.

1.2. Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру

2023 жылы Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру бойынша жұмыс жалғасын тапты, атап айтқанда ағымдағы жылғы 6 сәуірде «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылданды[7].

Заңда бәсекелестік саласындағы 3 базалық бағыт көзделген.

Бірінші бағыт Президенттің 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында[8] айтылған тапсырманы іске асырумен байланысты.

Мемлекет басшысы өз сөзінде «экономиканы одан ары монополиясыздандыру үшін нақты институционалдық шешімдер қабылдау қажет. «Конгломерат» ұғымын заң жүзінде айқындап алған жөн. Нарықтың өзара байланысты субъектілері экономикалық әлеуетін бір жерге шоғырландыру үшін рұқсат алуға міндетті. Олардың барлық мәмілесін, соның ішінде нарыққа тән емес бағаларды қолдану белгілері бойынша жасалған келісімдерін де мұқият тексеру керек».

Айтылған тапсырманы ескере отырып, Агенттік монополияға қарсы реттеу тұрғысынан өзекті конгломераттың анықтамасын әзірледі, атап айтқанда конгломератты саралайтын мынадай белгілер анықталды:

- тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайдың болуы (үлесі болмаса, субъект «нарықтық билікке» ие болмайды);

- субъектінің сабақтас тауар нарықтарына бір мезгілде қатысуы.

Конгломераттардың пайда болуы нарықтық шоғырланудың жоғары деңгейіне, тауар нарықтарына кіру кедергілердің туындауына, мемлекет тарапынан таңдап қамқорлық жасауға және фаворитизмге әкеледі. Компаниялардың монополиялық топтары шектеулі ресурстар мен инфрақұрылымды пайдалана отырып, басқа субъектілердің тиісті және сабақтас тауар нарықтарына кіруін шектейді.

Конгломерат ұғымынан басқа, конгломераттар тізілімін жүргізу, сондай-ақ олардың қызметіне талдау және мониторинг жүргізу көзделген. Конгломераттар құруды бақылауды қамтамасыз ету мақсатында тік қосылулар мен бірігулерге талдау жүргізу бойынша Кодекстің 205-бабына түзету ұсынылды.

Жалпы, аталған түзетулер ірі холдингтердің монополиялық өнімі бағасының негізсіз өсуінің алдын алуға және осылайша тауарларды сату не қызметтер көрсету кезінде осы өнімді пайдаланатын шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық жүктемесі мен шекті шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

Екінші. Қазақстан Республикасының Президенті 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында[9] мынаны атап өтті, тағы бір маңызды мәселе бар. Қазір монополияға қарсы органның заңсыздықтарды жою үшін шұғыл шаралар қабылдайтын мүмкіндігі жоқ.

Монополияға қатысты істердің үштен екісінде тергеп-тексеру басталмай жатып, сотқа шағым түседі. Ал соттағы дау-дамай жылдарға созылуы мүмкін.

Монополияға қарсы орган қабылдаған шешімдерді жасанды тежеуге жол бермеу мақсатында Мемлекет басшысы Парламентке Агенттіктің әкімшілік актілеріне шағым жасалған жағдайда оларды тоқтата тұруды болдырмау бойынша заңнамалық түзетулер енгізуді тапсырды.

Аталған тапсырманы іске асыру үшін Заңға мыналар бойынша түзетулер енгізілді:

- хабарламаға шағымданған жағдайда оны тоқтата тұрудың күшін жою;

- монополияға қарсы тергеп-тексеруді бастау туралы бұйрыққа шағымданған жағдайда оны тоқтата тұрудың күшін жою;

- тергеп-тексеру шеңберінде монополияға қарсы органның лауазымды адамдарының өзге де әрекеттеріне шағымданған жағдайда оларды тоқтата тұрудың күшін жою;

- тергеп-тексеру нәтижелері бойынша қорытындыны бекіту туралы бұйрықтың күшін жою (тергеп-тексеруді аяқтау қорытындыға қол қою болады).

Бұл монополияға қарсы ден қою шаралары бойынша мерзімдерді (72 айдан 10 айға дейін) едәуір қысқартуға мүмкіндік береді.

Үшінші. Реттеуді таза парақтан енгізу шеңберінде бизнеске реттеушілік жүктемені азайту мақсатында Заңға монополияға қарсы органның алдын ала келісімін талап ететін мәмілелер санын қысқарту және кейбір активтермен (жер учаскелері, ғимараттар, құрылыстар, үй-жайлар/үй-жайлардың бөліктері, өндірістік мақсатта емес аяқталмаған құрылыс объектілері) мәмілелерді реттеуден толық шығару бойынша түзетулер енгізілді.

Қалған мәмілелер бойынша шекті мәндер айтарлықтай өсті, оларды асырған кезде монополияға қарсы органның келісімі талап етіледі.

Сонымен қатар, осы мәмілелерді келісу кезінде қажетті құжаттар тізбесі шамамен 2 есе қысқартылып, рәсімдік мерзімдер оңтайландырылды.

Сондай-ақ кәсіпкерлік субъектілері монополияға қарсы органға ұсынатын өткізілген сауда-саттық және сатып алу туралы есептілікті қысқарту көзделген.

Бұдан басқа, заңнамалық олқылықтарды жою мақсатында Агенттік арнайы құқық субъектілері өндіретін немесе өткізетін тауарларға, жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге бағаларды бекіту бойынша 10 министрліктің ережелерін толықтыруды көздейтін Үкімет қаулысын қабылдауды қамтамасыз етті.

Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Агенттік «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын («алтыншы монополияға қарсы пакет») әзірледі.

Заң жобасы Мемлекет басшысының 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауын іске асыруға бағытталған.

Сонымен қатар, заң жобасында жақында қабылданған Экономиканы ырықтандыру туралы Жарлықтың ережелерін іске асыру бойынша түзетулер көзделеді.

Заң жобасында 6 базалық бағыт көзделген.

- ұжымдық (топтық талап-арыздар) институтын енгізу;

- монополиялық нарықтардағы бағаны бақылауды күшейту;

- экономикалық шоғырлануды реттеуді кеңейту;

- тауар нарықтарын қайта реттеу;

- тауар нарықтарын тергеп-тексеру мен талдаудың тиімділігін арттыру;

- мемлекеттік монополия және арнайы құқық субъектілерін қысқарту.

Сондай-ақ алтыншы монополияға қарсы пакет шеңберінде бірқатар заңнамалық актілерді Кодекске сәйкес келтіру болжанады.

Бүгінгі күні бірқатар заңнамалық актілер мемлекеттік монополиямен технологиялық тұрғыдан байланысты қызмет түрлерін көздейді, ал Кодекстің 193-бабының 9-тармағына сәйкес тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді өндірумен технологиялық тұрғыдан байланысты қызмет түрлерінің тізбесін мемлекеттік басқарудың тиісті саласына (аясына) басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган монополияға қарсы органмен келісу бойынша бекітеді.

Яғни, мемлекеттік монополиямен технологиялық тұрғыдан байланысты қызмет түрлерінің тізбесі уәкілетті органның бұйрығымен бекітілуге тиіс.

Сонымен қатар, жобада мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектілерінің қызметіне мемлекеттік бақылауды енгізу көзделеді. Осылайша, бәсекелестікті қорғау саласындағы қолданыстағы заңнамадағы олқылықтың орны толады.

Кодекстің 193-бабының 10-тармағына сәйкес мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектілерінің Кодекстің 193-бабының 6-тармағында белгіленген шектеулерді сақтауын бақылауды осы Кодекске сәйкес монополияға қарсы орган жүзеге асырады.

Сонымен қатар, қазіргі кезде Кодексте де, өзге де құқықтық актілерде де жоғарыда аталған бақылауды жүргізу тәртібі регламенттелмеген.

Осыған байланысты, осы түзетулер бойынша мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектілерінің Кодекстің 193-бабының 6-тармағында белгіленген шектеулердің сақтауы бойынша реттеушілік әсерге талдау жүргізілді. Нәтижелер Ұлттық экономика министрлігіне жіберілді.

Сондай-ақ Агенттік жүргізілетін жұмыстың тиімділігі мен сапасын арттыру мақсатында Агенттіктің негізгі функцияларының бірі – тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдауды жетілдірді. Мыналар енгізілді:

- бәсекелестікті дамыту мақсаттары үшін «жоспарлы» талдау, оның шеңберінде бәсекелестіктің жай-күйін бағалаудың сапалық көрсеткіштері күшейтіліп, кеңейтілді, сондай-ақ оны өткізу мерзімі 12 айдан 6 айға дейін қысқартылды;

- бәсекелестікті реттеу мақсаттары үшін «жоспардан тыс» талдау, оның шеңберінде жедел ден қою мақсатында талдау жүргізу кезеңдері мен рәсімдері оңтайландырылды және талдау жүргізу мерзімі 12 айдан 3 айға дейін қысқартылды.

Келесі. Агенттік жаңа құрал – қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің бәсекелестікке әсерін бағалауды іске асырды, бұл кәсіпкерлік субъектілері алдында әкімшілік, экономикалық, техникалық және өзге де кедергілерді белгілеуге, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен ұйымдардың нарықтарда бәсекелестікті шектеуіне жол бермеуге мүмкіндік береді.

Сондай-ақ өткен жылдан бастап Агенттік бәсекелестікті бұрмалайтын немесе шектейтін ережелердің болуы тұрғысынан қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерге талдау енгізуді пысықтап жатыр.

1.3. Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу үлесін шектеу

Кәсіпкерлікте мемлекеттік қатысудың жоғары деңгейі тауар нарықтарындағы бәсекелестікті дамытудың тежеуші факторы болып табылады. Жеке кәсіпкерлікті және бәсекелестікті дамыту мақсатында мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысу үлесін қысқарту ең маңызды міндет болып табылады. Осы бағыттағы жұмыс, оның ішінде жекешелендіру, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметін шектеу (құруды келісу, қызмет түрлерін шектеу) арқылы жүргізіледі. Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуын шектеу бойынша іске асырылып жатқан шаралар, оның ішінде мемлекеттік операторларды, мемлекеттік тапсырмаларды қысқартуға бағытталған.

Операторларды реттеу

Кодекстің 193-бабының 13-тармағына сәйкес монополияға қарсы орган мемлекеттік монополияның, арнайы құқықтың жекелеген субъектілерінің қызметіне жыл сайын талдау жүргізеді және Үкіметке мемлекеттік монополия, арнайы құқық саласына жатқызылған қызметті бәсекелес ортаға беру жөнінде ұсыныстар жібереді.

Бұдан басқа, Тұжырымдамаға[10] сәйкес тиісті Заң жобасын әзірлеу арқылы операторлар санын азайту жөніндегі іс-шара көзделген.

Бұдан басқа, Президент Қазақстан халқына Жолдауында қазір жұмыс істеп тұрған операторларды бәсекелі ортаға беру не монополист деп танып, қызметін монополияға қарсы арнаулы құқық аясында реттеу туралы тапсырма берді.

Агенттік өткен жылы айтарлықтай жұмыс жүргізді, атап айтқанда:

Бірінші, екі арнайы құқық субъектісі айрықша құқықтарынан айырылды. «Қазимпэкс» республикалық орталығы» АҚ-ны ұлттық қауіпсіздік органдарының тыныс-тіршілігі жүйелерін шаруашылық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға деп айқындаған Үкіметтің қаулысы күшін жоюға қойылды, сондай-ақ олармен бір көзден сатып алуға құқығы бар мемлекеттік органдардың мұқтаждары үшін тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді жеткізушілерді айқындайтын Қаржы министрлігінің форматтық-логистикалық бақылауынан әмбебап пошта қызметтері бойынша «Қазпошта» АҚ алып тасталды.

Бұдан басқа, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдарындағы қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасына «Қазимпэкс» республикалық орталығы» АҚ-ның арнайы құқықтарын регламенттейтін нормаларды алып тастауды көздейтін түзетулер енгізілді.

Жоғарыда айтылғанның негізінде, Агенттік Басқармасы шешімінің қорытындысы бойынша «Қазимпэкс» республикалық орталығы» АҚ және «Қазпошта» АҚ мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектілерінің мемлекеттік тізілімінен (бұдан әрі – Тізілім) шығарылды.

Жоғарыда аталған заң жобасы қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының қарауында (2023 жылғы 23 қарашадағы тіркеу нөмірі № 4950) тұр.

Екінші, міндеттер, жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау, сондай-ақ мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл шеңберінде бірқатар операторлардың қызметі зерделенді, оның қорытындысы бойынша оларды оператор мәртебесінен айыру не олардың қызмет аясын шектеу ұсынылды.

Атап айтқанда,

1) «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ – қолда бар 5-тен 3 операторлық функциядан (мұнай өнімдерін, сондай-ақ этил спирті мен алкоголь өнімдерін өндіру және олардың айналымы саласындағы есепке алудың бақылау аспаптарының деректер операторы, көлік құралдарының электрондық паспорттары жүйесінің ұлттық операторы) айыру;

2) «Ғарыштық техника және технологиялар институты» ЕЖШС – шұғыл шақыру жүйесінің операторы мәртебесінен айыру;

3) «Қазавиақұтқару» АҚ – тікұшақ қызметтерін ұсыну жөніндегі оператор мәртебесінен айыру не ТЖМ мұқтаждары үшін операторлық саланы шектеу;

4) «Республикалық ғарыштық байланыс орталығы» АҚ – ғарыштық байланыс жүйесінің ұлттық операторы мәртебесінен айыру;

5) Экология және табиғи ресурстар министрлігі Балық шаруашылығы комитетінің «Орал-Атырау бекіре балық өсіру зауыты» РМҚК – бекіре тұқымдас балық түрлерін табиғи мекендеу ортасынан алу жөніндегі монополиядан айыру;

6) «Қазақстан Ғарыш Сапары» АҚ – жерді қашықтықтан зондтау операторы мәртебесінен айыру. Осы міндетті іске асыру үшін тиісті түзетулер Агенттік әзірлеген алтыншы монополияға қарсы пакет бойынша заң жобасына енгізілді.

Үшінші, функциялары қолданыстағы заңдарда бекітілген жұмыс істеп тұрған 19 оператор қосымша анықталды.

Оның ішінде қазіргі кезде 9 оператор талданып жатыр, 4 талдау нәтижелері бойынша арнайы құқық субъектілері болып танылды және Тізілімге енгізілді, 3 арнайы құқық белгілері бар, 3 оператор арнайы құқық субъектісінің талаптарына сәйкес келмейді.

Мыналарға қатысты талдау жүргізіліп жатыр:

1) «Ақпараттық және есептеу технологиялары институты» ШЖҚ РМК – ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ұлттық даму институты;

2) «Жол активтері сапасының ұлттық орталығы» ШЖҚ РМК – автомобиль жолдарын салу, реконструкциялау, жөндеу және күтіп ұстау, жол активтерін басқару кезінде жұмыстар мен материалдардың сапасына сараптама жүргізу жөніндегі функциялар жүктелген жол активтері сапасының ұлттық орталығы;

3) «ОЭҚ» АҚ – квазимемлекеттік сектор субъектілерінің сатып алу порталының, МЖӘ порталының операторы, бюджеттік интегратор;

4) «Ақпараттық-есепке алу орталығы» АҚ – астық тіркеушісі;

5) «Ұлттық геологиялық қызмет» АҚ – геологиялық ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу және ұсыну жөніндегі ұлттық оператор;

6) «Қазақстандық стандарттау және метрология институты» РМК – техникалық хатшылық, нормативтік техникалық құжаттардың бірыңғай мемлекеттік қорын қалыптастыру, жүргізу және сүйемелдеу.

Талдау нәтижелері бойынша арнайы құқық белгілері анықталды, Тізілімге енгізілді:

1) «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» КЕАҚ – бірыңғай байланыс орталығы;

2) «Ғарыштық техника және технологиялар институты» ЕЖШС – халықаралық автомобиль тасымалдарын қадағалаудың ақпараттық жүйесінің ұлттық операторы;

3) «Заңнама және құқықтық ақпарат институты» РМК – ғылыми және лингвистикалық сараптама жүргізу, Нормативтік құқықтық актілердің мемлекеттік тізілімін, Нормативтік құқықтық актілердің эталондық бақылау банкін жүргізу.

4) Қазақстанның авиациялық әкімшілігі АҚ.

Талдау нәтижелері бойынша арнайы құқық белгілері анықталды:

1) «Қаржы орталығы» АҚ – білім беру саласындағы оператор;

2) «Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы» АҚ;

3) «Ғылым қоры» АҚ – ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыруды гранттық қаржыландыру.

Арнайы құқық субъектілері деп танылған жоқ:

1) Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің «Цифрлық үкіметті қолдау орталығы» ШЖҚ РМК – «электрондық үкіметтің» сервистік интеграторы;

2) Сыртқы істер министрлігінің «Дипломатиялық сервис» ШЖҚ РМК – дипломатиялық қызмет органдарын материалдық-техникалық қамтамасыз ету және оларға сервистік қызмет көрсету;

3) «Сыртқы саяси зерттеулер институты» АҚ – сыртқы саясат, халықаралық қатынастар және халықаралық құқық мәселелері бойынша зерттеулер. Бұл ретте, орталық мемлекеттік органдар тарапынан ведомстволық бағынысты ұйымдарға айрықша құқықтар беру жөніндегі әрекеттер тоқтатылмайды, бұл экономиканың әртүрлі салаларында жаңа операторлар құруға әкеп соғады. Бұл негізінен тауарлар мен жұмыстарды заңмен айқындалған тұлғадан бір көзден сатып алу мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, конкурстық рәсімдердің тәртібін айналып өтуге деген ұмтылысқа негізделген. Осыған байланысты, «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңнан Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалған тұлғалар үшін конкурстық рәсімдерді айналып өтуге мүмкіндік беретін нормаларды алып тастау жөніндегі іс-шаралар пысықталып жатыр.

Квазимемлекеттік сектор субъектілерінде операторлық мәртебенің болуы, реттеу болмаған кезде тауар нарықтарындағы бәсекелестікті бұрмалайды не жояды. Операторлардың санын азайту монополиясыздандыруды қамтамасыз етеді, мемлекет шығыстарын оңтайландырады және кәсіпкерлікті дамыту мен тұтынушылар үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Агенттік ведомстволық бағынысты ұйымдарға арнайы құқықтар беретін түзетулерді заңнамалық актілерге енгізу бойынша мемлекеттік органдардың әрекеттерінің тұрақты негізде алдын алады.

Төртінші, мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектілеріне қатысты монополияға қарсы ден қою шаралары қабылданды. Айталық, 2023 жылы 9 арнайы құқық субъектісіне қатысты Кодекстің 193-бабының 6-тармағында белгіленген шектеулерді сақтау бөлігінде Кодекстің нормаларын бұзушылықтарды тоқтату және (немесе) олардың салдарларын жою туралы монополияға қарсы органның нұқамалары шығарылды.

Бесінші, 15 мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектісі ұсынатын 1000-нан астам қызметке сараптама жүргізілді. Бұл ретте, жобалық 146,5 млрд теңгеден жалпы сомасы 30 млрд теңгеден астам шығыстар оңтайландырылды.

млрд тг.

115,9

млрд

тг.

146,5

млрд

тг.

2-сурет – Бағаларды сараптау шеңберінде мемлекеттік монополия, арнайы құқық субъектілерінің шығындарын оңтайландыру.

Құрылыс кодексі

Жалпыұлттық жоспардың[11] шеңберінде Үкіметтің заңнамалық бастамасы бойынша Құрылыс кодексі әзірленді.

Құрылыс кодексінің жобасында құрылыс жобаларына сараптама жүргізуге мемлекеттік монополияны кеңейту ұсынылды. Бұл ұсыныс объектілерге сараптама жүргізу кезінде жеке сараптама ұйымдары жіберген анықталған бұзушылықтарға негізделді.

Заң жобасын осындай редакцияда қабылдау жеке және мемлекеттік сараптама көлемдерінің арақатынасын 80%-дан 20%-ға дейін айтарлықтай өзгертеді, бұл 1300 сарапшы штатымен 200-ден астам сараптама ұйымдарының жабылуына әкелуі мүмкін.

Агенттіктің атына құрылыс кодексінің жобасында заңнамалық нормаларды сақтамау және олардың кәсіпкерлік құқықтарын бұзу туралы өтінішпен жеке сараптама ұйымдарынан 400-ден астам өтініш келіп түсті.

Өтініштерді қарау қорытындысы бойынша Агенттік қалыптасқан жағдайды реттеудің мұндай тәсілі елеулі әлеуметтік-экономикалық тәуекелдерге ұшырайды және негізсіз болып табылады деген ұстанымды әзірледі.

Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің мәліметінше, 2016-2021 жылдар аралығында жеке сараптама ұйымдары берген 4 мың қорытындыда бұзушылықтар анықталған. Бұл ретте, 2015 жылдан бастап тек екі сараптама ұйымы мемлекеттік аккредиттеуден айырылды.

Алайда, мемлекеттік сараптама жүргізу кезінде де елеулі қателіктер жіберілді. Мысалы, жоғары аудиторлық Палатаның 2019 жылғы аудит қорытындысы бойынша Шымкент қаласы бойынша жалпы сомасы 3 млрд теңгеге 26 жоба бойынша бұзушылықтар анықталды.

Бұдан басқа, «Мемсараптама» РМК мемлекеттік монополия субъектісінің уәкілетті органның ведомстволық бағынысты ұйымы болып табылатындығы, өнеркәсіп және құрылыс Министрлігі атынан, уәкілетті орган бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі және мемлекеттік монополия субъектісінің қызметтеріне тапсырыс беруші ретінде тікелей шарт жасасу жолымен бір тұлғада әрекет еткен жағдайлардың болуын ескере отырып, мүдделер қақтығысының туындау тәуекелдерін қамтиды.

Осыған байланысты Агенттік бұл жағдайды Мемлекеттік және жеке кәсіпорындар арасында жұмыс көлемін қайта бөлу арқылы емес, сараптамалық қызмет саласындағы мемлекеттік бақылауды қатаңдату есебінен шешуді ұсынды.

Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес бұл жұмыс Парламентте жалғастырылатын болады.

Қызмет түрлерінің мониторингі бойынша

Кәсіпкерлік ортада мемлекеттік компаниялардың қатысуының өсу үрдісі аясында Агенттік жүзеге асырылатын қызмет түрлеріне келісімдердің болуы тұрғысынан квазимемлекеттік кәсіпорындарға мониторинг жүргізеді.

2023 жылға арналған жоспар-кестеге сәйкес «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ, Самрук Казына Контракт, Самрук Казына Инвест, Қазақстандық атом электр станциялары, Қазпочта және ЖАО бақылауындағы кәсіпорындардың қызметіне мониторинг жүргізілді.

Мониторинг нәтижелері квазимемлекеттік сектор субъектілерінің «сары парактар» қағидатын сақтамауын куәландырады, атап айтқанда:

– ҚТЖ - 339-дан 81-і келісілмеген;

– СК Контракт, СК Инвест, ҚАЭ және Қазпочта - 90-нан 35-і келісілмеген;

– ЖАО субъектілері - 3000-нан астамнан 800-і келісілмеген.

3-сурет – Агенттіктің мониторингпен

жылдық қамтуы (4,5%; 296 субъект)

Осыған байланысты, аталған субъектілердің атына Агенттік 22 нұсқама шығарды, оның 16-сы орындалды, 6-ы соттарда шағым жасалды.

Практика көрсеткендей, жиі ретте монополияға қарсы органның нұсақамаларына не мониторингті бастау туралы актілеріне субъектілер кәсіпкерлікті мемлекеттік органдардың заңсыз қол сұғушылықтарынан қорғауға бағытталған әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс шеңберінде шағымданады.

Бұл нұсқамалардың қолданылуын тоқтата тұруға және монополияға қарсы органның сот талқылауларына ұзақ уақыт бойы қатысуына әкеледі.

Осылайша, бүгінгі күні квазимемлекеттік сектор субъектілері бұл ретте ешқандай жауапкершілік алмай, жеке бизнестің қызметін әдейі шектей алатын, ал жекелеген жағдайларда шектейтін жағдай қалыптасты. Бұл экономиканың тұтас секторларында кәсіпкерлік белсенділіктің дамуына теріс әсер етеді.

Сонымен қатар, Кодекстің қолданыстағы редакциясында монополияға қарсы органның келісімінсіз мемлекеттік заңды тұлғалар қызметінің жүзеге асырылатын түрлерін құруға, кеңейтуге тыйым салынады және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады деп белгіленген.

Бұдан басқа, Кодекстің қолданыстағы редакциясында мемлекеттік заңды тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерін монополияға қарсы органның келісімінсіз құруға, кеңейтуге тыйым салынады және бұл Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа алып келеді деп белгіленген.

Сонымен қатар, Жоғары аудиторлық палатаның нұсқамасына сәйкес келісілмеген қызмет түрлері үшін әкімшілік жауапкершілікті енгізу қажет.

Осыған байланысты, Парламент Мәжілісінің депутаттары олардың қоғамдық жауапкершілігін күшейту үшін келісілмеген қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде мемлекет қатысатын субъектілер үшін әкімшілік айыппұлдар енгізуді ұсынды. Бұл ел экономикасына мемлекеттің қатысуын қысқарту бойынша қабылданып жатқан шаралардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, Қаржы министрлігінің ақпараттық жүйелерінің деректері бойынша Қазақстанда 6 мыңнан астам мемлекеттік кәсіпкерлік субъектілері қызметін жүзеге асырады.

Осыған байланысты, Премьер-Министрдің хаттамалық тапсырмасы (2023 жылғы 1 шілдедегі № 12-03/07-1288, 5.3-т. хаттама) шеңберінде Агенттік жүргізетін мониторингпен қатар, Ұлттық экономика министрлігіне мүдделі мемлекеттік органдармен және ұйымдармен бірлесіп, 2025 жылдың соңына дейінгі мерзімде олардың қызметінің «сары парақтар» қағидаттарына сәйкестігіне квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметін талдау тапсырылды.

Қызмет түрлерінің тізбесі бойынша

Квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесін жаңартып отыру бойынша жұмыс жүргізілді. Қолданыстағы Тізбені талдау квазимемлекеттік сектор субъектілерінің жоқ екенін не кейбір қызмет түрлерінде бәсекелестіктің дамымағанын көрсетті.

Анықтама:

- республикалық меншіктегі қызмет түрлері бойынша: құрылыс жобалары, саз өндіру, тұрғын және тұрғын емес ғимараттар, жолдар салу, құрылыс-монтаждау жұмыстары, құқық саласындағы қызмет және т.б.;

- коммуналдық меншіктегі қызмет түрлері бойынша: жабдықтарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету, тұрғын емес ғимараттар салу, стоматологиялық қызмет саласында;

- республикалық меншіктегі АҚ, ЖШС қызмет түрлері бойынша: қосымшаларды орналастыру, жобалау, құрылыс және т.б. саласындағы ғылыми зерттеулер мен эксперименттік әзірлемелер;

- коммуналдық меншіктегі АҚ, ЖШС қызмет түрлері бойынша: коммерция, көлік-экспедициялық қызмет және т.б. мәселелері бойынша консультациялар беру саласында;

- ұлттық басқарушы холдингтердің еншілес заңды тұлғаларының қызмет түрлері бойынша: спорттық қайықтарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету, жол салу, электр монтаждау жұмыстары және т.б.

Осыған байланысты, Агенттік ЭҚЖЖ-ның көрсетілген 123 түрін алып тастауды ұсынды.

4-сурет – Рұқсат етілген қызмет түрлерінің саны.

Бұл жұмыс рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесінің жаңа форматын енгізу жөнінде шаралар кешенімен бірге жүргізіледі, ол мыналарды көздейді:

- географиялық шекараларды анықтау;

- өңірлер бөлінісінде нақты субъектілерді көрсету;

- қатысу мерзімдерін белгілеу.

Осыған байланысты, Агенттік географиялық шекараларды, қолдану мерзімдерін және ұйымдық-құқықтық нысанды ескере отырып, Тізбені қалыптастыру және оны бекіту қағидаларын әзірлеу және бекіту жөніндегі Үкіметтің құзыретін көздейтін тиісті түзетулерді әзірлеп, алтыншы монополияға қарсы пакетке енгізді.

1-ші кесте. Тізбенің жаңа форматы.

№	Атауы	ЭҚЖЖ	Меншік нысаны	Субъектінің атауы және (МЗЖ)	Шекаралары	Қолданылу мерзімі
1	Стоматологиялық қызмет	86230	Коммуналдық меншік	Мемлекеттік кәсіпорындар	Қазақстан Республикасы	Тұрақты
2	Металл есіктер өндірісі	25113	Республикалық меншік	«Зенит» Орал зауыты» АҚ	Қазақстан Республикасы	2025 жылға дейін

Бүгінгі күні жүзеге асырылатын қызмет түрлерінің 1095 Тізбеге сәйкес келмеуі, оның ішінде Кодексте мемлекеттің бұрын құрылған мемлекеттік кәсіпорындардың, акцияларының (қатысу үлестерінің) 50%-дан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар мен олармен үлестес тұлғалардың кәсіпкерлік қызметке қатысуына мүмкіндік беретін норманың болуына орай мүмкін болғанын атап өту қажет.

Осыған байланысты, кейіннен жарғылық құжаттардан қызмет түрлерінің тізбесінде бекітілгенге сәйкес келмейтін қызмет түрлерін алып тастау жолымен ведомстволық бағынысты заңды тұлғалардың қызмет түрлерін (акцияларға (қатысу үлестеріне) 50%-дан астам тікелей немесе жанама иелік ету) сәйкес келтіре отырып, Кодекстің 192-бабы 1-тармағының 5-тармақшасын алып тастауды қамтамасыз ету жоспарланып отыр. Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуының қолда бар заңнамалық негіздерін қайта қарау бойынша тиісті тапсырма 542 Жарлықта көзделген.

Жекешелендіру бойынша

Кодекстің 90-6-бабының 27) тармақшасына сәйкес Агенттік жыл сайын, есепті жылдан кейінгі жылдың 5 қаңтарынан кешіктірмей, Қазақстан Республикасының Үкіметіне мемлекеттік кәсіпорындарды, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерiнiң) елу пайыздан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғаларды және олармен үлестес заңды тұлғаларды бәсекелестік ортаға беру жөніндегі ұсыныстарды және мемлекеттік кәсіпорындар, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерiнiң) елу пайыздан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес заңды тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерінің тізбесін жаңартып отыру жөнінде ұсыныстарды жібереді.

Бұдан әрі Агенттік енгізген ұсыныстар Үкімет жанындағы Экономиканы жаңғырту жөніндегі мемлекеттік комиссияда (Премьер-Министрдің төрағалығымен) қаралады, онда ұсынылған компанияларды Жекешелендірудің кешенді жоспарына енгізу туралы шешім қабылданады.

2022 жылы секторалдық талдау шеңберінде жекешелендіруге жататын және ақпарат және байланыс, құрылыс, ауыл, орман және балық шаруашылығы, көлік және қоймалау, қаржы және сақтандыру қызметі салаларында, сондай-ақ қызметтердің өзге де түрлерін ұсынатын 105 квазимемлекеттік сектор субъектісі бар кәсіпорындар шеңбері анықталды.

Ұлттық экономика министрлігімен бірлескен жұмыс қорытындысы бойынша бұрын бәсекелес ортаға беруге жататын 67 кәсіпорынның тізбесі қалыптастырылды.

Сонымен қатар, жергілікті атқарушы және орталық салалық мемлекеттік органдардың ұсынысы бойынша 67 ұйымның 37-сін мемлекеттік меншікте сақтау ұсынылады (19 БАҚ, құрылыс саласындағы 6 ұйым, көлік және қоймалау саласындағы 4 ұйым, ауыл шаруашылығы саласындағы 2 ұйым және өзге де салалардағы 6 ұйым).

Айтылғанды ескере отырып, Жұмыс тобы отырысының қорытындысы бойынша 10 объект бойынша ғана жекешелендіру мақұлданды.

Мұндай жағдай жергілікті атқарушы және орталық мемлекеттік органдардың түрлі себептермен кәсіпорындарды Жекешелендіру жоспарынан алып тастау және оған жаңаларын енгізгісі келмеу бойынша бастамаларына негізделеді.

Нәтижесінде Үкімет талдамалық бағалау жүргізбей және нарық құрылымын есепке алмай қысқа уақыт ішінде Жекешелендіру жоспарын толтырудың орындылығы туралы не одан бірқатар компанияларды алып тастау жөнінде шешімдер қабылдайды.

Осыған байланысты, Агенттіктің бастамасы бойынша Үкіметтің 2023 жылғы 25 желтоқсандағы № 1177 қаулысымен «Жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кейбір мәселелері туралы» 2020 жылғы 29 желтоқсандағы № 908 қаулысына Жекешелендіру объектілерін Жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарына қосу және одан алып тастау жөніндегі әдістемені енгізуді болжайтын өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Сонымен қатар, Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асыру үшін Агенттік бәсекелес ортаға беру үшін жаңа объектілердің тізбесін қалыптастыру мақсатында мемлекеттік меншікке талдау жүргізу бойынша жұмысты жалғастырып жатыр. Бұл жұмыс Қағидаларға сәйкес және тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне жүргізілетін талдау шеңберінде жүйелі негізде жүргізілетін болады.

2023 жыл нәтижелері бойынша жүргізілген талдаулардың қорытындыларын ескере отырып, Агенттік негізінен білім беру, стоматология, ҚТҚ, БАҚ және өзге де салаларда бәсекелес ортаға беруге жататын 43 кәсіпорынның кезекті тізбесін қалыптастырды. Тізбе жұмысты жалғастыру үшін Президент Әкімшілігі мен Үкіметке жіберілді.

Сонымен қатар, Жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының[12] 99-тармағын және «Мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі шаралар туралы» Жарлықтың 14-тармағын орындау шеңберінде Мемлекеттік қызмет істері агенттігі мемлекеттік аппаратты бюрократиядан арылту мәселелері бойынша талдау және мониторинг жүргізді.

Жүргізілген жұмыс нәтижелері бойынша Мемлекеттік қызмет істері агенттігі мемлекет қатысатын 200-ден астам ұйымды тарату және қайта ұйымдастыру, сондай-ақ бәсекелес ортаға беру мүмкіндігін қарауды ұсынды.

Өз кезегінде, мемлекет иелігінен алу бойынша жұмысты Үкімет жүргізеді (Кешенді жоспарды жүргізу және жаңарту Үкіметке бекітілген), оның шеңберінде Агенттік объектілерді жекешелендіру жөнінде ұсыныстар енгізумен ғана заңнамалық тұрғыдан шектеледі және жекешелендіру бойынша тікелей тетіктері мен құралдары жоқ.

Осыған орай, алынған ақпаратты талдау нәтижелері бойынша объектілердің тиісті тізбесі Ұлттық экономика министрлігіне жұмысты жалғастыру үшін жіберілді.

Жалпы, жекешелендіру процесін талдау мемлекеттік активтерді сату кезінде туындайтын бірқатар проблемаларды көрсетеді (1.1-бөлімде сипатталған).

Осыған байланысты, алтыншы монополияға қарсы пакет шеңберінде монополияға қарсы органның талдау нәтижелерін ескере отырып ірі объектілерді жекешелендіруді регламенттейтін түзетулер көзделген. Жалпы, жекешелендіру бойынша жұмыс 542 Жарлықты іске асыру шеңберінде жалғастырылатын болады.

Мемлекеттік тапсырмалар институты

Бюджет заңнамасына сәйкес квазимемлекеттік сектор субъектілеріне мемлекеттің әлеуметтiк-экономикалық тұрақтылығын және (немесе) әлеуметтік-мәдени дамуын қамтамасыз етуге бағытталған жекелеген қызметтер көрсетуге арналған тікелей тапсырыс мемлекеттік тапсырма болып табылады.

Аталған тетіктің болуы аса шұғыл, маңызды және күрделі жобаларды (мысалы, сейсмикалық мониторинг, тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін қаржыландыруды қамтамасыз ету, зымыран-ғарыш қызметінің әсеріне ұшыраған аумақтарды мониторингтеу және т.б.) іске асыру кезінде мемлекеттің қатысу қажеттілігіне негізделеді.

Мемлекеттік тапсырмаларды жүзеге асыру кезінде бизнестің мүдделері қозғалатындықтан, бәсекелестік құрамдас бөлік толығымен алып тасталады, мемлекеттік тапсырмаларды жоспарлау «Атамекен» ҰКП мен монополияға қарсы органның оң қорытындыларының болуын ескере отырып жүзеге асырылады.

Мемлекеттің қатысуын және мемлекеттік тапсырмалар институтының бәсекелестіктің жай-күйіне әсерін азайту бойынша жүргізіліп жатқан жұмыс шеңберінде Агенттік қабылданған және іске асырылып жатқан кешенді шаралардың қорытындылары бойынша аралық нәтижелерге талдау жүргізді.

Ұлттық жобада мемлекеттік тапсырмалар үшін бекітілген сандық индикаторлар бәсекелестік саясатты сапалы іске асыруға толық жәрдемдеспейді.

Сандық көрсеткіштерге қол жеткізу іс жүзінде мемлекеттік тапсырмалар арқылы мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқартуға әкеп соққан жоқ, керісінше, мемлекеттік тапсырмалар шеңберінде қаржыландыру көлемінің ұлғаюына әкелді. Осылайша, «жалған» нәтижеге қол жеткізілді.

Талдау мемлекеттік тапсырмалар саны жыл сайын төмендеген кезде қаржыландыру көлемінің жиынтық мәнде ұлғаю серпіні байқалатынын көрсетті.

Мысалы, 2022 жылы 2021 жылмен салыстырғанда мемлекеттік тапсырмалар саны 157-ден 119 бірлікке дейін қысқарған кезде қаржыландыру көлемі 45%-ға 182-ден 329 млрд теңгеге дейін ұлғайды.

Аталған фактілер, оның ішінде мемлекеттік органдар ведомстволық бағынысты ұйымдарды ұстау үшін жиі ретте пайдалана отырып, мемлекеттік тапсырмалар институтын жаппай қолданатын қалыптасқан практикаға байланысты мүмкін болды.

Айтылғанның негізінде, бәсекелестік саясатты сапалы іске асыру үшін индикаторларды қайта қарау жұмыстары жүргізілді, ол мыналарды көздейді:

– сандық көрсеткіштерден жиынтық мәндерге (ақшалай түрде) көшу;

– конкурстық рәсімдер арқылы жекеменшік секторға қосалқы мердігерлікке берілетін қаражат көлемі бойынша жыл сайынғы прогрессивті көрсеткіштерді белгілеу (2023 ж. – 5%, 2024 ж. – 7%, 2025 ж. – 9%, 2026 ж. – 10%, 2027 ж. - 15%).

Баяндалғанды ескере отырып, Агенттік конкурстық рәсімдер арқылы жекеменшік секторға қаражаттың белгілі бір көлемін қосалқы мердігерлікке беру бойынша жұмыс жүргізді.

Осы жұмыстың нәтижесінде қолда бар 369 млрд теңгенің 21,9 млрд теңгесі (немесе 5,9%-ы) бәсекелес ортаға берілді.

5-сурет - Келісілген мемлекеттік тапсырмалар саны.

Бұдан басқа, қосалқы мердігерлікке берілетін қаражат көлемі бойынша көрсеткіштерге қол жеткізуді қоса алғанда, мемлекеттік тапсырмаларда көзделген іс-шаралардың орындалу сапасы бойынша есептілік нысанын әзірлеу және бекіту, сондай-ақ ғылыми ұйымдармен ұқсас ведомстволық бағынысты ұйымдарды базалық қаржыландыруды енгізу мәселесін пысықтау жоспарланып отыр.

Мемлекеттік қолдау шараларының мониторингі

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңымен Агенттікке мемлекеттік қолдау шараларын көрсететін тұлғалардың мониторингін жүзеге асыру құзыреті берілді.

Құзырет берілгеннен кейін Агенттік мемлекеттік қолдау көрсету кезінде бұзушылықтарды анықтау тәжірибесін әзірледі.

Мониторинг жүргізу процесін ретке келтіру үшін ішкі құжат, мониторинг жүргізу регламенті және мемлекеттік қолдаудың жаңа шараларын көздейтін нормативтік-құқықтық актілердің жобаларын монополияға қарсы органның келісу регламенті әзірленді. Тоқсан сайын мониторинг жүргізілетін жоспар-кесте ашықтықты қамтамасыз ету үшін Агенттіктің интернет-ресурсында жыл сайын жарияланады.

2024 жылы жоспар-кестемен «QazTrade «сауда саясатын дамыту орталығы» АҚ, «Қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ, «Kazakh Tourism «Ұлттық компаниясы» АҚ, «Astana Hub «IT-стартаптардың халықаралық технопаркі» КҚ мониторингі жоспарланған.

Агенттіктің аумақтық департаменттері мемлекеттік қызметтер тізіліміне енгізілмеген мемлекеттік қолдау шараларын көрсететін операторларды талдайды, олар арнайы экономикалық немесе индустриялық аймақтардың басқарушы компаниялары, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар.

Мониторинг шеңберінде Агенттік кәсіпкерлерге мемлекеттік қолдау көрсетудің сайлау тәсілі және қызметтерге тең емес қолжетімділік сияқты жүйелі проблемаларын анықтады. Негізгі проблема-өтінімдерді қарау мерзімдерін мемлекеттік бақылаудың болмауы, бұл кідірістерге әкеледі. Әрекеттерге шағымдану тек сот арқылы мүмкін болады.

Мысалы, «Ұлттық геологиялық қызмет» АҚ нормативтік 5 күннің орнына геологиялық есептерді ұсыну мерзімдерін 7-ден 90 күнге дейін белгілейді. «QAZTRADE» МДМ «ақ шығындарды субсидиялауға арналған өтінімдерді 2 айдың орнына 500 күнге дейін қарайды. «Бәйтерек» Холдингінде өтінімдер бір күннен 300 күнге дейін қаралады.

Сондай-ақ, процесті кешіктіретін қосымша ақпаратты сұрау жағдайлары анықталды. Құрылыс секторында кәсіпкерлер ӘКК және АЭА тарапынан өтінімдерді қарау мерзімдерінің ашықтығына шағымданады. Бұл операторларды бақылау олардың корпоративтік шешімдері деңгейінде жүзеге асырылады.

Агенттік барлық мемлекеттік қолдау операторларының функцияларын мемлекеттік қызметтерге жатқызуды ұсынады, бұл ашықтық пен объективтілікті қамтамасыз етеді.

1.4. Бұзушылықтарды анықтау және жолын кесу

Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаевтың 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында бағаны әкімшілік жолмен реттеу, ол тұтас салалардың инвестициялық тартымдылығын төмендетеді, тауар тапшылығын туындатып, елді импортқа тәуелді етеді, баға белгілеуге мемлекеттің араласуынан біртіндеп бас тарту және кәсіпкерлік істерге заңсыз араласуға жол бермеу қажет екені атап өтілді.

Бұл тәсіл, оған сәйкес Қазақстан Республикасы бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың жазалаушы бағытынан тауар нарықтарында бәсекелес ортаны қалыптастыруға көшуге бағдарланды, ол Тұжырымдамада көрініс тапты.

Бұл ретте, Мемлекет басшысы Қ. Тоқаевтың 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында бірқатар базалық салаларда бірнеше ірі ойыншылардың үстемдік ететіні, бұл нарықтың бұрмалануына әкеп соқтыратыны көрсетілген.

Осыған байланысты, өткен 2023 жылы кәсіпкерлік субъектілерін монополияға қарсы бақылау орбитасына негізсіз тартуға жол бермеу, оны тауар нарықтарын бақылау және елеулі ықпал ету мүмкіндігі бар ірі кәсіпкерлікке қайта бағдарлау, сондай-ақ алдын алу шараларын қолдану тиімділігін және тергеп-тексеру жүргізу сапасын арттыру маңызды міндет болды.

Жыл ішінде жүргізіліп жатқан және жүргізілген тергеп-тексерулер, сондай-ақ монополияға қарсы ден қою шаралары, атап айтқанда әрекеттерінде (әрекетсіздігінде) Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылық белгілерінің болуы туралы хабарламалар (бұдан әрі – хабарлама), Кодекстің нормаларын бұзушылықтарды тоқтату және (немесе) олардың салдарларын жою туралы нұсқамаларға, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзуға жол бермеу туралы алдын ала ескертулер (бұдан әрі – ескертулер) бойынша монополияға қарсы реттеу практикасына талдау жүргізілді.

Осы талдау қорытындылары бойынша тиісті тәсілдер әзірленді, монополияға қарсы органның бірқатар лауазымды адамдары заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін тәртіптік жауапкершілікке тартылды, алтыншы монополияға қарсы пакетті әзірлеу шеңберінде монополияға қарсы органның құзыретін Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылық белгілерін анықтау және тергеп-тексеру жөніндегі әдістемені әзірлеу және бекітумен толықтыру жоспарланып отыр.

Жалпы, 2023 жылы монополияға қарсы орган 238 хабарлама шығарды, орындау 85% деңгейінде тұрақты (2022 жылы – 84,6%).

Жіберілген хабарламалар санының екі есе азаюы Агенттіктің оларды аумақтық органдардың шығаруын, заңдылық, жол берушілік және мөлшерлестік қағидаттарын қатаң сақтауды бақылауды күшейтуімен байланысты.

6-сурет - Берілген хабарламалардың серпіні.

Бұдан басқа, 2023 жылы 56 алдын ала ескерту жіберілді, бұл ретте 2022 жылға қатысты шығарылған алдын ала ескертулер санының өсуі 70%-ды құрады, бұл осы институтты алдын алу мақсатында белсенді қолданумен байланысты.

7-сурет - Берілген ескертулердің серпіні.

2023 жылы 94 тергеп-тексеру (2022 – 133) аяқталды. 29%-ға төмендеу бақылауды күшейтумен және олардың маңыздылығына, сапасы мен заңдылығына көңіл бөлумен байланысты.

Бұрынғыдай, бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға әсер ететін монополияға қарсы бұзушылықтарға, атап айтқанда бәсекелестікке қарсы келісімдерге, үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалануға және мемлекеттік органдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттеріне назар аударылды.

Бірінші орында (31) үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдаланумен байланысты тергеп-тексерулер, бұл жалпы қоғамдық әл-ауқатты арттыру міндеттеріне жауап береді, себебі нарықтағы бір немесе бірнеше субъектінің кез келген заңсыз күшеюі нарықты монополияландыру әсерінен қоғамдық әл-ауқаттың қайтарымсыз жоғалуына әкеледі, бұл бәсекелестікті шектеуге және жоюға және (немесе) нарық субъектілерінің немесе тұтынушылардың белгісіз тобының заңды құқықтарына нұқсан келтіруге әкеп соқтырады.

Бұдан әрі бәсекелестікке қарсы келісімдер (24) және бәсекелестікке қарсы әрекеттер фактісі бойынша мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдарға қатысты тергеп-тексерулер (24).

Картельдеу (бірнеше нарық субъектісі бәсекелестіктен өз еркімен бас тартып, бір нарық субъектісі сияқты әрекет ете бастайды) нәтижесінде инновацияларды енгізу баяулайды, инвестициялық саясат тоқырайды, тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің сапасы нашарлайды, баға өседі.

Өз кезегінде, билік органдарының мәртебесі ерекше билік өкілеттіктерін іске асыруға мүмкіндік береді, бұл экономикалық құқықтық қатынастар субъектілеріне түрлі талаптар қоюға мүмкіндік беріп, нарықты монополияландыруға, бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар беруге, нарықтың жекелеген субъектiлерiнің артықшылықты жағдайына немесе оларды басқаларға қатысты қолайсыз жағдайлар немесе кемсiтушілік жағдайлар жасауға сөзсіз әкеледі.

Жалпы, бұзушылықтардың түрлері бойынша тергеп-тексеру құрылымы төмендегі суретте көрсетілген.

8-сурет - 2023 жылғы бұзушылықтар түрлері бойынша тергеп-тексерулер құрылымы.

Анықтама: 2023 жылы барлығы 94 тергеп-тексеру аяқталды:

1) үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалану – 31 тергеп-тексеру;

2) бәсекелестікке қарсы келісімдер – 24 тергеп-тексеру;

3) мемлекеттік, жергілікті атқарушы органдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттері (әрекетсіздігі) – 24 тергеп-тексеру;

4) бәсекелестікке қарсы келісілген іс-әрекеттер – 10 тергеп-тексеру;

5) жосықсыз бәсекелестік – 4 тергеп-тексеру;

6) экономикалық қызметті үйлестіру – 1 тергеп-тексеру.

Маңызды тергеп-тексерулердің мысалдарына мына тергеп-тексерулер жатады:

- «Эйр Астана» АҚ-ға қатысты прокуратурамен бірлесіп отын алымын негізсіз қолданудан көрінген үстем/монополиялық жағдайды теріс пайдалану фактісі бойынша. Нәтижелері бойынша компаниядан ел бюджетіне 876 млн теңге мөлшерінде әкімшілік айыппұл өндірілді;

- «Яндекс. Такси Корп» ЖШС тарапынан таксопарктердің экономикалық қызметін, бақылау-кассалық машиналардың бағдарламалық қамтамасыз етуін техникалық қолдау қызметтерін күштеп таңу арқылы үйлестіру. Белгіленген айыппұлдарды төлеуден басқа, Қазақстанның цифрлық экожүйесін қолдау мемлекеттік қорына 3 млрд теңге берілді, монополияға қарсы комплаенс жасалды, оны іске асыру тарифтерді төмендетуге және жүргізушілердің еңбегіне ақы төлеу деңгейін арттыруға мүмкіндік берді;

- үстем/монополиялық жағдайды теріс пайдалану фактілері бойынша «Petrosun» ЖШС, «ТЭК-Қазақстан» сауда үйі» ЖШС, «Сұйытылған мұнай газын сақтау паркі» ЖШС-ға қатысты. Қорытындысы бойынша отын-энергетика кешені нарығындағы ірі бизнес субъектілеріне 2,5 млрд теңге сомасына әкімшілік айыппұл салынды;

- фармацевтикалық компаниялар «Медсервис плюс» ҚФК» ЖШС, «Ақниет» ЖШС және «Стофарм» ЖШС-ның картель жасасуы бойынша. Келісімнің мәні «СК-Фармация» ЖШС өткізетін дәрілік заттарды тасымалдау және сақтау қызметтерін сатып алуға қатысу кезінде бәсекелестік күресті көрсетпеу туралы уағдаластық болды. Сот талқылауларының қорытындысы бойынша сот артельдік келісімге қатысушыларды 342 млн теңге сомасына жауапқа тартты;

– локомотивтерге арналған мотор майын сатып алу кезінде бәсекелестікке қарсы келісім жасасқан «ҚТЖ-Жүк тасымалы» ЖШС және «Hill Corporation» ЖШС-ға қатысты. Монополиялық кіріс 624 млн теңгені құрады, материалдар Қаржылық мониторинг агенттігіне берілді.

Өз кезегінде, тиісті тауар нарығында тауар айналымының жалпы жағдайына елеулі әсер етпейтін жосықсыз бәсекелестік фактілерін тергеп-тексеру бойынша Агенттіктің практикасы төмен деңгейде қалып отыр, бұл шамадан тыс реттеушілік әсерді алып тастаумен, тыйым салудың репрессивтік әлеуетінің төмендеуімен байланысты.

Сонымен қатар, жосықсыз бәсекелестік үшін әкімшілік жауапкершілікті алып тастау мәселесі қаралып жатыр. Оны жасау нәтижесінде зардап шеккен тұлғаларға азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен залал өтелетін болады.

Ірі кәсіпкерлікке баса назар аударудың негізгі нәтижесі өндіріп алынған әкімшілік айыппұлдар көлемінің 2,5 есеге жуық өсуі болды. Ел бюджетіне монополияға қарсы заңнаманы бұзғаны үшін 100%-ға жуық айыппұл түсті. Компаниялар 5,8 млрд теңгенің 5,4 млрд теңгесін (93,3%) төледі.

9-сурет - Өндіріп алынған әкімшілік айыппұлдардың көлемі.

Жалпы, 2023 жылы аяқталған тергеп-тексеру қорытындылары бойынша шешімдер қабылданды:

- 62 тергеп-тексеру бойынша (66%) әкімшілік іс қозғалды;

- 21 тергеп-тексеру (22,3%) (ескіру мерзімі өткеннен кейін – 1) тоқтатылды;

- 4 тергеп-тексеру бойынша (4,3%) нұсқамалар шығарылды.

- құқық қорғау органдарына 7 тергеп-тексеру бойынша материалдар берілді (7,4%).

Келісу комиссиясы тергеп-тексеру нәтижелері бойынша 36 қорытынды жобасын қарады, оның ішінде – 22-сі қолдау тапты, пысықтауға – 13-і жіберілді, 1-ін тоқтату ұсынылды.

Өткен жылы соттар монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтармен байланысты 180 істі қарады, шешімдер заңды күшіне енді.

Оның ішінде әкімшілік әділет шеңберінде – 84 іс (46,7%), әкімшілік іс жүргізу – 92 іс (51,1%), азаматтық сот ісін жүргізу – 4 (2,2%).

Бұл ретте, әкімшілік әділетпен байланысты істер бойынша монополияға қарсы органның пайдасына 47 іс (56,0%) қаралды, пайдасына емес - 10 (11,9%), 25 талап арыз (29,8%) ӘРПК тәртібімен қарауға жатпайды деп қайтарылды, 2 медиативтік шешім (2,4%) жасалды.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізу шеңберінде 82 іс (89,1%) бойынша жаза қолданылды, құрамы болмағандықтан тоқтатылды - 10 іс (10,9%).

Сонымен қатар, қабылданып жатқан монополияға қарсы ден қою шараларының жеделдігі, атап айтқанда сот тәртібімен монополияға қарсы органның процестік әрекеттеріне шағымдану негізінде тергеп-тексеруді тоқтата тұрумен байланысты созу фактісі мәселесі ерекше назар аударуға лайық. Осыған байланысты, Жалпыұлттық жоспардың 66-тармағында осы мәселені шешу бойынша заңнамалық өзгерістер көзделген.

Жоғарғы Сот Агенттікпен бірлесіп монополияға қарсы реттеу саласындағы заңнаманың жекелеген мәселелерін талдауды дайындады.

Бұл жүйелік кемшіліктерді анықтауға және оларды жою үшін тергеп-тексеру рәсімін жүргізу үшін базалық тәсілдерді анықтауға мүмкіндік берді.

Өткен жылғы қызметтің қорытындылары қабылданатын шаралардың сапасын арттыруда, оның ішінде қоғамдық резонанс тудырған тергеп-тексерулер бойынша оң серпін бар екенін көрсетеді.

1.5. Экономикалық шоғырлануды реттеу

Экономикалық шоғырлану бойынша мемлекеттік қызметтің сапасы мен қолжетімділігін арттыру мақсатында Агенттік «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-мен бірлесіп «Экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтініштерді қарау» мемлекеттік қызметін цифрландыру бойынша жұмыс жүргізді, ол енді онлайн форматта ғана қолжетімді. Осылайша, мемлекеттік қызметті алу үшін көрсетілетін қызметті алушылар www.elicense.kz «Е-лицензиялау» мемлекеттік деректер базасы» ақпараттық жүйесі арқылы экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхатпен жүгінеді.

Айтылғанды ескере отырып, Агенттік қағазсыз құжат айналымын көздейтін «Экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттарды қарау» мемлекеттік қызмет көрсету қағидаларының жобасын әзірлеп, жұртшылықпен және барлық мүдделі мемлекеттік органдармен келісті.

Осы жұмыстың нәтижелері бойынша Агенттіктің 2023 жылғы 21 маусымдағы № 6 бұйрығы (Әділет министрлігінде 2023 жылғы 26 маусымда № 32898 болып тіркелген) қабылданды, ол экономикалық шоғырлануға өтінішхаттарды қағаз жеткізгіште беруді алып жоюуды регламенттейді.

Норма заңды күшіне енген сәттен (2023 жылғы 26 тамыз) бастап Экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттарды Агенттік www.elicense.kz «Е-лицензиялау» мемлекеттік деректер базасы» ақпараттық жүйесі арқылы ғана қабылдайды.

Сонымен қатар, 2022 жылы сенім білдірілген адамдар институтын заңнамалық деңгейде енгіздік. ЭЫДҰ көптеген елдердің монополияға қарсы органдары сенім білдірілген адамдарды мәмілелер бойынша шешімдерді орындауға тиімді жәрдемдесу және тәуелсіз мониторинг үшін тартатынын атап өтеді. Сенім білдірілген адам тәуелсіз болуға тиіс және монополияға қарсы орган бизнесті ірілендіру бойынша күрделі операциялар жүргізілген жағдайда да, сондай-ақ іс-әрекет сипатындағы шарттардың орындалуын қадағалау қажет болған жағдайда тағайындайды немесе мақұлдайды.

Осылайша, сенім білдірілген адам институты шет елдердің монополияға қарсы органдарының практикасында кең таралды, себебі ол бизнеспен бірлесіп оңтайлы шешімдерді әзірлей және монополияға қарсы органмен сындарлы өзара іс-қимылды жүзеге асыра отырып, монополияға қарсы органның шешімін орындауға кәсіби, сараптамалық тәсілді қамтамасыз етеді.

Осыған байланысты, экономикалық шоғырлану бойынша мәмілелер талаптарының сақталуына мониторинг пен бақылауды қамтамасыз ету мақсатында 2023 жылы Агенттік төрағасының 2023 жылғы 31 тамыздағы № 216-НҚ бұйрығымен экономиканың түрлі салаларының сарапшылары кірген сенім білдірілген адамдардың тізілімі бекітілді. Бұл бұйрық Агенттіктің сайтында орналастырылған.

Сонымен қатар, Агенттік алтыншы монополияға қарсы пакет бойынша заң жобасы шеңберінде нормативтік-әдістемелік базаны жетілдіру бойынша жұмысты жалғастырып жатыр, оның негізгі сәттерінің бірі экономикалық шоғырлануды реттеуді жетілдіру мәселесі болды.

Атап айтқанда, мемлекеттік активтерді иеліктен шығару бойынша экономикалық шоғырлануды реттеу тәсілдері қайта қаралады, монополияға қарсы органның келісімі, топішілік мәмілелерді қарау және т.б. талап етілетін шекті мәндер қайта қаралатын болады.

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасында мынадай өзгерістер көзделеді:

- нарық субъектісінің дауыс беретін акцияларын (жарғылық капиталға қатысу үлестерін, пайларын) тұлға (тұлғалар тобы) сатып алған кезде келісу шегін төмендету;

- экономикалық шоғырланудың жаңа түрін енгізу, атап айтқанда радиожиіліктерді, жер қойнауын пайдалану құқықтарын, жер учаскелерін және басқа да мүліктік құқықтарды беруді қоса алғанда, мемлекеттің мүлікті беруі;

- заңды тұлғаларға қатысу және туыстық байланыстар қағидаты бойынша тұлғалар тобын қалыптастыруды қоспағанда, топішілік мәмілелерді келісуді енгізу;

- жекелеген салада немесе мемлекеттік басқару саласында басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік органның және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің экономикалық шоғырлануға келісім берудің орындылығы туралы қорытындысын беру бөлігінде шетелдік тұлғаларға қойылатын талаптарды енгізу;

- талдау жүргізу қажет болған жағдайда келіп түскен хабарламаларды қарау мерзімін ұзарту (90 күн);

- егер ол монополияға қарсы органның келісімін алмай жасалса және сот монополияға қарсы органның талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін болса, экономикалық шоғырлану елеусіз деп есептелетін жаңа норманы енгізу.

Сонымен қатар, Агенттіктің 2023 – 2027 жылдарға арналған даму жоспарының 12-тармағында және Агенттіктің 2023 жылға арналған операциялық жоспарының 26-тармағында электрондық түрде берілген экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттардың үлесін 100%-ға дейін ұлғайту жөніндегі іс-шаралар көзделген.

2023 жылы жоғарыда көрсетілген Жоспарлармен бұл көрсеткіш берілген өтініштердің жалпы санының 50%-ы деңгейінде бекітілді.

Жыл басынан бері 91 өтінішхат келіп түсті, оның ішінде қағаз нысанда – 45, электронды нысанда – 46. Демек, электронды түрде түскен өтініштердің үлесі бүгінде 50,5%-ды құрайды.

10-сурет – Экономикалық шоғырлануға арналған мәмілелер саны.

Сонымен қатар, экономикалық шоғырлануды бақылау шеңберінде айтарлықтай жұмыс жүргізілді.

Кодекстің 208-бабы 5-тармағының 3) тармақшасына сәйкес монополияға қарсы орган өз бастамасы не мүдделі тұлғаның өтініші бойынша экономикалық шоғырлануға қатысушылар монополияға қарсы органның шешіміне орай туындаған талаптар мен міндеттемелерді орындамаған жағдайларда, экономикалық шоғырлануға келісім беру немесе тыйым салу туралы шешімін қайта қарайды.

«Қазақстандық көлік технологиялары» ЖШС-ның өтініші бойынша «LocoTransKz» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің өтінішхаты бойынша экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы» Қазақстан Республикасы Агенттік төрағасының 2022 жылғы 28 маусымдағы № 183-НҚ және № 184-НҚ бұйрықтары қайта қаралды.

Осыған байланысты, Кодекстің 208-бабы 6-тармағының 2) тармақшасына сәйкес жоғарыда көрсетілген бұйрықтарға мынадай редакцияда өзгерістер енгізілді: «5 жыл ішінде таза кіріс пен амортизациялық аударымдарды сатып алынатын компаниялардың негізгі қорларына жіберу жолымен (жоғарыда көрсетілген талаптарды сақтау туралы жыл сайын хабардар ете отырып), 2022 жылмен салыстырғанда негізгі құралдардың тозу коэффициентінің өсуіне жол бермеу».

Бұдан басқа, экономикалық шоғырлануға қаралған өтінішхаттар бойынша кейстердің бірі «Magnum Cash & Carry» ЖШС «Таткрафт-Ритейл» ЖШС жарғылық капиталына қатысу үлесінің 99%-ы сатып алу бойынша кейс болды.

«Magnum Cash & Carry» ЖШС-ның сауда желілері мен ірі сауда объектілері арқылы азық-түлік тауарларын бөлшек саудада өткізудің тауар шекараларында үстем үлесін есептеу кезінде 34,3 млрд теңгені құрады. Мәміле нәтижесінде «Таткрафт-Ритейл» ЖШС сатып алғаннан кейін «Magnum Cash & Carry» ЖШС-ның үлесі Петропавл қаласының шекарасында 72,6%, осы шекарадағы басқа сауда желілері мен супермаркеттердің үлесі 27,5% болды.

Жоғарыда айтылғанның негізінде, сауда желілері мен ірі сауда объектілері көрсеткен ұйымдасқан саудада ең үлкен көлем бар екенін ескере отырып, мынадай шарттармен келісім берілді:

1) бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтың алдын алу бойынша шаралар жүйесін (сыртқы және ішкі монополияға қарсы комплаенс) әзірлеу және оны мәміле жасалған сәттен бастап екі ай мерзімде Кодекстің 195-1-бабында көзделген тәртіппен монополияға қарсы органның атына енгізу;

2) өз жеткізушілеріне «Magnum Cash&Carry» ЖШС көрсететін қызметтер санын азайту;

3) азық-түлік тауарларына бөлшек сауда бағасының негізсіз өсуіне жол бермеу;

4) контрагентті іріктеу және жеткізушілерге қызметтер көрсету кезінде шарт жасасу кезеңінде тең және кемсітпейтін жағдайларды қамтамасыз ету.

Тағы бір жарқын мысал «ТСЗ» ЖШС-ның жарғылық капиталына 100% қатысу үлесін сатып алуды қамтитын экономикалық шоғырлануды жасауға «Агротрейд Восток» ЖШС бола алады.

Бұрын БАҚ-та «Доминант» компаниялар тобы «Тараз қант зауыты» ЖШС-дағы қатысу үлесін сатып алғаны туралы ақпарат пайда болды.

Кодекстің 201-бабының 8-тармағына сәйкес осы баптың 1-тармағының 1), 2) және 3) тармақшаларында көзделген мәмілелер жүзеге асырылған жағдайда монополияға қарсы органның алдын ала келісімі талап етіледі.

Осыған байланысты, Агенттік жасалған мәміле туралы мән-жайларды нақтылау бойынша жұмыс жүргізді. Нәтижелері бойынша «ТСЗ» ЖШС-дағы 100% қатысу үлесін сатып алу бойынша «Агротрэйд Восток» ЖШС-ның мәмілесі монополияға қарсы органның алдын ала келісімін алуды талап ететіні анықталды.

Осыған байланысты, Агенттік Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің (бұдан әрі - ӘҚБтК) талаптарына сәйкес «Агротрэйд Восток» ЖШС-ны әкімшілік жауапкершілікке тартты.

Бұдан басқа, 2023 жылғы 17 қазанда Агенттік «Агротрэйд Восток» ЖШС-ның С.К. Дусимбаевтан «ТСЗ» ЖШС-ның жарғылық капиталына 100% қатысу үлесін сатып алуын қамтитын экономикалық шоғырлануға өтінішхатпен монополияға қарсы органға жүгіну туралы талаптармен нұсқама шығарды.

Жоғарыда көрсетілген нұсқаманы орындау үшін «Агротрейд Восток» ЖШС-дан 2023 жылғы 24 қарашада экономикалық шоғырлануға өтінішхат түсті.

Қазіргі кезде тауарлардың өзара алмасымдылығына байланысты тиісті тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізіліп жатыр.

Бұдан басқа, ӘҚБтК-нің 161-бабының 1-тармағына сәйкес егер монополияға қарсы орган келісімінің болуы қажет болған жағдайда, нарық субъектiлерiнің мұндай келісімді алмастан экономикалық шоғырлануы, экономикалық шоғырлануға қатысушы нарық субъектiлерiнiң экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы шешiмге негiз болған талаптар мен мiндеттемелердi орындамауы жеке тұлғаларға – сексен, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – екі жүз, орта кәсiпкерлiк субъектiлерiне – үш жүз жиырма, ірі кәсiпкерлiк субъектiлерiне бір мың алты жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

2023 жылы келіп түскен өтінішхаттарды қарау барысында 7 мәміле монополияға қарсы органның келісімінсіз жасалғаны анықталды. Осыған байланысты, аталған нарық субъектілері әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Айыппұлдардың жалпы сомасы 5,9 млн теңгені құрайды.

Сонымен қатар, ағымдағы жылғы 6 сәуірде Ұлттық экономика министрлігі реттеуші актілерді талдауды қайта қарау бойынша жұмыс шеңберінде әзірлеген «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылданды, ол мыналарды көздейді:

- алдын ала келісуді талап ететін мәмілелер санын қысқарту;

- кейбір активтермен (жер учаскелері, ғимараттар, құрылыстар, үй-жайлар/үй-жайлардың бөліктері, өнеркәсіптік мақсатта емес аяқталмаған құрылыс объектілері) мәмілелерді реттеуден шығару;

- мәміле нысанасын құрайтын мүліктің баланстық құнының шекті мәнін (20% дейін) арттыру;

- берілетін құжаттардың санын және оларды қарау мерзімдерін оңтайландыру.

Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, Агенттік экономикалық шоғырлану шеңберіндегі қатынастарды реттейтін барлық заңға тәуелді актілерді сәйкестендіретін болады.

Жалпы, 2023 жылы монополияға қарсы органға «Экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттарды қарау» мемлекеттік қызметін көрсету үшін 91 рет жүгінген, оның 61-і бойынша келісім берілді, 4 мәміле кері қайтарып алуға байланысты тоқтатылды, талдауда 7 мәміле, 2024 жылға өткен 3 мәміле бар:

- 1 тоқсанда: 1 келісім берілді;

- 2 тоқсанда: 16 келісім берілді, 2 келісім тоқтатылды;

- 3 тоқсанда: 23 келісім берілді;

- 4 тоқсанда: 21 келісім берілді, 2 келісім тоқтатылды.

1.6. Тауар биржаларын бақылау

Агенттік өзіне жүктелген өкілеттіктер мен функциялар шеңберінде тауар биржалары саласындағы қызметті лицензиялауды және тауар биржалары туралы және қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнаманың сақталуына мемлекеттік бақылауды іске асырады.

2023 жылы:

- 2 тауар биржасы олардың қызметінің заңнама талаптарына сәйкес келмеу фактілері бойынша соттардың шешімдерімен таратылды («Қазақстандық Электрондық Сауда Жүйесі» тауар биржасы» АҚ, «Ауыл шаруашылығы өндірушілері, жер қойнауын пайдаланушылар және мемлекеттік мекемелер» тауар биржасы» АҚ;

- 2 тауар биржасы тауар биржаларында меншік құқығына лицензияларды өз еркімен қайтарып алды («Халық» тауар биржасы» АҚ және «Еуразиялық Тауар Биржасы» АҚ), оларға қатысты сондай-ақ мәжбүрлеп тарату туралы сот актілері шығарылды;

- 4 тауар биржасы атауы мен орналасқан жерінің өзгеруіне байланысты лицензияны қайта ресімдеуді іске асырды («Тауар биржасы «Almaty Commodity Exchange» АҚ, «Тауар биржасы «Modern Trading Solutions» АҚ, «Алан» тауар биржасы» АҚ және «Акцепт» тауарлық биржасы» АҚ).

Бақылау субъектілеріне (объектілеріне) бармай профилактикалық бақылау шеңберінде Агенттік есепті кезеңде тауар биржаларына заң бұзушылықтарды жою туралы 10 ұсыным жіберді, оның 8-і («Тауар биржасы «Almaty Commodity Exchange» АҚ, «Тауар биржасы «Modern Trading Solutions» АҚ, «Еуразиялық Тауар биржасы» АҚ, «Акцепт» тауарлық биржасы» АҚ, «Қазақстан» тауар биржасы» АҚ, «Эстау» тауар биржасы» АҚ) толық орындалды, 2 ұсыным («Эстау» тауар биржасы» АҚ, «Тауар биржасы «Modern Trading Solutions» АҚ) орындалған жоқ, Қазақстан Республикасы Кодексінің 144-2-бабының 4-тармағына сәйкес тауар биржалары 2024 жылдың бірінші жартыжылдығына Қазақстан Республикасының тауар биржалары туралы заңнамасының сақталуына бақылау субъектілеріне (объектілеріне) бара отырып, профилактикалық бақылау жүргізудің жартыжылдық тізіміне енгізілді.

Бұдан басқа, 2 тауар биржасы («Almaty Commodity Exchange» тауар биржасы» АҚ, «Modern Trading Solutions» тауар биржасы» АҚ) ӘҚБтК-нің 464-бабының 2-бөлігі бойынша лицензиялау нормаларын бұзу фактілері бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылды, айыппұлдардың жалпы сомасы 559 410 теңгені құрады.

Агенттік материалдарының негізінде 1 тауар биржасы Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігінің қаулысымен тауар биржасы қызметкерінің биржалық мәмілелерге қатысу фактісі бойынша ӘҚБтК-нің 268-бабының 1-бөлігі бойынша 258 750 теңге сомасына айыппұл салумен әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

Жоғарыда көрсетілген айыппұл сомалары толық төленді.

Бұрын Агенттіктің 2022 жылғы жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі және монополистік қызметті шектеу бойынша қабылданып жатқан шаралар туралы жылдық есебінде Агенттік өз қызметін жүзеге асыру шеңберінде анықтаған биржалық саудадағы бірқатар жүйелік мәселелер көрсетілген болатын, олардың шешімін Агенттік тауар биржалары туралы қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістер енгізуден тапты.

2023 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында тауар биржаларының жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында бәсекелестікті жоятын, импорттың және өнімсіз делдалдықтың пайдасы үшін сатып алу рәсімдерін айналып өту мүмкіндігіне жол бермеуге, сондай-ақ сауда-саттыққа қатысты озық тәсілдердің еліміздің өнім өндірушілеріне толық қолжетімді болуын қамтамасыз етуге бағытталған реттеушілік талаптарды қатаңдату жөнінде шаралар қабылдау тапсырылды.

Мемлекет басшысының аталған тапсырмасын іске асыру үшін Агенттік сауда қызметін реттеу саласындағы уәкілетті органның атына Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары бастамашылық жасаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне биржалық сауда мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасына тиісті ұсыныстар жіберді.

Бүгінгі күні Агенттік енгізген ұсыныстардың 90%-ы, оның ішінде мынадай бөлікте түзетулер аталған заң жобасының негізіне алынды:

- тауар биржаларын микро және шағын кәсіпкерлік субъектілері санатынан шығару;

- стандартталмаған тауарлар бойынша сатып алуды тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің тізілімімен үйлестірілген мамандандырылған электрондық сауда алаңдарына ауыстыру;

- тауар биржаларының қаржылық тұрақтылығын қатаңдату;

- брокерлер мен клирингтік орталықтарды қаржы мониторингі субъектілері санатына қосу;

- биржалар арқылы мемлекеттік сатып алуды айналып өту мүмкіндігін болдырмау;

- тауар биржаларына, брокерлерге және клирингтік орталықтарға қатысты мемлекеттік бақылауды күшейту;

- Үкіметке Әлеуметтік маңызы бар биржалық тауарлармен сауданы жүзеге асыратын тауар биржаларының тізбесін айқындау бойынша құзырет беру;

- сауда-саттық қорытындысын шығарғаннан кейін қатысушылар мен мәмілелер бойынша барлық ақпаратты жариялауға қатысты бөлікте коммерциялық құпияны ашу және т.б.

Агенттіктің бағалауы бойынша аталған шараларды іске асыру салауатты бәсекелес орта құруға және импортты алмастыру процестерін дамытуға және өңірлік кәсіпкерлікті дамытуға ықпал етуге мүмкіндік береді.

Жалпыұлттық жоспарға сәйкес 64-тармақты орындау мерзімі 2024 жылғы мамыр.

Өз кезегінде, есепті кезеңде Агенттіктің бастамасы бойынша тауар биржаларының электрондық сауда жүйесіне қойылатын талаптар күшейтілді (Премьер-Министр орынбасары – Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрінің 2023 жылғы 31 мамырдағы № 193-НҚ бұйрығымен Ұлттық экономика министрлігінің 2015 жылғы 26 ақпандағы № 141 бұйрығымен бекітілген Тауар биржаларының электрондық сауда жүйесіне қойылатын міндетті талаптарға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді), атап айтқанда, деректердің өтуін болдырмау жүйесін, есептік жазбалар мен парольдерді басқару, және ақпаратты кемінде үш жыл сақтау жөніндегі функцияларды және клирингтік ұйым клирингтік қызмет көрсетуді жүзеге асыратын ақпаратты автоматтандырылған жинау, өңдеу және сақтау жөніндегі міндеттерді көздейтін талаптар белгіленді.

Сонымен қатар, Агенттіктің материалдары бойынша Ұлттық экономика министрлігінің 2016 жылғы 5 наурыздағы № 128 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасының тауар биржалары туралы заңнамасының сақталуының тәуекел дәрежесін бағалау өлшемшарттары және тексеру парағына, оның ішінде адамның қатысуынсыз мемлекеттік бақылау жүйесін автоматтандыруды ескеретін тиісті өзгерістер мен толықтырулар (Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Cауда және интеграция министрінің 2023 жылғы 4 мамырдағы № 156-НҚ және Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің м.а. 2023 жылғы 4 мамырдағы № 59 бірлескен бұйрығымен) енгізілді.

«Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес тауар биржалары қаржы мониторингі субъектілеріне жатқызылған.

Есепті кезеңде Агенттік 2023 – 2024 жылдарға арналған КЖ/ТҚ саласындағы тәуекелдерді азайту және жұмыс тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын орындау шеңберінде тауар биржалары үшін КЖҚ/ТҚ туралы заң талаптарын сақтау бойынша бірқатар түсіндіру іс-шаралары, Ведомствоаралық кеңес пен КЖҚ/ТҚ мәселелері бойынша комплаенс-кеңес алаңдарын пайдалана отырып, тауар биржаларының жұмысын жетілдіру және сапасын арттыру бойынша ұсынымдар әзірлеу, барлық жұмыс істеп тұрған тауар биржаларын «Қаржылық мониторинг агенттігінің жылыстатуға қарсы жүйесі» электрондық базасында тіркеу және есепке қою жүргізілді.

2023 жылғы маусымда Қазақстан Республикасы 2021 жылдан бастап Кірістерді заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жөніндегі Еуразиялық топ (ЕАТ) жүргізетін өзара бағалау рәсімін сәтті аяқтады және стандартты мониторингке қойылды (бұл Еуразиялық өңір елдері арасында ең үздік нәтиже, жалпы, мұндай бағалауды 200-ден астам мемлекет кіретін FATF жаһандық желісінің 15 елі ғана алды).

Бұл елде кірістерді заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимылдың тұрақты және тиімді «жылыстатуға қарсы» жүйесі қалыптасқанын, ал кірістерді жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы заңнама негізінен халықаралық стандарттарға сәйкес келетіндігін көрсетеді.

Атап айтқанда, отандық «жылыстатуға қарсы» жүйенің оң тұстары ведомствоаралық және халықаралық ынтымақтастықтың едәуір деңгейі болды.

Қазіргі кезде Агенттік қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыру (жылыстату) және тауар биржаларының қызметі саласындағы терроризмді қаржыландыру тәуекелдеріне секторлық бағалау жүргізіп жатыр.

Аталған талдау қорытындылары бойынша тауар биржалары секторында кірістерді заңдастыру (жылыстату) және терроризмді қаржыландыру мүмкіндігінің бар тәуекелдері анықталып, оларды барынша азайту үшін шаралар қабылданатын болады.

1.7. Халықаралық ынтымақтастық

Агенттік халықаралық интеграциялық бірлестіктердің жұмыс істеуі шеңберінде де, екіжақты негізде де шетелдік монополияға қарсы ведомстволармен халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған жұмыс жүргізеді.

ЭЫДҰ-мен өзара іс-қимыл

2022-2025 жылдарға арналған іс-қимыл жоспарының (Action Plan) 9-тармағын (ЭЫДҰ-ның «Қазақстандағы бәсекелестік құқық және саясат» екінші сараптамалық шолуын жүргізу) орындау мақсатында Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі «Қазақстандағы бәсекелестік құқық және саясат» ЭЫДҰ-ның екінші сараптамалық шолуы» жобасын іске асыру туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы арасындағы келісімге қол қою туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 7 қарашадағы №988 қаулысына (бұдан әрі – Келісім, Шолу) қол қойды.

2023 жылғы 8 желтоқсанда Төраға бастаған Агенттік делегациясының Париж қаласына жұмыс сапары барысында ЭЫДҰ алаңында Агенттік пен ЭЫДҰ арасында келісімге қол қою рәсімі өтті.

ЭЫДҰ-ның жоғарыда аталған іс-шаралары барысында Агенттік төрағасы «Картельдер туралы істердегі экономикалық дәлелдер», «Монополияға қарсы реттеудің нарықтан тыс тиімділігі» және т.б. тақырыптар бойынша дөңгелек үстелдер мен сессиялық отырыстарда спикер ретінде сөз сөйледі.

Сондай-ақ ЭЫДҰ сайтында «Бәсекелестік және инновация - құқық қолдану істеріндегі инновациялардың рөлі», «Монополияға қарсы органдардың оңтайлы құрылымы, ұйымдастыру және өкілеттіктері», «Монополияға қарсы реттеудің нарықтан тыс тиімділігі мәселелері», «Картель туралы істерде экономикалық дәлелдемелерді пайдалану» және «Жазаны жеңілдету бағдарламаларына баламалар» тақырыптары бойынша Агенттіктің contributions жарияланды.

Келесі. Экономикалық талдауды неғұрлым сапалы қолдануды қоса алғанда, Агенттік жұмысының ашықтығы мен тиімділігін арттыру мақсатында бас экономист офисі (chief economist) құрылды.

Агенттік Еуропалық комиссияның (ЕО) бәсекелестік мәселелері бойынша бас экономисінің мандаты мен негізгі функцияларын зерделеді, Федералдық сауда комиссиясының (АҚШ) ұқсас тәжірибесі мен практикасымен салыстыру жүргізді.

Шетелдік юрисдикцияларда бас экономистер (және олардың командалары) бәсекелестік заңнаманы қолдану кезінде экономика мен эконометриканың әдіснамалық мәселелері бойынша басшылықты жүзеге асырады, экономикалық тұрғыдан ең күрделі монополияға қарсы істер бойынша сот процестеріне қатысады, істерді бағалауға қатысады және өз қорытындысын ведомство басшысына балама пікір ретінде ұсынады.

Зерделенген материалдың негізінде Агенттік Бас экономист институтын практикада Төраға хатшылығының (Департамент) директорына тиісті функцияларды жүктеу жолымен іске асырды, оған Төрағаның кеңесшілері, оның ішінде режим және экономикалық тәуекелдер бойынша, сондай-ақ басқа да қызметкерлер бағынады.

Хатшылық директорының функцияларына Агенттіктің құзыретіне кіретін мәселелер бойынша тәуелсіз экономикалық баға беру, сондай-ақ күрделі экономикалық мәселелермен және сандық талдаумен байланысты бәсекелестік бойынша жекелеген істерді қарауға қатысу, сот істері бойынша консультациялық көмек көрсету жатады.

Енгізілген бас экономист институты бүгінгі күні Агенттіктің салалық құрылымдық бөлімшелерімен белсенді өзара іс-қимыл жасайды және ведомстволық бағынысты ұйым «Бәсекелестіктің дамуын талдамалық зерттеу орталығы» РММ-ның жұмысын үйлестіреді, оның шеңберінде бәсекелестікті дамыту және Агенттіктің функционалдық өкілеттіктерін нығайту бойынша бірқатар маңызды бастамалар әзірленіп, іске асырылып жатыр.

Бас экономистің тікелей қатысуымен талдау жүргізу әдістемесі жетілдірілді, қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің бәсекелестікке әсерін бағалау құралы енгізілді, бірқатар заңнамалық түзетулер мен Агенттік қызметін цифрландыруға бастамашылық жасалды.

Мәселен, 2022 жылдан бастап Агенттік реттеушілік әсерді талдау кезінде жаңа реттеуші құралдардың және бәсекелестік ортаға (БӘБ) қойылатын талаптардың әсерін бағалауды жүргізеді.

Агенттікке осы күнге дейін қарау және келісу үшін жобалар келіп түсуде.

БӘБ тиімділігін көрсету кейстерінің бірі Агенттік қараған Қазақстан Республикасы Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі бұйрығының жылу оқшаулағыш материалдардың кейбір түрлерін әкелуді реттеуге қатысты жобасы болып табылады. Үшінші елдерден көбіктенген синтетикалық резеңкеден алты ай мерзімге Қазақстан Республикасының аумағына жылу оқшаулағыш материалдың белгілі бір түрлерін әкелуге тыйым салу ұсынылды.

БӘБ шеңберінде үшінші елдерден Қазақстанға өзара алмастырылатын тауарлардың импорты талданатын кезеңде 8%-дан аспайтыны анықталды.

Үшінші елдерден импорттың шамалы үлесін ескере отырып, мұндай тыйымның енгізілуі айтарлықтай әсер етпес еді және әлеуетті жеткізушілер мен тұтынушылар шеңберін негізсіз шектейтін еді.

Сонымен қатар, ұсынылған шараның уақытша сипатын ескере отырып, Агенттік ұлттық режимнен алып тастауды (ұзартуды) және өнеркәсіптік саясат туралы заңнама шеңберінде қосымша қолдау шараларын белгілеуді қамтитын балама нұсқаны ұсынды.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Агенттік бәсекелестікке әсер етуді бағалау қорытындысы бойынша үшінші елдерден көбіктендірілген синтетикалық каучук әкелуге тыйым салудан бас тартты.

Бұдан басқа, 2023 жылы тауар нарықтарының жай-күйін эконометриялық талдау моделін және оның ішінде нарықтардың бәсекелестік жағдайына әсер ететін факторларды айқындауға мүмкіндік беретін тауар нарықтары құрылымының өзгеру серпінн әзірлеу бойынша жұмыс басталды.

ЕАЭО және ТМД-мен ынтымақтастық шеңберіндегі өзара іс-қимыл

Агенттік 2023 жылғы 16 ақпанда және 3 қарашада ЕАЭО елдеріне мүше мемлекеттердің монополияға қарсы органдарының басшыларымен және бәсекелестік және монополияға қарсы реттеу жөніндегі Алқа мүшесімен (Министр) бірлесіп Еуразиялық экономикалық комиссияның (бұдан әрі – ЕЭК) («5+1» форматында) кеңестеріне қатысты. Осы алаңда тараптар ЕАЭО-ға мүше мемлекеттерде цифрлық алаңдар құру, ЕАЭО құқығын жетілдіру, халықаралық ынтымақтастық мәселелерін және т.б. талқылады.

2023 жылы Агенттік ТМД-ға мүше мемлекеттердің Монополияға қарсы саясат жөніндегі мемлекетаралық кеңесінің (бұдан әрі – МСМК) және ТМД-ға мүше мемлекеттердің монополияға қарсы заңнамасын бұзушылықтарды бірлескен тергеу жөніндегі штабтың екі отырысына қатысты.

Тараптар ТМД елдеріндегі елеулі оқиғаларды, ТМД монополияға қарсы органдары қызметінің әдіснамалық негіздерін жетілдіру мәселелерін талқылады, ТМД елдерінің цифрлық нарықтарына қатысушылардың өзара іс-қимылының модельдік қағидаттары мен стандарттарын бекітті.

Сонымен қатар, МСМК отырыстары барысында «ТМД-ға қатысушы мемлекеттердегі заңнамадағы және құқық қолдану практикасындағы жосықсыз бәсекелестік институты» және «ТМД-ға қатысушы мемлекеттердегі зияткерлік меншік объектілеріне монополияға қарсы заңнаманы қолдану» баяндамалары бекітілді.

Штаб қызметі шеңберінде ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтардың алдын алу бағыты бойынша зерттеу жүргізу қажеттілігі талқыланды.

МСМК және Штаб шеңберінде жұмыс істеу бәсекелестік заңнаманы үйлестіру бойынша жалпы тәсілдерді әзірлеуге, құқық қолдану практикасын жетілдіруге, монополияға қарсы бұзушылықтардың жолын кесу бойынша тәжірибе алмасуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Агенттік Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттер мен Еуразиялық экономикалық комиссия арасында электрондық құжат айналымын қамтамасыз ету бойынша ЕАЭО жалпы процестері шеңберінде ЕАЭО-ны цифрландыру бойынша жұмыс жүргізеді (62 және 55 Жалпы процестер).

Осы бағыттағы жұмыс трансшекаралық нарықтардағы бәсекелестіктің жалпы қағидаларының және бәсекелестік (монополияға қарсы) заңнаманың сақталуын бақылауды жүзеге асыру кезінде Еуразиялық экономикалық комиссия мен ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің монополияға қарсы органдары арасында, сондай-ақ мемлекеттік бағалық реттеуді енгізу және оны енгізу, мемлекеттік бағалық реттеуді қолдану мерзімін ұзарту туралы шешімге дау айту кезінде құпия ақпараты жоқ құжаттармен алмасу рәсімдерін оңайлатуға мүмкіндік береді.

1.8. Операциялық шараларды іске асыру

Бәсекелестік саясатты тиімді іске асыру тұрғысынан монополияға қарсы орган жұмысының жалпы сапасы тәуелді болып табылатын бірқатар операциялық шараларды іске асыру маңызды.

Бұл тұрғыда Агенттіктің негізгі қызметі мемлекеттік органдардан, ұйымдардан және кәсіпкерлік субъектілерінен ақпаратты жинауға, өңдеуге, нәтижесінде алынған мәліметтер негізінде тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі туралы талдамалық және зерттеу жұмыстарын жүргізуге негізделгенін ерекше атап өткен жөн.

Осыны ескере отырып, Агенттік операциялық шараларды жетілдіру бойынша кешенді жұмыс жүргізіп жатыр.

Бірінші. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 2 қарашадағы № 960 қаулысымен Агенттіктің ведомстволық бағынысты ұйымы «Бәсекелестіктің дамуын талдамалық зерттеу орталығы» РММ құрылды.

Бұл Орталықтың басты миссиясы Агенттіктің талдамалық базасын нығайту, бәсекелестікті дамыту саласындағы саясатты одан әрі іске асыру кезінде Агенттікті әдіснамалық және стратегиялық сүйемелдеу болып табылады.

Екінші. Жетекші халықаралық рактиканы ескере отырып, Агенттік қызметін цифрландырудың жаңа тәсілдерін әзірлеу маңызды бағыт болып табылады.

Айталық, монополияға қарсы органның негізгі міндеттерінің бірі бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтардың алдын алу, анықтау және тергеп-тексеру, жолын кесу болып табылады. Бұл ретте, Агенттіктің қойылған міндетті іске асырудағы негізгі құралы бұзушылықтың жасалғанын растайтын немесе жоққа шығаратын қажетті ақпарат пен дәлелдемелік базаны жинау болып табылады.

Практикада ескі схема бойынша жүргізілген талдауларда ақпарат алудың ұзақ рәсімімен (нарыққа қатысушыларға, уәкілетті ведомстволарға және т.б. көптеген сұрау салулар жіберу және өңдеу), қорытындылар қалыптастыру және нәтижесінде мұндай әрекеттердің әсері өзектілігін жоғалтқан кезде шешім қабылдаумен (жекелеген кейстер 2-3 жылға созылады) байланысты бірқатар кемшіліктер бар. Бүгінгі күні монополияға қарсы орган тауар нарықтарының мониторингі мен талдау процестерін автоматтандыруға баса назар аудара отырып, өз қызметін реинжинирингтеуге бағдарланады.

Агенттікте Цифрлық трансформациялау офисі іске қосылды, Цифрлық трансформациялаудың жол картасы бекітілді, мемлекеттік қызметтер электрондық форматқа ауыстырылды.

Цифрлық трансформациялау жөніндегі жол картасында ішкі бизнес-процестерді, мемлекеттік қызметтерді оңтайландырудан, автоматтандыру мен реинжинирингтеуден бастап Ақпараттық-талдамалық жүйені және 7 құрамдауышы бар Ақпараттық жүйе – БҚДА дерекқорын құруға дейін Агенттіктің қызметін цифрландыру бойынша кешенді жұмыс, сондай-ақ Smart Data Ukimet арқылы мемлекеттік органдардың дерекқорларымен және ақпараттық жүйелерімен интеграциялау көзделеді.

Қазірдің өзінде Smart Data Ukimet базасында демо режимде бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу үшін «Ақпараттық-талдамалық жүйе» іске қосылды, ол арқылы Агенттік «деректер көлінен» (мемлекеттік органдардың 80-нен астам дерекқоры) қажетті ақпаратты алатын болады.

Ұлттық статистика бюросымен бірлесіп жалпы ахуалды құрылымдау, талдау, бағалау және ықтимал проблемаларды анықтау үшін «Бәсекелестік жай-күйінің талдамалық картасы» (Dashboard) іске асырылды. «Атамекен» ҰКП-мен бірлесіп «Бірыңғай сатып алу терезесі» платформасында «Өрмек» іздеу жүйесі енгізілді, ол сөз байласу белгілерін анықтау үшін сауда-саттыққа қатысушылар арасындағы іс-әрекеттер мен байланысты талдайды.

Талдау, тергеп-тексеру, хабарламалар, нұсқамалар, экономикалық шоғырлану және тәуекелдерді басқару жүйесі, сондай-ақ Агенттіктің электрондық дерекқоры (архив) бойынша барлық рәсімдер мен процестерді цифрландыруды көздейтін «Ақпараттық жүйе – БҚДА дерекқорын» құру бойынша жұмыс басталды.

Сонымен қатар, салықтық, коммерциялық және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мемлекеттік органдардың ақпаратына қол жеткізуді ұсыну бөлігінде заңнамалық өзгерістер пысықталып жатыр.

Бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу үшін Ақпараттық-талдамалық жүйе (бұдан әрі – АТЖ) бойынша жұмыс жалғастырылады, оның ішінде:

- тест режимінде әзірленген және іске қосылған АТЖ-ның жекелеген функционалдарын пысықтау;

- АТЖ-ны Қаржымині МКК-нің деректерімен толтыру, сондай-ақ Қаржымині МКК 4 дерекқорынан деректерді онлайн режимде алу үшін тікелей интеграцияны іске асыру;

- «One click» қағидаты бойынша гипотетикалық монополист тестін өткізу шеңберінде бизнес субъектілеріне (push-хабарламамен) сауалнамалар жіберу жөніндегі функционалды пысықтау.

2-тарау. Жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау

Кодекске[13] сәйкес монополияға қарсы органға тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдауды жүзеге асыру құзыреті берілген. Тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерін анықтау, бәсекелестікті қорғауға және дамытуға, монополистік қызметтің алдын алуға, шектеуге және жолын кесуге бағытталған шаралар кешенін әзірлеу мәселелері бойынша тиісті шешімдер қабылдауды алдын ала айқындайтын бәсекелестік саясатты іске асырудың негізгі құралы болып табылады.

Жалпы 2023 жылы 40-қа жуық тауар нарығына талдау жүргізілді. Бұл ретте, көп жағдайда бұл жедел шаралар ретінде жүргізілген тауар нарықтарын жоспардан тыс талдаулар, ол оның ішінде Инфляцияға қарсы ден қою шараларының кешенінде көзделген тапсырмаларды, іс-шараларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің, Үкіметінің тапсырмаларын іске асыруға негізделген. Бұдан басқа, жеке және заңды тұлғалардан келіп түскен жолданымдар негізінде тауар нарықтарына жоспардан тыс талдаулар жүргізілді.

Сонымен қатар, 2023 жылы Агенттік жоспарлы режимде 16 ғана тауар нарығын талдағанын атап өткен жөн:

Мұнай өткізу нарығы;
Тауарлық газды бөлшек саудада өткізу нарығы;
Коммуналдық-тұрмыстық көмірді бөлшек саудада өткізу нарықтары;
Электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығы;
Байланыс қызметтері нарығы;
Қосылу және трафикті өткізу қызметтері нарығы;
Астық таситын вагондармен жұмыс істеу нарығы;
Темірбетон конструкцияларына арналған арматуралық прокат нарығы;
Қатты пайдалы қазбаларды өндіру кезіндегі сервистік қызметтер нарығы;
Күрішті көтерме саудада өткізу нарығы;
Тауық жұмыртқасын көтерме саудада өткізу нарығы;
Сауда желілері мен ірі сауда объектілерінің азық-түлік ритейлі қызметтері нарығы;
Формулярлық комиссия үшін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға кәсіби сараптама жүргізу қызметтері нарығы;
Бірыңғай дистрибьютор сатып алатын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтері нарығы;
Тауарларды бөлшек саудада өткізу мақсатында электрондық сауда алаңдарына қол жеткізу қызметтері нарығы;
Ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу нарығы.

2.1. Мұнай өткізу нарығы

Мұнай өткізу тауар нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау 2022-2023 жылдар кезеңіне жүргізілді.

«Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне (бұдан әрі – Жер қойнауы туралы кодекс) сәйкес шикі мұнай, газ конденсаты, тақтатас майы, сондай-ақ шикі мұнайды тазалап, жанғыш тақтатастарды, мұнай битуминозды жыныстарды немесе шайырлы құмдарды өңдегеннен кейін алынған көмірсутектер мұнай деп танылады.

«Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Заңға сәйкес мұнайды негізгі сатып алушылар мұнайдан өндірілетін өнімдерді алу үшін мұнай өңдеу зауыттарына (бұдан әрі – МӨЗ) кейіннен жеткізу мақсатында мұнай сатып алатын мұнай жеткізушілер болып табылады.

2023 жылы «Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісін және айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Заңға өзгерістер енгізілді, бұл жер қойнауын пайдаланушылардың МӨЗ-де мұнайды өз бетінше қайта өңдеу құқығын көздейді.

Жер қойнауын пайдаланушылардың ақпараты бойынша олардың мұнай бағасын белгілеуі мұнай өнімдерін сатып алушылардан баға ұсыныстарын қарау және Қазақстан Республикасының ішкі нарығына жеткізу кезінде, мұнайды экспортқа өткізу кезінде олар үшін неғұрлым қолайлы бағаны таңдау жолымен жүзеге асырылады, баға мұнайдың әлемдік бағасына байланысты белгіленеді.

11-сурет - 2022-2023 жылдардағы нарық теңгерімі, мың тонна, ОЭК АТО деректері.

Энергетика министрлігінің деректеріне сәйкес 2022 жылы мұнай және газ конденсатын өндіру – 84 238 мың тоннаны, экспорт көлемі – 64 324 мың тоннаны, МӨЗ-де мұнай өңдеу көлемі – 18 829 мың тоннаны құрады.

Мұнай нарығы субъектілерін ішкі нарыққа өткізу көлемі – 18 829 мың тонна мұнайды немесе мұнай өндіру көлемінің 22,3%-ын құрады.

2023 жылы мұнай және газ конденсатын өндіру – 89 974 мың тоннаны, экспорт көлемі – 70 535 мың тоннаны, МӨЗ-де мұнай өңдеу көлемі –16 605 мың тоннаны құрады.

Мұнай нарығы субъектілерін ішкі нарыққа өткізу көлемі – 16 605 мың тонна мұнайды немесе мұнай өндіру көлемінің 18,5%-ын құрады.

Осылайша, 105 нарық субъектісі мұнайды ішкі нарыққа өткізуді жүзеге асырады.

Алынған деректерден 2022 жылы мұнайды өткізудің негізгі көлемі CNPC (бұдан әрі – CNPC) тұлғалар тобына – 6 703,3 мың тонна немесе 35,6%, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ (бұдан әрі – ҚМГ) тұлғалар тобына – 4 629,9 мың тонна немесе 24,5% тиесілі. Қалған субъектілердің жиынтық көлемі мен үлесі – 7 495,8 мың тоннаны немесе 39,9%-ды құрайды.

2023 жылы мұнай өткізудің негізгі көлемі CNPC тұлғалар тобына – 6 532,4 мың тонна немесе 39,3%, ҚазМұнайГаз тұлғалар тобына – 4 688,3 мың тонна немесе 28,2% тиесілі. Қалған субъектілердің жиынтық көлемі мен үлесі – 5 384,1 мың тоннаны немесе 32,5%-ды құрайды.

Жалпы мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізу нарығы жоғары шоғырланған деп сипатталады:

2022 жылы жоғары шоғырланған: 45% <60,1 <70%.

2023 жылы да жоғары шоғырланған: 45% <67,5 <70%.

Осыған байланысты, Кодекстің 172-бабының 4-тармағына сәйкес CNPC тұлғалар тобы мен ҚМГ тұлғалар тобы нарықта үстем жағдайға ие субъектілер деп танылды.

2-ші кесте. Мұнайды бөлудің болжамдық мәндері, Энергетика министрлігінің ақпараты.

	2030 жылға дейін ішкі нарыққа мұнай жеткізу, мың тонна
	2022 ж.	2023 ж.	2024 ж.	2025 ж.	2026 ж.	2027 ж.	2028 ж.	2029 ж.	2030 ж.
Ірі жобаларсыз ҚР-да мұнай өндіру	31 117	32 141	32 227	31 586	31 126	29 748	28 996	27 543	27 162
Мұнай өңдеу	17 900	17 626	17 600	18 400	18 326	18 300	18 500	21 000	21 000
Жүктеме %	58%	55%	55%	58%	59%	62%	64%	76%	77%

Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ кен орындарының ішкі нарығына мұнай жеткізуге қатыспайтын үлесін ескере отырып, өндірудің жалпы көлемінің 67%-ы мөлшерінде негізгі «әлеуметтік жүктеме» кен орындарының «ескірген» тобына жататын жер қойнауын пайдаланушыларға түседі.

Нарықта 105 жер қойнауын пайдаланушы жұмыс істейді, негізгілері нарықтағы жиынтық үлесі өзгеріссіз 60%-дан астам CNPC және «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ болып табылады.

Энергетика министрлігінің болжамы бойынша 2030 жылға қарай олар өндіретін мұнай көлемі 5 млн тоннаға немесе 15%-ға төмендейді, ал тұтынудың өсуі 20% деңгейінде қалады.

Бұл 2030 жылға қарай «әлеуметтік жүктемені» ағымдағы 55%-дан 77%-ға дейін арттырады, ағымдағы жағдай сақталған кезде мұнай өндірушілердің ішкі нарықты субсидиялау мүмкіндіктерін жояды.

12-сурет - 2024-2030 жылдары Қазақстан Республикасында

мұнай бағасының сценарийі.

Негізгі оқиғалар

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылданды, онда:

- жер қойнауын пайдаланушылармен үлестесу қажеттілігі бөлігінде мұнай жеткізушілерге қойылатын талаптарды күшейту;

- МӨЗ-дің процессингтіктен маркетингтік схемаға көшуі;

- жер қойнауын пайдаланушыларға мұнайды қайта өңдеуге және өз мұнай өнімдерін одан әрі сатуға құқық беру;

- мұнай базаларына қойылатын талаптарды күшейту арқылы «өнімсіз» делдалдарды жою.

Бұл заң нарыққа қатысушылардың бағалауы бойынша жер қойнауын пайдаланушылардың мұнай өңдеуге және мұнай өнімдерін сатуға қол жеткізуі, сондай-ақ «өнімсіз» делдалдарды жою бөлігінде нарық құрылымына және субъектілік құрамға оң әсер етті.

Нарықты қайта реттеуді іске асыру және жеке нарық үшін инвестициялық тартымдылықты арттыру шеңберінде мемлекеттің бағаны тікелей реттеуінен бас тарта отырып, ішкі (шұғыл келісімшарттар, фьючерстер, биржадан тыс деривативтер) және сыртқы тауар нарықтарының (нэтбек) баға индикаторларын пайдалана отырып, мұнай мен мұнай өнімдеріне теңгерімді бағалық реттеу тетігін енгізуді қамтамасыз етуге көшу қажет.

Анықтама: бұрын Энергетика министрлігі бөлшек сауда бағаларын айқындау қағидаларын әзірледі, оларды қалыптастыру кезінде мұнайдың әлемдік бағасын (Brent Dated) және ЭСА ескере отырып, яғни нетбек қолданумен FOB Италия – Августа порты келісімшартының талаптары пайдаланылды. Аталған қағидалар нарықтың дайын еместігіне байланысты іс жүзінде қолданылған жоқ.

13-сурет - 2023-2028 жылдары мұнайға әлемдік бағалар сценарийі

(IEA деректері)

Жаһандық нарық шеңберінде мұнай өніміне баға қалыптастыру кезінде мұнай, мұнай өнімдерін, мұнай-химия өнімдері мен ТГС әлемдік өндірдің 80%-дан астамы спот бағалары көрсетілген шұғыл келісімшарттар бойынша жеткізілетінін атап өткен жөн, энергетикалық нарықтағы спот сауданың көп бөлігі де эталондық бағаға сілтеме жасай отырып жүзеге асырылады.

Эталондық бағалар шикізат тауарлармен саудада бақылау бағдарлары ретінде және шикізатқа тиісті бағаларды есептеу үшін қолданылады.

Мысалы, ағымдағы күні шикі мұнай бағасын қалыптастыруға нарықтың орналасқан жеріне және тауардың ерекшелігіне байланысты Platts Dubai, Platts Dated Brent, Platts Urals, Platts WAF қатысады.

Осы тетікті қалыптастырғанға дейін Агенттік мұнай өнімдерінің бөлшек сауда нарығын кезең-кезеңімен қайта реттеуді және көтерме сауда нарығын кезең-кезеңімен қайта реттеуді ұсынады. Бұл ретте, нарықтық баға белгілеуге ұсыныстарды қалыптастыру кезінде Агенттік мұнай нарығының жаһандық дамуын дамыту бөлігінде Халықаралық энергетикалық агенттіктің ақпаратын есепке алды (2023 жылғы маусымдағы Халықаралық энергетикалық агенттіктің COP28 есебінен ақпарат пайдаланылды).

Халықаралық энергетикалық агенттіктің деректері бойынша, баға сценарийлері сұранысқа азғана әсер етеді. ЖІӨ өсу қарқынынан басқа, мұнайдың алдағы бағалары туралы болжамдар сұрау салу бағасының негізгі құрамдас бөлігі болып табылады, бұл ретте болжамдар бағаның абсолютті деңгейіне де, болашақтағы уақытаралық өзгерістерге де бейім. Модельдеу үшін пайдаланылған мұнай бағасы Солтүстік теңіздегі 1 баррель шамамен 76 USD деңгейінде шикі мұнайға спот бағасына негізделген, болжам бойынша бұл деңгей болжанатын кезеңде нақты мәнде тұрақты болып қалады. Осы базалық сценарийге қосымша төмендегі кестеде жоғары және төмен бағалары бар балама сценарийлер көрсетілген:

- жоғары бағалар сценарийі: мұнай бағасы олардың ұзақ мерзімді тарихи серпініне сәйкес жылына нақты мәнде 2,5%-ға өседі деп болжанады.

- төмен бағалар сценарийі: алдағы спот бағаларын бағалау ICE Brent форвардтық қисық сызығына негізделген (2023 жылы 1 баррель үшін орташа 79 АҚШ доллары 2028 жылы 1 баррель үшін 67 долларға дейін төмендейді). Содан кейін олар нақты деңгейге дейін дисконтталады.

- жоғары бағалар сценарийі мұнайға әлемдік сұранысты 2028 жылға қарай тәулігіне 430 мың баррельге төмендетеді. Алайда, бұл сұраныстың ертерек шыңға жетуіне әкелмейді. Керісінше, төмен бағалар сценарийі болжамды кезеңнің соңында әлемдік мұнай тұтынудың тәулігіне 670 мың баррельге ұлғаюына әкеледі.

14-сурет - 2019-2028 жылдары өңірлер бойынша бөле отырып,

мұнай мен конденсаттың әлемдік теңгерімдері

(Халықаралық энергетикалық агенттіктің деректері)

Бәсекелестікті дамытуға кедергілер

- көмірсутектер бойынша жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар бойынша жоғары салық жүктемесі

«PetroMining Қауымдастығы» ЗТБ-ның ақпараты бойынша шикі мұнай мен табиғи газ өндіруді жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар салық жүктемесінің деңгейі – СЖК (салық жүктемесінің коэффициенті) бойынша барлық салалар арасында бірінші орын алады Қаржы министрлігінің әдістемесі бойынша 28,5%-ды, ӨБК бойынша жұмыс істейтін жер қойнауын пайдаланушылар – 29%-ды құрайды. (Мысалы, металлургиялық кендерді өндіру саласына салық жүктемесінің деңгейі - 15,9%-ды, металлургиялық өндіріс – 7,4%-ды құрайды)

Мұндай теңгерімсіздіктің негізгі себептері мынадай факторлар болып табылады:

* Жер қойнауын пайдаланушылардың өкілдері үшін салықтардың ең көп «жиынтығы» көзделген, оған ПҚӨС, рента салығы, ЭКБ (экспорттық кедендік баж), үстеме пайдаға салынатын салық, бонустар және өзге де төлемдер кіреді. Сонымен қатар, айтарлықтай қаржылық жүктемесі бар келісімшарттық міндеттемелер де көзделген.

* ӨБК үшін режимді оның тұрақтылығына байланысты өзгерту мүмкін емес және мемлекеттің оны қайта қарауға кез келген әрекеттері халықаралық талқылаулар қаупіне әкелуі мүмкін.

* Мұнай өңдеу өнімдерінің ішкі бағаларын реттеу. Барлық жер қойнауын пайдаланушылар МӨЗ-де мұнайды төмен бағамен жеткізушілер болып табылады, нәтижесінде ішкі нарықтан залал шегеді. ӨБК-нің мұндай міндеттемелері жоқ екенін және барлық өндірілген мұнайды нарықтық бағамен экспортқа жіберетінін атап өту қажет.

* Сондай-ақ көмірсутек шикізаты секторы геологиялық барлауға айтарлықтай инвестицияларды қажет етеді, онда учаскелердің көпшілігі зерделенген және нашар зерделенген не күрделі теңіз учаскелеріне инвестициялар қажет.

Соңғы 5 жылда жер қойнауын пайдаланушыларда өндірудің жалпы 17%-ға төмендегенін атап өткен жөн, бұл абсолюттік мәнде 3,6 млн тоннаны құрайды (2018 ж. – 21,2 млн тонна, 2022 ж. – 17,6 млн тонна).

Барлау кезеңінде шикі газды сынамалық пайдалану сатысында өртеу кезінде ПҚӨС бойынша салық салудың жоғары деңгейін атап өтуге болады, бұл өндіру кезеңіне өту үшін теріс әсерін тигізеді.

Бұдан басқа, геологиялық барлауға инвестициялар айтарлықтай төмендеді (орта есеппен 2011 жылдан 2016 жылға дейін инвестициялар – жылына 855,5 млн USD, ал 2017 жылдан 2022 жылға дейін – жылына 318 млн USD құрады, 2,6 есе азайды).

Жақсартылған модельдік келісімшарт капиталды қажет етуіне және өзекті геологиялық деректердің болмауына байланысты әлеуетті инвесторлар тарапынан сұранысқа ие емес күрделі жобаларды дамытуға қаражат тартуға жәрдемдесетінін атап өту қажет. Бұл ретте, ағымдағы салық моделі мұнай барлау мен өндіруге қайта инвестициялауға мүдделі емес.

- Магистральдық құбыржолдар нарығындағы ұлттық компанияның монополиялық жағдайы

Заңнамаға сәйкес ұлттық компания мұнайды магистральдық құбыржолдар арқылы тасымалдау саласындағы монополист болып табылады және мұнай тасымалдау үшін құбыржол қуатына (магистральдық мұнай құбырларының техникалық өткізу қабілетін ескере отырып) қол жеткізудің негізі мұнай өнімдерін өндіру саласындағы уәкілетті орган дербес бекітетін мұнайды ішкі нарыққа жеткізу кестесі (осыдан шыға келе экспортқа квоталар да қалыптастырылады) болып табылады.

Бұл жағдайда тасымалдау тарифтерінің біржақты (монополиялық) өсуі бар, ол жер қойнауын пайдаланушылардың табыстылығына тікелей ықпал етеді. Сондай-ақ ұлттық компанияның қосымша бос өткізу қабілеттілігінің болмауы себепті немесе экспортта жасырын шектеу шарасы ретінде құбыржол қуатына қол жеткізуден бас тарту қаупі бар.

Осылайша, жер қойнауын пайдаланушылардың экспорттық әлеуеті ішкі нарықтың (әкімшілік мемлекеттік реттеу) қажеттілігіне ғана емес, ұлттық компанияға да тікелей байланысты.

15-сурет - Магистральдық мұнай құбырларының схемасы

(«ҚазТрансОйл» АҚ сайтынан алынған мәліметтер)

2023 жылы Argus деректері бойынша КҚК өткізу қабілеттілігінің қуатынан 72,5 млн тонна мұнайдан іс жүзінде 56,6 млн тонна мұнай айдалды, КҚК өңірдегі құбыржолдар және ауыстырып тиеу қуаттарының тапшылығына және МӨЗ-ге қуаттың 100%-ына дейін жүктемесіне байланысты баламалы маршруттармен (Баку, Дружба, ҚҚҚ, Атырау-Самара) салыстырғанда ең тиімді бағыт болып қалады.

16-сурет - Экспортқа мұнай жеткізу бағыттары

(Argus Media деректері)

Осылайша, магистральдық операторлардың мүмкіндіктері жер қойнауын пайдаланушылардың пайданы толық алмауына және мұнай тасымалдаудың ашық емес шарттарына байланысты ішкі нарыққа әсерін тигізеді.

- Ішкі нарыққа мұнай жеткізуді квоталау

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында Энергетика министрлігінің айлық Жеткізу кестесін бекіту тетігі арқылы ішкі нарыққа мұнай жеткізу көлемін реттеу көзделген.

Жеткізу кестесінде мұнай меншік иелерінің (жер қойнауын пайдаланушылардың) экономикалық және логистикалық құрамдауыштарын жеткілікті есепке алмай, жер қойнауын пайдаланушылардың, жеткізу көлемдерінің және мұнай өңдеу зауыттарының атауы айқындалады.

Ішкі нарыққа жеткізуді жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылардың тізбесін қалыптастыру және әрбір жер қойнауын пайдаланушы үшін көлемдер өлшемшарттары Энергетика министрлігі бекіткен Мұнай жеткізу кестелерін қалыптастыру қағидаларында көзделмеген.

Осылайша, мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізу нарығын монополияландыру құралы ретінде пайдаланылатын мұнайды көтерме саудада жеткізу нарығын мемлекеттік реттеудің ашық емес тетігі жұмыс істейді.

- құрлықтағы кен орындарында тікелей келіссөздер шеңберінде барлау және өндіру жөніндегі ұлттық компанияның басым құқығын жою

Қолда бар құралды (аукционды) ескере отырып, «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның құрлықтағы кен орындарында конкурстарға жалпы негіздерде қатысуға мүмкіндігі бар.

Бұл ретте жобалардың технологиялық күрделілігін және алынатын қорларды ескере отырып, теңіз кен орындары осы іс-шарадан шығарылды.

Бұл ретте, тікелей келіссөздер негізінде көмірсутектер саласындағы ұлттық компанияның құқығы учаскеге тікелей аукцион алдында және тиісінше мұнай өндіруде тежеуші факторы болып табылады. Сонымен қатар, ұлттық компанияның құқығы барлауды қаржыландыруды ұлғайту және ҚазМұнайГаздың R&D әзірлемелерінің әлеуетін жетілдіру бөлігінде ынталандырмайтын фактор болады (себебі нарықтың белгілі бір бөлігіне «мемлекет» кепілдік береді).

мұнайды еркін әкетуді (экспорттауды) шектеу және отандық мұнай өңдеу зауыттарына (МӨЗ)міндетті түрде жеткізу

Мұнайды ішкі нарыққа жеткізу мұнайдың экспорттық квоталарымен қатар мұнай өнімдерінің өндірісі мен айналымын мемлекеттік реттеу саласындағы заңнамаға сәйкес мұнайды және (немесе) газ конденсатын жеткізу кестелеріне сүйене отырып айқындалады. Бұл ретте, мұнай меншік иелерінің (жер қойнауын пайдаланушылардың) экономикалық және логистикалық құрамдауыштарын жеткілікті есепке алмай, ішкі нарықты мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында МӨЗ-де қайта өңдеуге қажеттілік негізге алынады.

Мұнайды тасымалдау және МӨЗ-де қайта өңдеуге алдын ала жасалған шарттардың болу қажеттілігін ескере отырып, мұнай өнімдерін өндіру саласындағы уәкілетті орган мұнайды және (немесе) газ конденсатын жеткізу кестесін біржақты өзгерткен кезде жер қойнауын пайдаланушыларға айыппұл санкцияларын салу тәуекеліне әкеп соғатын жағдайлар атап өтіледі.

Осыған байланысты, мұнай және (немесе) газ конденсатын, оның ішінде экспортқа жеткізу кестелерін бекіту кезінде квоталарды бөлу бойынша айқын тетіктерді, өлшемшарттар мен қағидаларды әзірлеу қажет.

ішкі нарықта мұнай өнімдеріне шекті бағаларды белгілеу және мұнайға баға белгілеу

Мұнай өнімдерін өндіру саласындағы уәкілетті органның мұнай өнімдерін көтерме және бөлшек саудада өткізуге (АИ-92 бензині және дизель отыны) ішкі нарықтағы бағаларды реттеуіне байланысты, сондай-ақ олардың экспортына тыйым салуды ескере отырып, ішкі нарықтағы мұнайға баға белгілеу мұнай өнімдерінің шекті бағасына толықтай тәуелді және әлемдік бағалармен тікелей түзетуге жатпайды. Сондай-ақ мұнай өнімдерінің көтерме және бөлшек сауда нарықтарында туындаған кірістіліктің бөлшек сауда нарығына қарай диспаритетін атап өтуге болады.

Баға белгілеуге оның ішінде тасымалдау мен өңдеуге арналған монополиялық тарифтер әсер етеді, себебі мұнайды еркін тасымалдау мен өңдеуге әкімшілік шектеулер бар.

Қалыптасқан жағдай өндіру деңгейіне және ресурстық базаны толтыруға әсер ететін жер қойнауын пайдаланушылардың экономикалық дамуындағы ең тежеуші фактор болып табылады және оны жою мақсатында ішкі нарықта мұнай өнімдеріне баға белгілеуді қайта реттеу арқылы мұнайды экспортқа өткізуден маржиналдықты ішкі нарықпен теңестіру қажет.

Бәсекелестікті дамытуға арналған ұсыныстар:

- оларды кезең-кезеңімен ұлғайтуды ескере келе және кейіннен нарықты қайта реттей отырып, кірісті мұнай меншік иелеріне (жер қойнауын пайдаланушыларға) қарай қайта бөлу үшін мұнай өнімдерінің шекті бағаларын айқындау қағидаларын қайта қарау;

- мұнай тасымалдауға және оны МӨЗ-де өңдеуге (тасымалдау және қайта өңдеу бойынша негізгі қуат ретінде тең құқықты қол жеткізудің ашық тетіктері мен қағидаларын әзірлеу);

- кен орындарында тікелей келіссөздер шеңберінде барлау және өндіру жөніндегі ұлттық компанияның басым құқығын жою не шектеу;

- келісімшарттық аумақтардың шекаралары бойынша құқықтық талаптардан тазартылған кен орындарын сату жүйесін реформалау;

- уәкілетті орган – Энергетика министрлігі мұнай жеткізілімдерін квоталауды реттейтін нормативтік түзетулерге бастамашылық жасауы қажет;

- ТИМК және барлауға инвестициялар болған кезде преференцияларды көздейтін салық моделін әзірлеу;

- осы нарықта жекеменшік ТИМК дамыту және жеке инвестицияларды тарту;

- дербес қайта өңдеу үшін мұнайды сатып алу кезінде МӨЗ базасында маркетплейс әзірлеу;

- Агенттіктің 2024 жылға арналған жұмыс жоспарына мұнайды құбыржолдары арқылы тасымалдау (ТМС қоспағанда) және мұнайды қайта өңдеу бойынша бәсекелестіктің жай-күйін талдауды енгізу.

2.2. Тауарлық газды бөлшек саудада өткізу нарығы

«Жасыл» энергетиканың дамуы, атап айтқанда баламалы және жаңартылатын энергия көздеріне көшу жағдайында көптеген мемлекеттер мен ірі трансұлттық мұнай-газ компаниялары өздерінің болашақ дамуының негізгі бағдарларын әзірлеу үшін әлемдік экономиканың көмірсутек ресурстарына қажеттілігін дамытудың жаһандық сценарийлеріне елеулі көңіл бөледі.

Табиғи газ әлемдік энергетика құрылымында және халықаралық отын теңгерімінде ерекше орын алады.

Газ саласы Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік әл-ауқатында басты рөл атқарады. Бұл ретте газ саласын тиімді дамыту үшін бірқатар тежеуші факторлар бар, оның ішінде газдың ресурстық базасын кеңейту жобаларының инвестициялық тартымдылығының төмендігі, газ тасымалдау инфрақұрылымының шамадан тыс тозуы, ішкі нарықта газ жеткізу кезінде баға белгілеудің шығынсыз деңгейіне қол жеткізілмеуі.

Табиғи газ саудасының халықаралық ауқымда дамуымен баға белгілеу мәселелері нарыққа қатысушылар үшін елеулі маңызға ие болды. Нарықтарды ырықтандыру және биржада, биржалық тауар ретінде энергия ресурсымен сауданы дамыту мәселесіне көбірек назар аударыылып отыр. Алайда табиғи газды мұндай стандартты тауар ретінде қарауға мүмкіндік бермейтін бірқатар айырмашылықтар бар – ең алдымен, бұл табиғи ресурс, оның қорлары біркелкі емес, ал өндіру мен тасымалдауға инвестициялар – өте жоғары. Дегенмен, табиғи газдың биржалық саудасы әлемнің түрлі өңірлерінде дамып келеді – Солтүстік Америка нарығында 99% үлеске ие, бәсекелестік баға белгілеу еуропалық нарықта қолданылады.

Табиғи газ ұңғымадан соңғы тұтынушыға дейін өтеді, ол бірнеше рет бағаланады – сондықтан жеткізу тізбегі бойында бағаның бірнеше түрі бар.

17-сурет - 2022 жылы әлемдік баға белгілеу

(Халықаралық газ одағының (IGU) деректері*)

* Ескерту:

OPE - мұнай бағасының өсуі (паритет)

GOG - спот-сауда-саттық

BIM - екі жақты монополия

NET - соңғы өнімнен нетбэк

RCS - реттеу: қызмет көрсету құны

RSP - реттеу: әлеуметтік және саяси

RBC - реттеу: өзіндік құннан төмен

NP - бағасы жоқ (тегін)

NK - деректер жоқ

Ұңғыманың аузындағы бағаларды, тауарлық газ бағаларын, шекарадағы бағаларды, биржалардағы бағаларды, қалалардың газ тарату жүйелеріне кіру бағаларын, ірі және шағын соңғы тұтынушылар үшін бағаларды бөлуге болады.

Егер баға – бұл жеткізуші мен сатып алушы үшін нарықтық белгі болса, онда баға белгілеу тетігі бағаны анықтау әдісі болып табылады. Газға баға белгілеу тетігі өте маңызды, себебі ол газдың сол немесе өзге елдің энергия теңгерімінде атқаратын рөліне тікелей әсер етеді.

18-сурет - 2022 жылы өңірлік баға белгілеу

(Халықаралық газ одағының (IGU) деректері*)

Жалпы, мынадай үш топты бөлуге болады: реттелетін баға белгілеу; бәсекелестік (нарықтық) баға белгілеу; индекстеу – оның ішінде табиғи газ саудасында қолданылатын индекстеудің негізгі түрі – мұнай бағасына байланысты.

Шын мәнінде, индекстеу нарықтық тетіктердің бірі болып табылады, бастапқыда оның мәні газдың оны пайдалану секторларындағы құндылығын көрсету және бұл ретте аталған секторлардағы сол табиғи газдың үлесін ұлғайту үшін басқа отындардың бағасымен салыстырғанда жеңілдікті пайдалану болды.

Энергетикалық Хартия Хатшылығының 2007 жылғы зерттеуінде атап өтілгендей, сұраныс пен ұсыныстың теңгерімін, сондай-ақ ашықтықты көрсететін баға деңгейін қамтамасыз ете алатын формат биржалық сауда-саттық тетігі болып табылады. Хеджирлеу туынды құралдарды пайдалану есебінен жүзеге асырылады - осылайша бәсекелес нарықтың негізгі форматы ретінде белгілі бір физикалық нарыққа байланысты биржада табиғи газ саудасы қаралады.

Реттелетін баға белгілеу баға деңгейін әкімшілік тәртіппен белгілеуді білдіреді. Шығындар ескерілуі мүмкін, бірақ әрдайым жүйелі түрде көрсетілмейді: бір жағдайларда күрделі және операциялық шығындар; басқаларында – тек операциялық шығындар ғана ескерілуі мүмкін. Егер баға деңгейі шығындар деңгейін көрсетпесе, онда өндіруші компанияларды мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру, субсидияларды пайдалану қажеттілігі туындайды.

Әлеуметтік-саяси уәждер баға реттеудегі ең күшті мотиваторлардың бірі. Мұндай реттеу өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін сақтауға, халықтың шығыстарын азайтуға, сондай-ақ әлеуметтік толқуларды тежеуге бағытталған

Бірқатар елдерде табиғи газ бағасы оны белсендірек пайдалануды ынталандыру және басқа отын түрлерінен газға ауысу мақсатында төмендеу деңгейде белгіленеді. Мұндай практика өндіруді ұлғайту мүмкіндігі болмаған кезде мұнайға сұраныстың өсуі байқалатын мұнай экспорттаушы елдерде жиі кездеседі: ішкі нарықта табиғи газды пайдалану экспорт үшін мұнай көлемін сақтауға мүмкіндік береді.

19-сурет - Тауарлық газға көтерме сауда бағаларын қалыптастыру тетіктерінің картасы

Ағымдағы жағдайды зерделеу мақсатында Агенттік және оның аумақтық бөлімшелері Кодекстің 196-бабының 1-тармағы негізінде 2021 жыл, 2022 жыл және 2023 жылғы қаңтар-маусым кезеңінде тауарлық газды өткізу нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізді.

«Газ және газбен жабдықтау туралы» Заңның 24-бабының 1-тармағына сәйкес тауарлық газды бөлшек саудада өткізуді:

1) газ тарату ұйымдары;

2) автогаз толтыру компрессорлық станцияларының иелері;

3) газ тұтыну жүйелері магистральдық немесе жалғастырушы газ құбырына тікелей қосылған өнеркәсіптік тұтынушыларға тауарлық газ бөлшек саудада өткізілген жағдайда, тауарлық газды өндірушілер, өздері өндірген шикі газды өңдеу процесінде өндірілген тауарлық газдың меншік иелері болып табылатын жер қойнауын пайдаланушылар, Қазақстан Республикасының аумағынан тысқары жерде өндірілген және тұтыну үшін Қазақстан Республикасының аумағына әкелінген тауарлық газдың меншік иелері жүзеге асырады. Өзге тұлғалар тауарлық газды бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыруға құқылы емес.

Тауарлық газды бөлшек саудада өткізу бойынша қызметтерді алу үшін тұтынушылар газ жабдығын газ тарату жүйесіне қосуы қажет.

Талдау қорытындысы бойынша 2023 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша тауарлық газды бөлшек саудада өткізуді 28 газ тарату ұйымы (бұдан әрі – ГТҰ) жүзеге асырды. Тауарлық газды бөлшек саудада өткізу тауар нарығына өңірлік деңгейде газ тарату желілері бойынша тауарлық газды тасымалдау және жабдықтау жөніндегі қызметтерді көрсететін 26 жеке ұйым қатысады.

«Табиғи монополиялар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес тауарлық газды газ тарату жүйелері бойынша сақтау, тасымалдау жөніндегі қызметтер Қазақстан Республикасындағы табиғи монополиялар салаларына жатқызылған және тарифті қалыптастыру, белгілеу және бекіту жолымен ТМРК атынан уәкілетті орган мемлекеттік реттеуге жатады.

Анықтама: тауарлық газды тасымалдауды «Интергаз Орталық Азия» АҚ, «ҚазТрансГаз-Аймақ» АҚ, «Бейнеу-Шымкент Газ Құбыры» ЖШС, «Азия газ құбыры» ЖШС және т.б. жүзеге асырады.

Тауарлық газды бөлшек саудада өткізу нарығы «Табиғи монополиялар туралы» Заңының 7-1-бабына сәйкес 2017 жылғы 1 қаңтарға дейін реттелетін нарықтарға жатқызылды, қазіргі кезде Кодекстің 124-5-бабына сәйкес қоғамдық маңызы бар нарық болып табылады.

Тауарлық газдың бөлшек сауда нарығында сатушы-монополист рөлін «Qazaq Gas» ҰК» АҚ ұлттық компаниясы атқарады, ол тауарлық газды кейіннен магистральдық газ құбырлары арқылы тасымалдау шығындарын, жабдықтау үстемесін және т.б. ескере отырып, бөлшек тұтынушыларға сату үшін жер қойнауын пайдаланушылардан сатып алады.

Ұлттық оператор өзінің басым құқығы шеңберінде жер қойнауын пайдаланушылардан (СНПС, ҚазГермұнай, ҚазақТүрікМұнай, Кенсары) газ көлемін сатып алады, сондай-ақ Теңіз, Қарашығанақ, Қашаған кен орындарының көлемін сатып алады.

Осы басым құқық жер қойнауын пайдаланушыларды қабаттық қысымды ұстап тұру үшін шикі газды (ілеспе) кері айдауға, сондай-ақ Энергетика министрлігі әрбір жер қойнауын пайдаланушы үшін 2 355-тен 11 687,0 теңге/мың м3 мөлшерінде бекітетін ұлттық операторға сатудың тиімсіз бағасына байланысты, қайта өңдеуге жеткізбей алауларда жағу жолымен кәдеге жаратуды (Энергетика министрлігі бекіткен кәдеге жарату жөніндегі бағдарламаға сәйкес) жүзеге асыруға мәжбүрлейді.

Анықтама: 2022 жылдың қорытындысы бойынша тауарлық газ өндіру 53,2 млрд м3 құрады, оның 32%-ы қабатқа қайта айдалды, 20%-ы өз қажеттіліктеріне, электр энергиясын өндіруге және кәдеге жаратуға пайдаланылды, 48%-ы ғана тауарлық газға қайта өңделді. Ал 2023 жылдың қорытындысы бойынша газ өндіру - 59,1 млрд м3, оның ішінде тауарлық газ өндіру 29,8 млрд м3 немесе 50,4%-ды құрайды.

Тәуелсіз жер қойнауын пайдаланушылар үшін тауарлық газдың ресурстық базасын кеңейтуге Энергетика министрлігі тарапынан ынталандырушы тәсілдердің жоқ екенін атап өткен жөн.

Тауарлық газ өндіруді ынталандыру, инвестициялық тартымдылықты арттыру мақсатында энергиямен/газбен жабдықтаушы ұйымдарды (бұдан әрі - ЭЖҰ) тарта отырып жобаны іске асыру орынды.

Осыған байланысты, электр энергиясы нарығын реформалау тәжірибесін (жабдықтау нарығын тасымалдаудан бөлу) пайдалана отырып, көлік қуаттарына және ресурсқа (газға) тең қол жеткізудің заңнамалық тетігін қамтамасыз ете отырып, газбен жабдықтауды жекелеген қызмет түрі деп айқындау ұсынылады.

Бұл ретте, шетелдік тәжірибе үшінші тарапқа қол жеткізуді ұсынудың екі нұсқасын көрсетеді: «келіссөздер» (Германия және Австрия) және «реттелетін» режим (Ұлыбритания, Дания, Финляндия), ал АҚШ пен Канадада барлық магистральдық және тарату газ құбырлары жеке немесе бірлескен кәсіпорындардың меншігінде тұр.

Газды ірі өнеркәсіптік тұтынушыларға тікелей жеткізе алатын түрлі жер қойнауын пайдаланушыларға елдің газ тасымалдау жүйесіне кіруді ұсынумен жер қойнауын пайдаланушылардан тұтынушыға газ жеткізу саласында бәсекелестік қатынастарды құру және дамыту мүмкіндігі бар, мысалы, Ұлыбританияда 1982 жылдан бастап қолда бар газ құбырларынан 23 метр қашықтықта орналасқан ірі өнеркәсіптік тұтынушыларға жеткізу үшін қолжетімділік ашылды.

Осылайша, газбен жабдықтауды газ тасымалдау саласынан ажырату тұтынушылардың баға бәсекелестігі кезінде газбен жабдықтаушы ұйымды таңдауына, нарықта «ҚазТранГаз Аймақ» АҚ (бұдан әрі – ҚТГ-Аймақ) қызметінің жағымсыз салдарларын жоюға мүмкіндік береді.

Талдау қорытындысы бойынша тауарлық газды бөлшек саудада өткізу нарығында ішкі тұтынудың айтарлықтай өсуі байқалады:

2021 жылы – 18 млрд м3 тауарлық газ, оның ішінде ҚТГ-Аймақ 73 %;

2022 жылы – 18,7 млрд м3 тауарлық газ, оның ішінде ҚТГ-Аймақ 76 %;

2023 жылдың бірінші жартыжылдығында – 15,6 млрд м3 тауарлық газ, оның ішінде ҚТГ-Аймақ 87%.

20-сурет - Бөлшек саудада өткізу, млрд м³

Жоғарыда айтылғаннан бөлшек сауда нарығы монополияланған (жекелеген жағдайларда орташа шоғырланған нарыққа жатады) болып табылатыны келіп шығады.

Еліміздің 17 газдандырылған өңірінің 10-нда, оның ішінде Ұлытау, Батыс Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Ақмола, Ақтөбе облыстары мен Астана қаласының шекараларында тауарлық газды бөлшек саудада өткізу қызметтері нарығындағы ҚТГ-Аймақтың 100% монополиялық жағдайы расталады.

Аталған өңірлерде тауарлық газды бөлшек саудада өткізу нарығында бәсекелестік жоқ, осыған байланысты жеке инвестицияларды - тәуелсіз ГТҰ-ларды тартуды ескере отырып, Қазақстанды газдандыруды көздеу қажет.

Жалпы, өңірлердің көпшілігінде халықты газдандыру іс жүзінде аяқталды: Атырау, Ақтөбе, Жамбыл, Маңғыстау, БҚО облыстарында және Алматы, Шымкент қалаларында 90%-дан астам, Қызылорда, Қостанай және Түркістан облыстарында 50%-75%-дан астам.

«Сарыарқа» магистральдық газ құбырының бойындағы өңірлер (Астана қ., ШҚО, Қарағанды, Ұлытау, Ақмола облыстары), сондай-ақ Алматы және Жетісу облыстары 1,5-тен 40%-ға дейінгі деңгеймен белсенді газдандыру сатысында тұр.

21-сурет - Тауарлық газ нарығының модельдері.

Бұл ретте, бюджет қаражаты немесе ҚТГ-Аймақ есебінен тарату желілерін салу, сондай-ақ «Сарыарқа» магистральдық газ құбыры бойындағы өңірлерді газдандыру кезінде бәсекелестіктің болмауы қосылу қызметтерінің түпкілікті құнының ұлғаюына ғана емес, сонымен қатар жұмыстарды ТМС реттеліп көрсетілетін қызметтерінен шығаруға және өңірлерді газбен жабдықтаудың бірыңғай жүйесін бөлшектеуге алып келді, бұл желілерге қосылу, табиғи монополиялар субъектілері баламасыз көрсететін престеу, пломбалау, жөндеу және іске қосу-реттеу жұмыстары, билингтік қызметтер және т.б.

Негізгі реттелетін қызметтерге тарифтерді тежеу жағдайында ТМРК атынан реттеуші жұмыстардың бір бөлігін реттелетін қызметтерден шығару процесін өткізіп алады.

Газға қосылу:

бәсекелес ортада: ҚМЖ бойынша 500-ге жуық компания;
газдандыру құны 400 мыңнан 1 млн теңгеге дейін және одан жоғары;
ҚТГ-Аймақ қауіпсіздік талаптарына сәйкес газды тесуді және жіберуді жүзеге асырады. Құны - 23 мың теңге.

Осыған байланысты, Тауарлық газды өткізу нарығындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасында өндірісті ұлғайтуды ынталандыру және салаға инвестициялар тарту мақсатында көлік қуаттары мен ресурсқа (газға) тең қол жеткізудің заңнамалық тетігін қамтамасыз ете отырып, тауарлық газды тасымалдау және жабдықтау жөніндегі ҚТГ-Аймақ қызметін бөлу бөлігінде тетікті енгізу жөніндегі іс-шаралар көзделген.

Бұл шаралар газ нарығын неғұрлым орталықтандырылмаған және тұрғындардың көрсетілетін қызметтерді есептеу, қол жеткізу, абоненттерді қосу, айыппұл салу және т.б. мәселелері бойынша қатысты газбен жабдықтау бойынша ҚТГ-Аймақ қызметіне көптеген шағымдарын ескере отырып, ұсынылатын газбен жабдықтау қызметтерін таңдау және сапасын жақсарту мүмкіндігін алатын соңғы тұтынушыларға зиян келтірмей бәсекелес етуге бағытталған.

Бұдан басқа, Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссия шеңберінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің төрағалығымен, оның ішінде отандық мұнай өңдеу зауыттарын қамтамасыз ететін (бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізе отырып, бәсекелестік саласындағы заңнаманы бұзу белгілерін анықтау арқылы, монополияға қарсы тергеп-тексеруге бастамашылық жасалды, сот талқылаулары жүргізіліп жатыр) тауарлық газбен «өнімсіз» делдалдарды, жою бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр.

Жоғарыда көрсетілген шаралардың қорытындысы бойынша тауарлық газды тікелей МӨЗ және жақын орналасқан тұтынушыларға (алдын ала есептеулер бойынша) сату тұтынушыларға тауарлық газды сатып алуда жылына ҚҚС-сыз шамамен 2 млрд теңге үнемдеуге мүмкіндік береді.

Осыған байланысты, монополияға қарсы орган қоғамдық маңызы бар нарық ретінде газбен жабдықтауға бағаны реттеу бөлігінде алып тастауды, атап айтқанда 2017 жылға дейін қоғамдық маңызы бар нарық субъектілерін құру қажеттілігі бойынша Кодекстің 124-5-бабы 2-тармағының редакциясын, сондай-ақ нарықтың кемінде 35%-ы қызметтерінің көлемін алып тастауды заңнамалық тұрғыдан жоюды және тауарлық газды бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын қоғамдық маңызы бар нарықтың барлық субъектілердің бағаларын реттеуді бастауды ұсынды.

Сондай-ақ жаңа реттеліп көрсетілетін қызметтер мен оларды көрсететін субъектілерді анықтау процесін регламенттеу және осы жұмысты тұрақты негізде орындауды қамтамасыз ету ұсынылды.

Бәсекелестікті дамытуға кедергілер

Талданатын тауар нарығы құрылымының сапалық көрсеткіштерін бағалауды айқындау барысында нарыққа әлеуетті бәсекелестер мен жаңа субъектілердің кіруіне меншікті газ құбырларын салуға қомақты күрделі салымдар түріндегі немесе газ тарату ұйымы мәртебесін алу үшін газ тарату активтерін заңды негіздерде пайдалануға алу (жалдау, сенімгерлік басқару және т.б.) және газды көтерме жеткізуге арналған келісімшарттар түріндегі ресурстық базаның болуы экономикалық шектеулер кедергі болып табылады

Осылайша, ұлттық оператор атынан тауарлық газ ресурстарына қол жеткізген жағдайда, оны өндіру немесе өткізу мүмкіндігі болған кезде күрделі шығындардың жоғары көлеміне және күрделі салымдарды өтеу мерзімдеріне байланысты экономикалық шектеулер бар.

2) мемлекеттік органдар енгізетін әкімшілік шектеулер, оның ішінде:

«Газ және газбен жабдықтау туралы» Заңға сәйкес тауарлық газды бөлшек саудада өткізуді газ тарату ұйымдары, автогаз толтыру компрессорлық станцияларының иелері және газ тұтыну жүйелері магистральдық немесе жалғастырушы газ құбырына тікелей қосылған өнеркәсіптік тұтынушыларға тауарлық газ бөлшек саудада өткізілген жағдайда, тауарлық газды өндірушілер, өздері өндірген шикі газды өңдеу процесінде өндірілген тауарлық газдың меншік иелері болып табылатын жер қойнауын пайдаланушылар, Қазақстан Республикасының аумағынан тысқары жерде өндірілген және тұтыну үшін Қазақстан Республикасының аумағына әкелінген тауарлық газдың меншік иелері жүзеге асыра алады. Тауарлық газды өткізу үшін аккредиттеу көзделмеген.

Бұл ретте, жеке ұйымдардың ұлттық оператордың тауарлық газына қол жеткізуінің болмауы желілерді (тәуелсіз ГТҰ) салуға жеке инвестициялар тартуды шектейді, бұл өңірлерді газдандыру міндеттерін орындауға қауіп төндіреді және жалпы монополиясыздандыру мен тауарлық газдың көтерме және бөлшек сауда нарықтарында бәсекелестікті дамыту перспективаларын шектейді.

Осылайша, газ саласындағы заңнаманың жетілмеуі осы нарықта монополиялық қызметті құруға себеп болды.

Бұл ретте монополиялық қызмет жабдықтаумен тасымалдау нарығымен байланыста жұмыс істейді.

Осындай байланыс салдарынен жалпы газдандыру дамымай отыр, ал жабдықтау қызметтерінің сапасы жақсартылуы тиіс, газдандыруға миллиардтаған бюджет қаражаты (2024 жылы 94 млрд теңге) бөлінеді, ал «Qazaq Gas» АҚ атынан бірыңғай операторды құрудың негізгі мақсаты магистральдық және тарату желілерін салуды көздейтін елді газдандыру болды.

Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар

Агенттік тауарлық газ нарығында бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз ету үшін мынаны ұсынады:

тігінен интеграцияланған газ компаниясын бөлу жолымен реформалау, осылайша тауарлық газды тасымалдау және жабдықтау жөніндегі ҚТГ-Аймақ қызметін функционалдық бөлу;
ҚТГ-Аймақ активтерін бөлек лоттармен жекешелендіру;
пересмотр понятийного аппарата в части определения «газбен жабдықтауды қызметтің жеке түрі етіп бөліп және көлік қуаттары мен ресурсқа (газға) тең қол жеткізудің заңнамалық тетігін қамтамасыз ете отырып, «газ таратушы ұйымды» айқындау бөлігінде ұғымдық аппаратты қайта қарау;
жұмыс істеп тұрған ЭЖҰ не биллингтік компаниялар базасында электр энергетикасы нарығына ұқсас газбен жабдықтаушы ұйымдар құру мүмкіндігін қарау;
газ және (немесе) газ конденсаты кен орындарында тікелей жер қойнауын пайдаланушылардан өндірілетін шикі газдан өндірілген тауарлық газдың биржалық саудасын енгізуді қарау;
тауарлық газды бөлшек саудада өткізу нарығында үстем не монополиялық жағдайға ие ұйымдарды түйінді қуат иеленушілері деп тану мәселесін қарау;
тәуелсіз жер қойнауын пайдаланушыларға тауарлық газға тиімді сату бағасын ұсыну.

2.3. Коммуналдық-тұрмыстық көмірді бөлшек саудада өткізу нарықтары

Батыс өңірлерді (Атырау, Маңғыстау облыстары және БҚО) қоспағанда, аумақтық департаменттер газдандырудың жоғары деңгейіне байланысты көмірді бөлшек саудада өткізу нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау жүргізді.

Жалпы, ішкі нарыққа коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылар үшін жыл сайын шамамен 9% немесе 10-11 млн тонна көмір жөнелтіледі.

Коммуналдық-тұрмыстық көмірді негізгі жеткізушілер жер қойнауын пайдаланушылар «Шұбаркөл Көмір» АҚ және «Қаражыра» АҚ болып табылады. 2022 жылы жүргізілген талдау қорытындысы бойынша олардың нарықтағы жиынтық үлесі 60%-дан астам.

Сонымен қатар, коммуналдық-тұрмыстық көмірді бөлшек саудада өткізу нарықтарын талдау қорытындысы бойынша коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктер үшін халыққа көмір сататын 200-ден астам нарық субъектісінің жұмыс істейтіні анықталды.

22-сурет - Көмір өндіру серпіні және өткізу құрылымы

(Көлік министрлігінің және «ҚТЖ» ҰК» АҚ деректері бойынша).

Тауар нарығының шекаралары әдетте 1-ден 10-ға дейін нарық субъектісі жұмыс істейтін елді мекендер мен аудандардың аумақтары деп айқындалды. Бұл ретте, коммуналдық-тұрмыстық көмірді бөлшек саудада өткізу нарықтары жоғары шоғырланған болып табылады.

Бұл көмірді тиеп-жөнелту және сақтау мүмкіндігі бар теміржол тұйықтарының шектеулі санына негізделеді, себебі көмір негізінен теміржол көлігі арқылы жеткізіледі.

Нарық субъектілерінің өздері вагон паркін маусымдық кезеңде ашық емес бөлу (оның тапшылығына байланысты), тауар биржасында сату үшін міндетті көмір көлемінің жеткіліксіздігі, көмір разрездерінің биржа алаңдарын жиі ауыстыруы және т.б. бойынша кедергілерді атап өтеді.

Бұдан басқа, көмір өндіруші кәсіпорындардың тиісті инфрақұрылымы жоқ өнімсіз делдалдарға көмірдің үлкен көлемін сату практикасы әлі де бар.

Олар көмірді көмір операторларына 100% дейін үстеме бағамен қайта сатумен немесе оларды нарықтан ығыстырумен айналысады, себебі өңірлік көмір операторларында жер қойнауын пайдаланушылармен келісімшарттар жоқ.

Мысалы, 2023 жылы инфрақұрылымы жоқ және көмір операторы емес «Комир Гарант» ЖШС «Шұбаркөл Көмір» АҚ-мен 445 мың тоннаға (бұл республика бойынша барлық көлемнің шамамен 4%-ы) келісімшарт жасасып және өзіне разрезге эксклюзивті қолжетімділікті қамтамасыз ете отырып, нарықтан көмір разрездерінен көлем алмаған басқа көмір операторларын ығыстырған.

Осы делдалдық схемаларды жою және өңірлік көмір тұйықтарының көмір өндіруші кәсіпорындардың көлеміне еркін қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында нарыққа білікті қатысушыларға биржада сатуға жататын міндетті көлемдерді ұлғайту бойынша жоспарлы жұмыс жүргізіп жатыр.

Айталық, 2021 жылы бұл үлес 10%-ды құрады, 2023 жылдың соңына қарай ол 50%-ға дейін жетті. Бұдан басқа, өңірлік жеткізу базистерінде сауда-саттық өткізу тетігі енгізілді.

Жалпы, бұл шаралар коммуналдық-тұрмыстық көмір бағасының өсуін тұрақтандыруға, делдалдық схемаларды қысқартуға және көмір жеткізушілердің санын ұлғайтуға мүмкіндік берді.

Бәсекелестікті одан әрі дамыту, ресурстарға еркін және ашық қолжетімділікті қамтамасыз ету және өнімсіз делдалдықты жою үшін мынадай ұсыныстар қалыптастырылды:

- сақтау инфрақұрылымының болуы, делдалдар арасында көмірді сатуға тыйым салу бойынша көмірді көтерме және бөлшек саудада жеткізушілерге қойылатын талаптарды (электр энергиясы және мұнай өнімдері нарықтарына ұқсас) белгілеу;

- көмір разрездерін негізгі қуат иеленушілер деп тану және сатып алушылар арасында вагон паркін, оның ішінде IT құралдарын (онлайн электрондық кезек және т.б.) пайдалана отырып бөлуді регламенттеу жұмыстарын жүргізу;

- ішкі нарықта коммуналдық-тұрмыстық көмірді тауар биржалары арқылы сатудың міндетті көлемін ағымдағы 50%-дан 80%-ға дейін ұлғайту;

- тауар биржаларын мамандандыруды енгізу.

2.4 . Электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығы

«Электр энергетикасы туралы» Заңның 14-бабының 3-тармағына сәйкес электр энергиясы нарығы екі деңгейден тұрады: электр энергиясының көтерме және бөлшек сауда нарықтары.

Көтерме сауда нарығында электр энергиясын бөлшек сауда нарығында қайта сату мақсатында не көтерме тұтынушылар, әдетте, өнеркәсіптік мақсаттарда сатып алады.

Электр энергиясын өткізу тауар нарығына өңірлік деңгейдегі электр беру желілері бойынша электр энергиясын беру жөніндегі қызметтерді көрсететін 20-ға жуық ұйым қатысады.

«Табиғи монополиялар туралы» Заңға сәйкес электр энергиясын беру жөніндегі қызметтер табиғи монополиялар салаларына жатады және энергия беруші ұйымдардың қызметін мемлекеттік реттеуді тарифті қалыптастыру, белгілеу және бекіту жолымен Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу комитеті (бұдан әрі – ТМРК) атынан табиғи монополиялардың тиісті салаларында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті орган жүзеге асырады.

Электр энергиясының бөлшек сауда нарығында энергия өндіруші ұйымдардан (2023 жылғы 1 шілдеге дейін) тасымалдау, қуатқа ақы төлеу шығындарын және т.б. ескере отырып кейіннен бөлшек тұтынушыларға сату үшін электр энергиясын сатып алатын ЭЖҰ рөлін атқарады.

Электрмен жабдықтау нарығында 140-тан астам ЭЖҰ жұмыс істейді, оның ішінде шамамен 35 ЭЖҰ электр энергиясын кепілді жеткізушілер болып табылады, оларды қоғамдық маңызы бар нарықтарда баға белгілеу тәртібіне сәйкес ТМРК реттейді. Қалған ЭЖҰ-лар электр энергиясын босату бағасын дербес белгілейді.

Үстем немесе монополиялық жағдайға ие электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығының субъектілері туралы ақпарат төмендегі кестеде келтірілген.

3-кесте. Үстем немесе монополиялық жағдайға ие электр энегиясын бөлшек саудада өткізу нарығының субъектілері.

Географиялық шекаралар	ЭЖҰ атауы	Нарық үлесі	Бәсекелестік деңгейі
Географиялық шекаралар	ЭЖҰ атауы	Нарық үлесі	2021 жыл	2022 жыл (1-жартыжылдық)
Астана қ.	«АстанаЭнергосбыт» ЖШС	74,7 %	70<CR(1) 75 <100	70<CR(2) 87 <100
Алматы қ.	«Алматыэнергосбыт» ЖШС	91,3 %	70<CR(1) 91 <100	70<CR(1) 83 <100
Шығыс Қазақстан облысы	«Шыгысэнерготрейд» ЖШС «АБ Энерго» ЖШС	56,1 % 15,6 %	70<CR(2) 72 <100	45<CR(1) 48 <100
Жамбыл облысы	«ЖамбылЖарыкСауда-2030» ЖШС	68 %	70 % < CR(3) 90,14 < 100	70 % < CR(3) 85,18 < 100
Маңғыстау облысы	«Мангистау жарык» ЖШС «MangistauEnergoMunay» ЖШС «АктауЭнергоСбыт» ЖШС	43,6% 27,9 % 20,5%	70 % < CR(3) 92 < 100	70 % < CR(3) 91 < 100
Батыс Қазақстан облысы	«Батыс Энергоресурсы» ЖШС «Батыс Пауэр» ЖШС	55 % 33 %	70 % < CR(2) 88 < 100	70 % < CR(2) 88 < 100
Павлодар облысы (Екібастұз қаласын, Павлодар қаласының авиакентін қоспағанда)	«Павлодарэнергосбыт» ЖШС «AB Energo (АБ Энерго)» ЖШС	39,5 % 38,3%	70 % < CR(2) 78 < 100	70 % < CR(1) 79 < 100
Ақтөбе облысы	«Актобеэнергоснаб» ЖШС	76 %	70 % < CR(1) 76 < 100	70 % < CR(1) 81 < 100
Алматы облысы	«АлматыЭнергоСбыт» ЖШС	99,43 %	70 % < CR(1) 99 < 100	70 % < CR(1) 99 < 100
Атырау облысы	«АтырауЭнергосату» ЖШС «Karabatan Power» ЖШС	68 % 24 %	70 % < CR(2) 92 < 100	70 % < CR(2) 93 < 100
Шымкент қ.	«Энергопоток» ЖШС «ЭнергоСнаб ХХI» ЖШС «Югэнергоимпульс» ЖШС	57 % 12,5 % 11,1 %	70 % < CR(3) 80 < 100	70 % < CR(3) 81 < 100
Түркістан облысы	«Энергопоток» ЖШС	82,4 %	70 % < CR(1) 82 < 100	70 % < CR(1) 82 < 100

Жоғарыда келтірілген кестеден ел өңірлерінің көпшілігінде электр энергиясының бөлшек сауда нарығы да жоғары шоғырланған нарық болып табылатыны (жекелеген жағдайларда орташа шоғырланған нарыққа жатады) келіп шығады.

Бұған өңірлік электр желілері компанияларының ЭЖҰ-мен үлестес болуы жәрдемдеседі.

4-кесте. Энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың өңірлер бойынша электржелілік компаниялармен үлестестігі.

№	Облыс атау	Өңірлік электржелілік компанияның атауы	Үлестес энергиямен жабдықтаушы ұйым
1	Астана қ.	«Акмолинская РЭК» АҚ (1/3 көлемді беру)	«Астанаэнергосбыт» ЖШС
2	Ақмола облысы	«Акмолинская РЭК» АҚ	«АРЭК Энергосбыт» ЖШС
2	Ақмола облысы	«Кокшетау Энерго» ЖШС	«Кокшетау Энерго Центр» ЖШС
3	Павлодар облысы	«Павлодарская РЭК» АҚ	«Павлодарэнергосбыт» ЖШС
4	Солтүстік Қазақстан облысы	«Северо-Казахстанская РЭК» АҚ	«Севказэнергосбыт» ЖШС
5	Қарағанды облысы	«Қарағанды Жарық» ЖШС	«Карагандыжылусбыт» ЖШС, «РСЦ» ЖШС
6	Түркістан облысы және Шымкент қ.	«Онтустик Жарык Транзит» ЖШС	«Энергопоток» ЖШС
7	Маңғыстау облысы	«Мангыстауская РЭК» АҚ	«Мангыстау жарык» ЖШС
9	Атырау облысы	«Атырау Жарык» АҚ	«Атырауэнергоснаб» ЖШС
10	Жамбыл облысы	«Жамбылские электрические сети» АҚ	«Жамбыл жарык сауда» ЖШС
11	Алматы облысы	«ТАТЭК» АҚ	«Жетысуэнерготрейд» ЖШС
12	Шығыс Қазақстан облысы және Абай облысы	«Восточно-Казахстанская РЭК» АҚ	«Шыгысэнерготрейд» ЖШС
13	Алматы қ.	«Алатау Жарык Компаниясы» АҚ	«Алматыэнергосбыт» ЖШС

Агенттікке ӨЭК желілері бойынша электр энергиясын беру қызметтерін көрсету туралы шарт жасай алмайтын ЭЖҰ-ларға көптеген өтініштері келіп түседі.

ӨЭК-тер электр энергиясын беру жөніндегі қызметті жүзеге асыра отырып, табиғи монополиялар субъектілері болып табылады және тұтынушылар үшін электр желілеріне тең қолжетімділік беру және олардың қызметтеріне тарифтер белгілеу бөлігінде табиғи монополиялар салаларындағы уәкілетті орган реттейді.

ӨЭК-тердің электр энергиясын кепілді жеткізуші және үстем жағдайға ие ЭЖҰ-мен үлестес болуына байланысты, ӨЭК-тер нарыққа жаңа ЭЖҰ жіберуге мүдделі емес, себебі жаңа ЭЖҰ тарифтерді саралаудың қолданыстағы практикасына орай заңды тұлғаларды қызмет көрсетуге алып қояды.

Осылайша, ӨЭК-тер түрлі себептермен жаңа ЭЖҰ-мен электр энергиясын беру бойынша келісім жасасудан бас тартады.

Бөлшек сауда нарығында бәсекелестікті дамытуға реттелетін ЭЖҰ-ның электрмен жабдықтау қызметтеріне тарифтерді саралау практикасының болуы да кедергі келтіреді, осының салдарынан заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдардың баламалы реттелмейтін ЭЖҰ-ға кету үрдісі байқалады.

Бұдан басқа, заңды тұлғаларға тиесілі көлемдердің азаюы электр энергиясын кепілді жеткізушілердің орташа босату тарифінің жыл сайынғы өсуіне әкеледі.

Сондай-ақ ШОБ субъектілерін тұтынушылар атынан тоғыспалы субсидиялау көздерінің қысқаруына байланысты, уәкілетті орган тұтынушылардың бюджеттік санаттары үшін тарифтерді көтереді.

Бюджеттік ұйымдардың тұтынудың салыстырмалы аз көлемін ескере отырып, тарифтер 1 кВтсағ үшін 80 теңгеге дейін жетеді.

Сонымен қатар, ЭЖҰ арасындағы электр энергиясының бөлшек сауда нарығындағы бәсекелестік жағдайларды теңестіру мақсатында Ұлттық экономика министрлігі атынан табиғи монополиялар саласындағы уәкілетті органға мемлекеттік жоспарлау жүйесі (бұдан әрі – МЖЖ) құжаттарының бірқатар іс-шараларын және Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау бекітілді.

Атап айтқанда, 2021 жылы Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жоба қабылданды, онда оның ішінде 2025 жылға қарай әрбір өңір бойынша нақты нысаналы индикаторлармен электрмен жабдықтау қызметтеріне тарифтерді саралауды кезең-кезеңімен жою жөніндегі іс-шара көзделді.

2022 жылғы 2 наурызда Мемлекет басшысы энергетика және инженерлік инфрақұрылымды дамыту мәселелері жөніндегі кеңесте тұтынушылар топтары арасында электр энергиясына тарифтерді ішінара теңестіру бойынша жобаны іске асыруға кірісуді тапсырды.

2022 жылғы 27 сәуірде Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы бекітілді, онда да 2025 жылға қарай тұтынушылар топтары бойынша электр энергиясына бағаларды саралауды кезең-кезеңімен жою жөніндегі іс-шара көзделген.

Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының (бұдан әрі – ЖҰЖ) 3-тармағында Үкіметке табиғи монополиялар саласындағы және қоғамдық маңызы бар нарықтардағы тарифтерді тоғыспалы субсидиялаудан біртіндеп бас тарту жөніндегі іс-шара бекітілді.

Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындаудың және МЖЖ құжаттарында көзделген іс-шаралардың нақты мерзімдерінің болуына қарамастан, Ұлттық экономика министрлігі тиісті жұмысты тиісті деңгейде жүргізіп отырған жоқ.

Осыған байланысты, Агенттік 2022 жылғы қазанда Үкіметке МЖЖ құжаттары мен Мемлекет басшысы тапсырмаларының орындалмағаны туралы хабарлады.

Алайда, 2023 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша көптеген өңірлерде электрмен жабдықтауға орташа босату және тұрмыстық тарифтер арасында елеулі айырмашылық сақталып отыр.

Анықтама: Алматы қаласында орташа еңбек және тұрмыстық тариф арасындағы айырмашылық - 12,6 %, Қостанай облысында – 24 %, Қызылорда облысында – 17 %, Қарағанды облысында – 37%, ШҚО – 25 %, Ақмола облысында – 25 %, Маңғыстау облысында – 23 %, Павлодар облысында – 35% %, СҚО – да - 35 %, Түркістан облысында және Шымкент қаласында - 30 %, Ақтөбе облысында - 47%, Астанада – 16%, Атырау облысында-57%, Жамбыл облысында-36% және т.б.

БҚО мен Қызылорда облысында ғана 2023 жылғы 4-тоқсанда ЭЖО реттейтін тарифтерді саралау практикасы жойылды.

Бұдан басқа, Ұлттық экономика министрлігінің ақпараты бойынша ЖҰЖ-дың 3-тармағын орындау шеңберінде 2033 жылға қарай ғана электрмен жабдықтау қызметтеріне тарифтерді саралауды жою мәселесі пысықталып жатыр.

Осылайша, Ұлттық экономика министрлігі тарапынан Мемлекет басшысының тапсырмаларын және МЖЖ құжаттарында көзделген іс-шараларды оларды іске асыру мерзімін 2 еседен астам ұлғайту жолымен құнсыздандыру әрекеттері туралы атап өтеміз.

Бұл ретте, электрмен жабдықтауға арналған тарифтердің саралануына байланысты, бюджет пен ШОК 5 млн-ға жуық үй шаруашылығының немесе бүкіл тұрмыстық халықтың шығындарын субсидиялап, жыл сайын 76 млрд теңгеден астам артық төлейді. Барлығы 28 мың отбасы немесе үй шаруашылықтарының 1%-дан азы тұрғын үй көмегіне мұқтаж.

Осылайша, олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескермей халықтың барлық топтарын жаппай субсидиялау және бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану анықталып отыр.

ЭЖҰ арасындағы бәсекелестікке тең жағдайлар жасау үшін тұрмыстық тұтынушыларды субсидиялау тәсілін халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау шараларының атаулы бағытына өзгерту қажет.

Осыған байланысты, тарифтерді саралауды жою бәсекелестік жағдайларын теңестіруге бағытталған маңызды шаралардың бірі деп есептейміз.

Реттелмейтін ЭЖҰ болуы тарифтерді саралауды жою бойынша жекелеген шешімдер қабылдамай, кросс-субсидиялаудан кетуге қажетті жағдайлар мен ынталандырулар жасайтынын атап өту қажет.

Бұдан басқа, бірқатар өңірлерде 2023 жылмен салыстырғанда заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдар үшін электр энергиясына электр энергиясын кепілді жеткізушілердің тарифтерін саралаудың айтарлықтай өсуі байқалады, себебі бірқатар электр энергиясын кепілді жеткізушілер 2023 жылғы 1 шілдеден бастап басқа көтерме тұтынушыларға, оның ішінде Атаулы қолдау алушылар тізіміне енгізілмеген ЭЖҰ-ларға қарағанда, электр энергиясының жеңілдікті бағалармен Бірыңғай сатып алушыдан атаулы қолдау алды.

Анықтама: Атаулы қолдау электр энергиясын кепілді жеткізушілердің тарифтерін саралауды жою (қысқарту) үшін уақытша әкімшілік шара болып табылады.

Алайда, Бірыңғай сатып алушыны енгізу кезеңінде заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдар үшін электр энергиясын кепілді жеткізушілер тарифтерін саралауды ұлғайту байқалады, яғни Ұлттық экономика министрлігі атынан уәкілетті орган кестеге сәйкес тарифті саралау алшақтығын қысқарту туралы Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес электр энергиясына сараланған тарифтерді ұлғайту саясатын жалғастырып келеді.

Бұл ретте, аталған электр энергиясын кепілді жеткізушілер тарифтерді саралауды қысқарту мақсатында жеңілдікті бағалар түрінде атаулы қолдау алатынын атап өткен жөн.

5-кесте. Кепілді жеткізушілердің атауы

Өңір атауы	Электр энергиясын кепілді жеткізушілердің атауы	Тұтынушылар тобы	2023 жылғы 1 шілдеге дейін ээ бағасы	Ээ аралық бағалары (2023 жылғы шілдеден 2023 жылғы 31 желтоқсанға дейін)	2024 жылдан бастап ээ бағалары	Ээ бағалары-ның өсуі (2023 жыл- дың соңымен салыстырғанда),%
Астана қ.	Астанаэнергосбыт ЖШС	Орташа босату бағасы	20,39	23,09	29,28	27
		Тұрмыстық тұтынушылар	14,71	17,21	21,86	27
		Заңды тұлғалар	24,27	28,68	38,52	34
		Бюджеттік ұйымдар	50,0	58,0	73,66	27
Жетісу облысы	Жетысу ЭнергоТрейд ЖШС	Орташа босату бағасы	23,5	25,79	31,43	22
		Тұрмыстық тұтынушылар	16,96	18,66	22,74	22
		Заңды тұлғалар	28,79	31,59	38,5	22
		Бюджеттік ұйымдар	41,96	51,82	75,84	46
Ақмола облысы	Шантобе энергокомплекс ЖШС	Орташа босату бағасы	21,985		27,894	27
		Тұрмыстық тұтынушылар	16,45		19,74	20
		Заңды тұлғалар	25,07		32,8	31
		Бюджеттік ұйымдар	44,45		58,16	31
	Кокшетау ЭнергоЦентр ЖШС	Орташа босату бағасы	23,05	25,74	31,73	23
		Тұрмыстық тұтынушылар	16,02	18,43	22,12	20
		Заңды тұлғалар	27,19	30,65	39,84	30
		Бюджеттік ұйымдар	33,4	37,65	50,27	34
Ақтөбе облысы	Актобеэнергоснаб ЖШС	Орташа босату бағасы	19,51	28,2	34,64	23
		Тұрмыстық тұтынушылар	9,63	13,29	16,62	25
		Заңды тұлғалар	26,08	37,45	46,82	25
		Бюджеттік ұйымдар	29,64	43,63	60,21	38
Шығыс Қазақстан облыс және Абай облысы	Шыгысэнерготрейд ЖШС	Орташа босату бағасы	18,788	23,179	29,18	26
		Тұрмыстық тұтынушылар	12,68	15,343	18,41	20
		Заңды тұлғалар	19,962	26,616	33,536	26
		Бюджеттік ұйымдар	35,755	43,412	61,002	41

ЭЖҰ тарифтерін саралау мен реттеуден және ӨЭК желілеріне шектеулі қолжетімділіктен басқа, ЭЖҰ арасындағы бәсекелестіктің төмен деңгейінің жекелеген факторы ЭЖҰ-ны ауыстырудың қолайлы тетіктерінің болмауы болып отыр. Осыған байланысты, оған қызмет көрсететін ЭЖҰ-ны тұтынушының ауыстыру рәсімін оңайлату үшін жағдайлар жасау қажет.

Елдің энергия қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында (электр энергиясының тапшылығын жабу және өңірлер арасындағы электр энергиясына тарифтерді теңестіру үшін) 2023 жылғы 19 сәуірде «Электр энергетикасы туралы» Заңына түзетулер енгізілді, оған сәйкес 2023 жылғы 1 шілдеден бастап «Электр энергетикасы туралы» Заңында көзделген тәртіппен электр энергиясының жоспарлы көлемін орталықтандырылған сатып алу мен сатуды жүзеге асыратын электр энергиясын Бірыңғай сатып алушының тетігі енгізілді.

23-сурет - Электр энергиясын тұтыну болжамы.

Электр энергетикасы нарығын реттеу саласында қабылданған заңнамалық түзетулер күтілетін нәтиже бермейді және көтерме және бөлшек тұтынушылар үшін тарифтердің негізсіз өсу, сондай-ақ электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығындағы бәсекелестікті жою тәуекелдерімен ұштасады.

Энергетика министрлігінің Бірыңғай сатып алушы институтын енгізуі шеңберінде Қағидаларға[14] оларға Бірыңғай сатып алушыдан электр энергиясына жеңілдікті баға беру арқылы табиғи монополиялар салаларындағы уәкілетті орган айқындайтын электр энергиясын кепілді жеткізушілер үшін атаулы қолдау тетігін көздейтін өзгерістер енгізілді.

2023 жылғы 1 шілдеден бастап 35 кепілді электр энергиясын жеткізушілердің 25-і үшін атаулы қолдау көрсету тетігі (электр энергиясына жеңілдікті тарифтер түрінде) енгізілді.

Бұл ретте, Атаулы қолдауды алушылардың тізіміне енгізілмеген реттелмейтін және реттелетін ЭЖҰ, сондай-ақ басқа тұтынушылар электр энергиясын Бірыңғай сатып алушыдан Қағидаларда белгіленген тәртіппен сатып алады, ол атаулы қолдауды алушылардың бағасынан 35-50%-ға асады.

Іс жүзінде электр энергиясын кепілді жеткізушілерді көтерме сауда нарығының қалған қатысушылары есебінен субсидиялау жүргізіліп жатыр.

Анықтама: Бірыңғай сатып алушы тетігін енгізу кезеңінде көтерме тұтынушылар үшін электр энергиясына тариф 3 тг/кВтс-ға (12,7-ден 15,96 кВтс дейін) ұлғайтылды.

Бұл ретте, Бірыңғай сатып алушы «Электр энергетикасы туралы» Заңының ережелеріне және Қағидаларға сәйкес электр энергиясын көтерме сауда нарығының субъектілеріне электр энергиясын сату нарығында монополиялық жағдайға ие.

Осыған байланысты, оған Кодексте көзделген шектеулер, атап айтқанда, нарық субъектiлерiмен немесе тұтынушылармен жасалған мәні бірдей келiсiмдерге объективті түрде ақталмайтын себептермен әртүрлi бағаларды не әртүрлi шарттарды қолдануға тыйым салу қолданылады (Кодекстің 174-бабының 2) тармақшасы).

Алайда, Энергетика министрлігі заңға тәуелді акт деңгейінде іс жүзінде бәсекелестікті шектеу және (немесе) жою үшін жағдайлар жасады.

Заңның 19-1-бабының 3-тармағына сәйкес Бірыңғай сатып алушы тарифтерді кезең-кезеңімен өзгерту мүмкіндігін жүзеге асыру мақсатында уәкілетті орган айқындаған тәртіппен тарифтерді саралау арқылы көтерме сауда нарығының тұтынушылары үшін атаулы қолдауды жүзеге асырады.

Өз кезегінде, Энергетика министрлігі Қағидаларда атаулы қолдау алушылардың тізімін оған тек электр энергиясына кепілдік беретін жеткізушілерді енгізумен негізсіз шектеді (Қағидалардың 2-тармағының 1) тармақшасы).

Көрсетілген тізімге енгізілмеген ЭЖҰ-лардың атаулы қолдауды алушылармен бәсекелесу мүмкіндігі жоқ, себебі төмен бағаны ұсыну мүмкіндігі жоқ.

Бұдан басқа, Қағидаларға сәйкес Атаулы қолдау алушылардың тізімін ТМРК 6 (алты) айда бір рет өзектендіреді және оны өзгерістер қолданылатын есеп айырысу кезеңі (күнтізбелік ай) басталғанға дейін бес жұмыс күнінен кешіктірмей Бірыңғай сатып алушыға жібереді, яғни Тізімді өзектендіру Бірыңғай сатып алушыдан электр энергиясын сатып алуға жұмыс істеп тұрған электр энергиясын кепілді жеткізушілердің бағасын ұлғайтумен және одан әрі атаулы қолдауы (жеңілдікті бағасы) Бірыңғай сатып алушының есептік бағасынан асатын электр энергиясын кепілді жеткізушілерді Тізімнен алып тастаумен болжанған.

Алайда, ТМРК бұйрықтарымен Атаулы қолдауды алушылар тізіміне барлық 34 электр энергиясын кепілді жеткізуші енгізілді.

Қалыптасқан жағдай көтерме тұтынушылар, оның ішінде реттелмейтін ЭЖҰ үшін Бірыңғай сатып алушы тарифінің біржола өсуіне әкеледі және тиісінше бөлшек сауда нарығындағы бәсекелестікті жоюға әкеп соғады.

Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Р.В. Скляр мен Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Басшысының бірінші орынбасары Т.М. Сүлейменовте 2023 жылғы 29 маусымда өткен кеңес қорытындылары бойынша Энергетика министрлігіне тұрмыстық тұтынудың расталған көлемі шегінде барлық ЭЖҰ-ды атаулы қолдауды қамтамасыз ету және ЭЖҰ үшін ӨЭК желілеріне қол жеткізудің сервистік моделін енгізу бөлігінде Қағидаларға Агенттіктің ескертулерін жою тапсырылды.

Бұдан басқа, Агенттіктің 2023 жылғы 4 тамыздағы № 01-2-04/Д-1130//11-04/05-3594 4-тармақ хатымен Энергетика министрлігіне Бірыңғай сатып алушыны енгізумен байланысты Қағидаларға өзгерістер енгізу туралы ұсыныс жіберілді.

Сонымен қатар, 2023 жылғы 20 қазанда Энергетика министрлігі Мемлекеттік органдардың интранет-порталы арқылы Қағидаларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Энергетика министрлігі бұйрығының жобасын ұсынды, бұл ретте жобада Агенттіктің аталған ұсынысы ескерілмеген.

Сондай-ақ Энергетика министрлігінің жоғарыда көрсетілген хаттамалық тапсырмаларды орындамағанын атап өтеміз.

Сонымен қатар, нарық субъектілері өз өтініштерінде электр энергиясын Бірыңғай сатып алушы электр энергиясын көтерме нарық субъектілеріне сату кезінде кемсітушілік шарттардан көрінген, теріс салдарларға әкеп соғатын және олардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін («Компания Астана энерго холдинг» ЖШС, «Ременерго» ЖШС, «MTG Energy» ЖШС, «ҚарағандыЖылуСбыт» ЖШС, «ЭлектроДил» ЖШС) Энергетика министрлігі әрекеттерінің құқыққа сыйымсыздығы туралы да дәйектер келтіретінін атап өткен жөн.

Осылайша, Энергетика министрлігінің әрекеттерінде Кодекстің 194-бабы 2-тармағының 9) тармақшасында көзделген бұзушылық белгілері, атап айтқанда жекелеген нарық субъектілеріне оларды бәсекелестерге қатысты артықшылықты жағдайға қоятын жеңілдіктер немесе басқа да артықшылықтар беру немесе бәсекелестермен салыстырғанда қызметтің қолайсыз немесе кемсітушілік жағдайларын жасау байқалады.

Осыған байланысты, 2024 жылғы 26 ақпанда Агенттік Энергетика министрлігінің атына мемлекеттік органның әрекеттерінде (әрекетсіздігінде) Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылық белгілерінің болуы туралы хабарлама жіберді.

Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, Агенттік:

- олардың арасында конкурстар өткізу арқылы (әрбір 5 жыл сайын) ЭЖҰ арасында кепілді жеткізушілер мәртебесінің ауысуын қамтамасыз етуді;

- тұрмыстық тұтыну көлемі шегінде ЭЖҰ мәртебесіне қарамастан Бірыңғай сатып алушыдан электр энергиясына тең қол жеткізуді қамтамасыз етуді;

- ЭЖҰ үшін ӨЭК желілеріне қол жеткізудің сервистік моделін енгізуді;

- ЭЖҰ-ның ӨЭК-пен үлестес болуын алып тастауды;

- тарифтерді тұтынушылар топтары бойынша саралауды жоюды ұсынады.

2.5. Байланыс қызметтері нарығы

ҰСБ деректері бойынша 2022 жылы Қазақстанның телекоммуникациялар нарығының көлемі 1,106 трлн. теңгені құрады, бұл 2021 жылғы қаңтар-желтоқсандағы байланыс қызметтерінің көлемінен 8%-ға артық.

Ағымдағы нарықтық жағдай 2019 жылға қарай қалыптасты және бүгінгі күнге дейін тұрақты болып қалды: дуополия 63% нарық үлесімен «Қазақтелеком» АҚ («Kcell» АҚ, «МТ–С» ЖШС) және 37% үлеспен жеке оператор «Кар-Тел» ЖШС (Beeline).

24-сурет - Нарық үлесі.

Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау үшін мынадай әдістер пайдаланылды: нарықтық шоғырлану коэффициенті (CR) және Герфиндаль-Хиршман нарықтық шоғырлану индексі (HHI).

Ұялы байланыс қызметі бойынша шоғырлану коэффициентінің және Герфиндаль-Гиршман нарықтық шоғырлану индексінің есептік көрсеткіштері:

2021 ж.: 70%< CR-2 (100%) ≤ 100% және 2000 < HHI (3377) < 10000;

2022 ж.: 70%< CR-2 (100%) ≤ 100% және 2000 < HHI (3425) < 10000;

2023 ж. 1-т.: 70%< CR-2 (100%) ≤ 100% және 2000 < HHI (3445) < 10000

Осылайша, нарықтық шоғырлану индексін есептеу Қазақстан Республикасындағы ұялы байланыс қызметтері нарығы талданатын кезеңнің қорытындылары бойынша бәсекелестікті дамытудың төмен деңгейімен нарықтың 1-түрі – жоғары шоғырланған нарыққа жататынын көрсетті.

Әдістеменің 41-тармағында тауардың бағасы мен оны өндірудің шекті шығындары арасындағы айырмашылықты анықтау үшін Лернер коэффициенті қолданылатыны көзделген.

Субъектілердің дәйектеріне сәйкес бағаның қалыптасуына көптеген факторлар, оның ішінде нарықтық тенденциялар, байланыс қызметтерін көрсетуге, желіні ұстап тұру мен дамытуға компанияның шығындары (тікелей және жанама) және басқалар әсер етеді.

Осыған байланысты, тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау барысында Әдістеменің 41-тармағы орынсыздығына байланысты қолданылған жоқ, себебі талданатын тауардың бағасы мен оны осы нарықта өндірудің шекті шығындары арасындағы айырманы анықтау талдау кезеңінде мүмкін емес.

Басқа өңірлерден сатушылардың тауар нарығына кіру мүмкіндігін анықтау үшін өңіраралық және халықаралық сауда үшін нарықтың ашықтық коэффициенті қолданылады.

Басқа өңірлерден (немесе басқа елдерден) сатушылардың тауар нарығына кіру мүмкіндігі нарықтық шоғырлануды айтарлықтай төмендетеді, нарықта жергілікті (отандық) сатушылар иеленетін үлесті қысқартады.

Жұмыс істеп тұрған нарық субъектілері өз қызметін өңірлерге бөлінбей бүкіл ел аумағында жүзеге асырады. Бұл ретте, талданатын тауарды шетелдік сатушының (субъектінің) нарыққа кіруі Қазақстан аумағында тіркелген және заңнамада белгіленген тиісті рұқсат құжаттарын алған кезде ғана мүмкін болады.

Осыған байланысты, нарықтың ашықтық коэффициентін есептеу жүргізілген жоқ.

Квазимемлекеттік сектор басым нарықтағы бәсекелестіктің төмен деңгейі байланыс операторлары арасындағы клиент үшін жарыспалылықтың төмендеуіне және бағаларды ұстап тұруға әкелді. Нәтижесінде бағаның өсуіне, байланыс және интернет қызметтерінің сапасына шағымдардың күрт өскенін атап өткен жөн.

Агенттікке 2022 жылдан 2023 жылға дейінгі кезеңде тарифтердің өсуіне және талап етілмеген қызметтерді күштеп таңуға қатысты 200-ден астам шағым түсті.

Байланыс саласындағы заңнамаға өзгерістер

Азаматтардың өтініштерін зерделеу шеңберінде байланыс операторлары абоненттер талап етпейтін тарифтік жоспарға енгізілген қызметтер көлеміне (интернет-трафикті ұлғайту, әртүрлі бағыттарға минуттар және т.б.) шамалы өзгерістер енгізгені анықталды. Бұл ретте, бір мезгілде тарифтік жоспардың құны көтерілді.

Осыған байланысты, Агенттік ұялы байланысқа арналған тарифтік жоспарлардың шарттарын өзгертуге тыйым салуды белгілеу, негізделген шығындар негізінде тарифтерді өзгерту, сондай-ақ қызметтердің тарифтік жоспарына абоненттің келісімінсіз енгізілген көлемінің өзгеруіне байланысты Интернет желісіне қол жеткізу қызметіне тарифтерді көтеруге тыйым салуды енгізу бөлігінде Қағидаларға тиісті түзетулерді және тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған бірқатар басқа да нормаларды әзірледі.

Бұл өзгерістер Қағидаларға Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің 2023 жылғы 31 наурыздағы № 123/НҚ бұйрығымен енгізілді. Өз кезегінде, ұялы операторлар бірлескен талап арызбен Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің бұйрығына сотқа шағымданды, оған Агенттік өкілдері де қатысты.

Ағымдағы жылғы 17 шілдеде Астана қаласының МАЭС-і Қағидаларға жоғарыда көрсетілген түзетулердің күшін жою туралы талап қою талаптарынан бас тарту туралы шешім шығарды. Астана қаласы сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 5 қыркүйектегі қаулысымен бірінші сатыдағы шешім өзгеріссіз, апелляциялық шағым қанағаттандырусыз қалдырылды (заңды күшіне енді).

Хабарламаларға қатысты

Агенттіктің Алматы қаласы бойынша департаменті ұялы операторларға («Кселл» АҚ, «МТ–С» ЖШС) қатысты көрсетілетін қызметтер көлемін бір мезгілде өзгерте отырып, тарифтік жоспарлар құнының өзгеруі туралы абоненттердің шағымдарын қарау нәтижелері бойынша олардың әрекеттерінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылық белгілерінің болуы туралы хабарлама шығарды.

Қазіргі кезде операторлардың хабарламаларға шағымдануы шеңберінде сот талқылаулары өтіп жатыр.

Бұдан басқа, Алматы қаласы және Астана қаласы бойынша департаменттер Агенттіктің ұялы операторларға («Кселл» АҚ, «КаР-Тел» ЖШС, «МТ–С» ЖШС) қатысты тапсырмасы шеңберінде сөйлесу тарифтік жоспарларына бағаларды белгілеу және (немесе) ұстап тұру бойынша бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттер бөлігінде хабарламалар шығарды.

Ұялы операторлардың бағаны көтеру мәселесі бойынша бүгінгі күні Агенттік тарифтік жоспарларға бағаларды біртіндеп өсіруден көрінген бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттер бөлігінде Кодекстің 170-бабы 1-тармағының 1) тармақшасында көзделген құқық бұзушылық белгілері бойынша ұялы операторлар «Кселл» АҚ, «МТ–С» ЖШС және «Кар-Тел» ЖШС-ға қатысты тергеп-тексерулерді бастады.

Байланыс сапасы бойынша

Сонымен қатар, Үкіметтің деректеріне сәйкес 2023 жылдың басынан бері байланыс мәселелері, оның ішінде интернеттің төмен жылдамдығы мен сапасы бойынша 5 мыңға жуық шағым қарауға түсті.

Өз кезегінде, 2020 жылдан бастап ұялы операторлардың байланыс қызметтерін сапасыз көрсетуінің анықталған фактілерінің күрт өсуі байқалады:

25-сурет - Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі жүргізген тексерулер саны.

26-сурет. Салынған айыппұлдар сомасы.

2023 жылдың қазанда Speedtest мобильді интернет жылдамдығының жаһандық рейтингінің деректері жарияланды, оған сәйкес Қазақстан 142-ден 67-орында тұр, орташа жылдамдығы 35,9 Мбит/сек.

№ Country Mbps

64 -10 Kosovo 38.48

65 +2 Israel 37.82

66 -2 Morocco 36.21

67 -1 Kazakhstan 35.90

68 +6 Chile 34.97

69 +3 Uganda 34.49

70 -1 Togo 34.23

71 -6 Georgia 33.39

Ең «жылдам» деп БАӘ (269,4 Мбит/сек), Катар (206,8 Мбит/сек) және Кувейт (191,7 Мбит/сек) танылды. Бұл ретте, Қазақстан мынадай елдерден төмен орналасқан:

- Австралия (14-орын, 97,4 мбит/сек);

- Бразилия (50-орын, 47,9 мбит/сек);

- Жапония (53-орын, 47 мбит/сек);

- Әзірбайжан (55-орын, 45,7 мбит/сек) және т.б.

Интернеттің дамуына елдің аумағы айтарлықтай әсер етеді. Ол неғұрлым үлкен болса, кабельдік сымдарды жаңарту соғұрлым қымбат. Тиісінше, Қазақстанда интернетті қосу өте қымбат рәсім болып табылады. Аумақтан басқа, тарифке импортталатын инфрақұрылымға инвестициялар әсер етеді.

Өз кезегінде, ұялы операторлар желіні ұстап тұру мен дамытуға инвестициялар көлемі жыл сайын өсетінін мәлімдейді.

Алайда, Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің деректері керісінше. Мәселен, соңғы жылдары операторлардың байланыс саласына инвестициялардың төмендегені мына серпінде байқалады:

27-сурет - инвестициялар көлемі.

Бұл байланыс операторлары халық пен бизнестің жоғары шоғырлануына орай жоғары сұранысқа ие, экономикалық пайда әкелетін ең тығыз қоныстанған елді мекендерді қамтамасыз етті.

Осылайша, қазіргі кезде қалаларда ауылдармен салыстырғанда интернетке кең жолақты қол жеткізу мен мобильді байланысты қоса алғанда, неғұрлым дамыған желілік инфрақұрылым бар.

Бұл ретте, ұялы операторлардың инвестициялық мүмкіндігі мынадай:

Сала	2021	2022
Ұялы байланыс операторларының инвестициялық мүмкіндігі, млн	х	х +11,5%

Сонымен қатар, инвестициялар төмендеген кезде ұялы операторлардың пайда көлемінің өсуі мына серпінде байқалады.

28-сурет - ұялы операторлар пайдасының көлемі.

Осы талдаудың және бұрын жүргізілген талдаулардың деректері ұзақ уақыт бойы абоненттік база бойынша нарық субъектілері үлесінің салыстырмалы мөлшері шамалы өзгеріске ұшырағанын көрсетеді.

Бұдан тұрақты абоненттік база кезінде ұялы операторларда талданатын кезеңде нарықта инвестициялар көлемінің төмендеуі байқалады, сондай-ақ байланыс қызметтерін көрсетуден операторлардың пайда көлемінің өсуі атап өтеледі. Сонымен қатар, операторлар көрсететін қызметтердің сапасына және бағаның өсуіне қатысты халық шағымдарының саны артты.

Тауар нарығына кіру кедергілерін анықтау

Талдау жүргізу барысында бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін мынадай тосқауылдар анықталды.

1-кедергі.

НҚА-дағы бәсекелестікті шектейтін шарттар.

Инвестициялар және даму министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 21 қаңтардағы № 34 бұйрығымен бекітілген Жиіліктер белдеулерін, радиожиіліктерді (радиожиілік арналарын) иелікке беру, радиоэлектрондық құралдар мен жоғары жиіліктi құрылғыларды пайдалану, сондай-ақ азаматтық мақсаттағы радиоэлектрондық құралдардың электромагниттік үйлесімділігін есептеуді жүргізу қағидаларының (бұдан әрі – Жиіліктер белдеулерін, радиожиіліктерді беру қағидалары) 60-тармағында сауда-саттыққа қатысушыларға ұсынылатын мынадай талаптар айқындалған:

- кемінде алты облысты (нөмірлеудің географиялық аумақтарын), республикалық маңызы бар қаланы және астананы қамтитын телекоммуникациялардың және (немесе) ұялы байланыстың тармақталған магистральдық желісінің болуы;

- сондай-ақ байланыс саласындағы қызмет тәжірибесі 5 (бес) жылдан кем болмауы тиіс.

Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің деректері бойынша, телекоммуникациялар нарығында қазіргі кезде қалааралық және халықаралық телефон байланысы, Интернет желісіне қол жеткізу, спутниктік жылжымалы байланыс қызметтерін ұсынатын 20-ға жуық тіркелген байланыс операторы, сондай-ақ 3 мобильді байланыс операторы жұмыс істейді.

Бұл ретте, бұрын Агенттік Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің атына Қағидалардың 60-тармағының талаптары қолданылатын байланыс операторларының (әлеуетті қатысушылардың) тізбесін ұсыну туралы сұрау салу жіберген болатын. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің ақпараты бойынша жоғарыда көрсетілген телекоммуникациялардың тармақталған магистральдық желісі мобильді операторларда ғана, сондай-ақ 10-ға жуық тіркелген байланыс операторында бар.

Бұдан РЖС-ны бөлу бойынша сауда-саттыққа кемінде алты облысты, республикалық маңызы бар қаланы және астананы қамтитын телекоммуникациялардың магистральдық желісі бар қолда бар тіркелген операторлардың жартысы ғана (20-дан 10-ға жуық) қатысуға құқылы екені шығады.

Агенттіктің пікірінше, НҚА-ның бұл талаптары жекелеген операторларға Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі өткізетін сауда-саттық арқылы радиожиілік ресурсына қол жеткізуге айтарлықтай кедергі болады, бұл өз кезегінде байланыс нарығында бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіреді.

Бұдан басқа, НҚА талаптары сауда-саттық арқылы ұялы байланыс қызметтерін көрсетуге лицензия алған жағдайда, жекелеген өңірлер мен облыстардағы негізгі ойыншыларға әлеуетті бәсекелес болуы мүмкін шағын (өңірлік) байланыс операторларын дамытуға тосқауыл болады.

Мысалы, Ресей тәжірибесі көрсетеді елде мобильді операторлардың үлкен төрттігінен басқа («Билайн», «Meгафон», «MТС» және «Tele2») өз инфрақұрылымы мен абоненттік базасы бар жергілікті немесе өңірлік тәуелсіз операторлар да дамып келеді. Бұл «Мотив» сияқты ұялы операторлар (Свердловск, Курган облыстарында, сондай-ақ Ханты-Мансийск және Ямало-Ненец автономды округтерінде жұмыс істейді), «Таттелеком» әмбебап операторы (республиканың барлық абоненттік базасының жартысына жуық нарық үлесімен Татарстандағы федералды операторларға бәсекелестік туғызады), «Вайнах Телеком» (Шешен Республикасы), Севмобайл (Севастополь қ.). Сонымен қатар, Қырым түбегінде жергілікті операторлар– «Win mobile» және «Крымтелеком» жұмыс істейді.

Сонымен бірге, Ресей Федерациясының өздерінің шағын қамту аймақтарын дамытқан бұрын болған көптеген шағын операторлары («СвязьИнвест»: «ВолгаТелеком», «Дальсвязь», «Северо-Западный Телеком», «Сибирьтелеком», «Уралсвязьинформ», «ЦентрТелеком», «ДельтаТелеком», Комиде «ПармаМобайл», «Скайлинк» және т.б.) бірігу және шоғырлану арқылы үлкен төрттіктің құрамына өткенін атап өткен жөн.

Ұсыныс. Байланыс саласындағы заңнамада ұялы байланыс нарығында бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін нормалардың болуына байланысты, Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі сауда-саттыққа әлеуетті қатысушылар арасында бәсекелестікті қамтамасыз етуді ескере отырып, сауда-саттыққа қатысу үшін біліктілік талаптарын (Жиілік белдеулерін, радиожиіліктерді беру қағидаларының 60-тармағы) өзгерту туралы ұсынымдар жіберуі қажет деп есептейміз.

2-кедергі.

РЖС бөлу жүйесінің жетілмеуі.

Бүгінгі күні РЖС-ны мемлекет конкурстар (аукциондар) негізінде бөледі, онда радиожиілік белдеулері қатысушыларға ұсынылған ең жоғары баға негізінде беріледі.

Алайда, конкурс қатысушылар арасындағы сөз байласу тәуекелін іске асыруға кепілдік бермейді. Конкурс арқылы жиілікті бөлудің мынадай тәуекелдерін бөліп көрсеткен жөн:

- аукцион дизайны (сауда-саттықтағы РЖС ірілендірілген лоттары, жеңімпаздарға бонус тәртібімен 694-790 МГц диапазонының талап етілетін жиіліктерін ұсыну, лицензияның мерзімсіздігі және т.б.) теріс нәтижеге әкелуі мүмкін: нарықты монополияландыру және РЖС-ны тиімсіз бөлу;

- қатысушылар арасында сөз байласудың жоғары тәуекелдері.

Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі 2022 жылғы желтоқсанда жиіліктерді бөлу бойынша сауда-саттықта барлығы 2 ірілендірілген лотты сатумен байланысты, нарықта дуополияны сақтау тәуекеліне қатысты Агенттіктің ескертулері мен ұсынымдарын есепке алмай, 5G радиожиілігіне аукцион өткізді. Нәтижесінде бүгінгі күні:

- нарықтың жоғары шоғырлануы сақталып отыр: «Қазақтелеком» АҚ тобы мен «КаР-Тел» ЖШС-да жиіліктерді иелену үлесінің арақатынасы тиісінше 82% және 18%-ды құрайды;

29-сурет - РЖС-ны иелену көлемдері бойынша үлес, %.

- 5G желісінде қызметтер көрсетуді «Қазақтелеком» АҚ тобы атынан квазимемлекеттік сектор монополияландырды;

- тарифтердің өсуі.

Бұл ретте, болашақта бір үлкен лот шеңберінде РЖС үшін негізсіз жоғары баға төлемі жалпы операторлардың қаржылық тұрақтылығына теріс әсер етуі мүмкін («жеңімпаздың қарғысы»).

Қазіргі кезде бағаның өсуінің негіздемелерінің бірі деп операторлар РЖС-ны сауда-саттықта сатып алуды атап өтеді. Бұл ретте, жеңімпаздардың 5 жыл ішінде бесінші буын желісін енгізу жөніндегі қарсы міндеттемелерін де ескеру қажет, оның шарттары бойынша операторлар республика бойынша 7000-нан астам базалық станция орнатуы тиіс.

Сонымен қатар, екі лот бойынша бесінші буынның ұялы байланысын енгізу үшін инфрақұрылымға инвестициялардың жоспарланған сомасы шамамен 160 млрд теңгені құрайды. Бұдан инвестициялар мен міндеттемелерге мұндай жоғары шығындар кезінде тұтынушыларды алдағы кезеңде де тарифтердің бірнеше рет өсуі күтіледі.

Осылайша, сауда-саттықты өзге форматта өткізген жағдайда байланыс нарығында монополияландырудың күшеюі орын алмайтын еді.

Бұдан басқа, РЖС тапшылығы кезінде Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі жүргізетін берілген рұқсаттарға сәйкес радиожиілік ресурстарын пайдалану мониторингінің тиімділігі мәселесі ашық қалып отыр.

«Востоктелеком» ЖШС-мен мысал

Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің ақпаратына сәйкес «Востоктелеком» ЖШС («Қазақтелеком» АҚ-ның еншілес ұйымы) бұрын 800 МГц диапазонында РЖС пайдалануға рұқсат алған, оның шарттары бойынша оператор төртінші буынның (4G) мобильді байланысын ұйымдастыру және байланыс қызметтерімен, оның ішінде 2021-2024 жылдары 511 ауылдық елді мекенде (АЕМ) КЖҚ-мен қамтамасыз ету бойынша міндеттемелер қабылдаған. «Востоктелеком» ЖШС 293 АЕМ-ді қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізді, оның ішінде 21 АЕМ бойынша ғана ЖАО-ның растауы бар, яғни компания мәлімдеген 10%-дан азы орындалған.

Сонымен қатар, оператордың орындау мерзімі таяу елді мекендерді КЖҚ қызметтерімен қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерін орындамауына қатысты ЖАО-дан келіп түскен ақпараттың нәтижелері бойынша ғана Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі «Востоктелеком» ЖШС-ға қатысты лицензиялық міндеттемелерді орындау тұрғысынан жоспардан тыс тексерулер бастады.

Қорытындысы бойынша компанияға қатысты ӘҚБтК-нің 637-бабының 10-бөлігі бойынша хаттама жасалды (10. Радиожиілік спектрін бір жыл бойы пайдаланбау - радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсаттан айыруға әкеп соғады).

Бұдан басқа, «Востоктелеком» ЖШС ұялы байланыс операторы болып табылмайды, тиісінше берілген жиілік диапазонын (4G) компания тікелей пайдалана алмайды, ал іс жүзінде елді мекендерде пайдалану үшін басқа ұялы байланыс операторларына беріледі.

Сонымен қатар, салық заңнамасына сәйкес 2020-2024 жылдар кезеңінде байланыс операторлары үшін қалалық және ауылдық елді мекендерде КЖҚ жобаларын іске асыру бойынша міндеттемелерді орындаған кезде РЖС үшін жылдық төлем мөлшерлемесін 90%-ға азайту көзделеді.

Осылайша, бұрын берілген рұқсаттар бойынша, оның ішінде операторлардың РЖС-ны белгілі бір кезең ішінде пайдаланбау мәселесі бөлігінде бақылауды күшейту қажет деп пайымдаймыз. Оның ішінде бірқатар операторлар салық преференцияларын алатын пайдаланылмаған жиіліктер ұсынылатын қызметтердің сапасын күшейту үшін сауда-саттық арқылы ұялы байланыс операторларына ұсынылуы мүмкін.

Ұсыныс. РЖС шектеулі ұлттық ресурс болып табылатынына сүйене отырып, Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне РЖС-ны бөлу қағидаларын қайта қарау туралы ұсынымдар жіберу қажет.

Мәселен, оның ішінде шағын операторлар үшін өңірлік лоттарды (лицензияларды) қалыптастыру, 700 МГц диапазонының жиіліктерін жекелеген лоттарға бөлу, жоғарыда көрсетілген тәуекелдерді жоюды ескеретін синхронды көп раундты аукцион форматтарын енгізу мәселелерін қарау қажет.

Анықтама. Синхронды көп раундты аукционның (бұдан әрі – СКРА) форматын экономика бойынша Нобель сыйлығының (2020 жыл) иегерлері Р. Уилсон мен П. Милгром әзірледі және лот үшін тым жоғары баға («жеңімпаздың қарғысы») төлемінің тәуекелдерін көздейді.

Бұдан басқа, Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі берілген рұқсат құжаттарына сәйкес операторлардың РЖС-ты пайдалануына уақтылы мониторингті күшейту туралы ұсынымдар жіберуі қажет.

3-кедергі

АЕМ-де инфрақұрылым мен байланыс ресурстарына қол жеткізу

Атап өтілгендей, радиожиіліктер шектеулі ұлттық ресурстар болып табылады.

Агенттікке операторлар ғана қатысатын жекелеген АЕМ-де операторды таңдау мүмкіндігінің жоқ екені туралы өтініштер келіп түседі. Мобильді операторлар мұндай инвестициялардан кірістіліктің болмауына байланысты желіні алыс АЕМ-ге тартуға қызығушылық танытпайтынын атап өткен жөн.

Әкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне (ӘАОЖ) сәйкес 2023 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 6 406 елді мекен (2020 жылы 6 459) бар, оның 6 290-ы ауыл мәртебесіне ие.

6 406 АМ-ның 116 қала (89 қала + 27 ҚТП) және 4 858 ауыл мобильді технологиялар бойынша Интернетке кең жолақты қолжетімділікпен қамтамасыз етілген 3G (2 813 ауыл), 4G (2 045 ауыл).

Бүгінгі күні 1432 ауылда мобильді Интернет жоқ.

Сонымен қатар, 902 ауылда бір ғана мобильді оператор бар, тиісінше бәсекелестік және тұтынушының оператордың тиімді шарттар бойынша таңдау мүмкіндігі жоқ.

Ұзақ мерзімді жоспарда (2024-2027 жылдар) Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі ТОБЖ арқылы 3 мыңнан астам ауылды, оның ішінде мобильді интернетсіз 928 ауылды (1432 ауылдан) Интернетпен қамтамасыз етуді жоспарлап отыр. Бірақ бұл шаралар ауылдарда бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.

Сонымен қатар, байланыс саласындағы заңнамада радиожиіліктерді шарт негізінде бірлесіп, бірақ міндетті емес пайдалану көзделген. Осыған байланысты, белгілі бір АЕМ-де бар инфрақұрылымға қол жеткізу қиын.

Ұсыныс. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне абонентке бір ғана ұялы оператор бар елді мекендердің аумақтарында өзге операторлардың мобильдік байланысын пайдалануға мүмкіндік беру үшін операторлардың РЖС-ны және байланыс құралдарын міндетті түрде бірлесіп пайдалануын енгізу мәселесін қарау туралы ұсынымдар жіберу қажет.

Бұл ұсыныстың мақсаты егер қандай да бір елді мекенде бір мобильді байланыс операторында ғана БС орнатылған болса, онда ол оған тілек білдіретін басқа ұялы компанияларды жіберуге міндетті.

Бұрын РФ Цифрландыру министрлігі операторлардың қолда бар инфрақұрылымға тең қол жеткізуі мақсатында елді мекендегі жалғыз базалық станцияны (БС) міндетті түрде бірлесіп пайдалану бөлігінде Мемлекеттік Думаға заң жобасын («Байланыс туралы» заңға түзетулер) енгізгені қосымша атап өтіледі. Алайда, қазіргі кезде Ресейде бұл мәселе әлі шешілген жоқ.

4-кедергі

Ұялы байланыс нарығында мемлекеттің қатысуының жоғары үлесі

Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарының 8-тармағында еншілес компанияларды (ұялы байланыс операторларын) кезең-кезеңімен іске асыру жолымен «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобын монополиясыздандыру көзделген.

Бұл мәселе бұрын 2022 жылғы 5 сәуірде Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссияның отырысында қаралған болатын (Комиссия отырысы хаттамасының 2.1-тармағы), онда Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне «Самұрық-Қазына» АҚ (бұдан әрі -Самұрық) және «Қазақтелеком» АҚ-мен бірлесіп мобильді байланыс операторларының («Кселл» АҚ, «МТ-С» ЖШС) бірін бәсекелес ортаға шығару бойынша ұсыныстар енгізу тапсырылды.

Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылға арналған іс-қимыл бағдарламасына енгізілген жоғарыда аталған тапсырманы іске асыру шеңберінде Самұрық «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобынан «Кселл» АҚ-ны шығару жөніндегі іс-шараларды іске асырып жатқанын хабарлады. Бұл ретте, мобильді операторды шығаруды іске асыру Самұрықта толық аяқталмағаны атап өтілді.

Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссияның қызметі шеңберінде бүгінгі күні осы мәселе бойынша қандай да бір ілгерілеуге қол жеткізілмегенін атап өткен жөн.

Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2023 жылғы 22 тамыздағы № 11-06/20-04/07-1106 қарарымен (2.1-тармақ) Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссия хаттамасының 2.1-тармағы бақылаудан алынды.

Сонымен қатар, Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің 2023 жылғы 29 қыркүйектегі ақпаратына сәйкес Қазақстан Республикасының экономикасын жаңғырту мәселелері жөніндегі комиссияның 2023 жылғы 14 шілдедегі хаттамасының 6-тармағын орындау шеңберінде Самұрық қазіргі кезде «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобының мобильді операторларының бірінің акцияларын әлеуетті инвесторларға сатудың орындылығы мәселесін пысықтап жатыр.

Агенттіктің пікірінше, 2022 жылдың басында басталған «Қазақтелеком» АҚ-ны монополиясыздандыру бойынша жұмыс негізсіз созылып кетті, Үкімет тарапынан нақты іс-қимыл жоспары және Министрлік тарапынан тиісті бақылау жоқ.

Ұсыныс.

Тұжырымдаманың жоғарыда көрсетілген тармағын іске асыру мақсатында Агенттік «Қазақтелеком» АҚ мобильді операторларының бірін бәсекелес ортаға шығару туралы шешім қабылдауды жеделдету мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппаратына хат жіберді.

2.6. Қосылу және трафикті өткізу қызметтері нарығы

«Байланыс туралы» Заңына сәйкес трафикті өткізу байланыс қызметтерін (телекоммуникация желілерін) пайдаланушылар арасында жалғанымды орнату және ақпарат беру процесін жүзеге асыру болып табылады.

Трафикті өткізуді қоса алғанда, телекоммуникация желілерінің қосылу және өзара іс-қимыл жасау қағидаларын және өзара есеп айырысу тәртібіне сәйкес байланыс операторлары, желілердің операторлары мен иелері арасындағы құқықтық қатынастар мен ұйымдастыру-техникалық өзара іс-қимыл және өзара есеп айырысуды жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес олардың арасында жасалған Телекоммуникация желілерін қосу және олардың өзара әрекеттесу шартымен реттеледі.

Осылайша, байланыс операторлары өз абоненттеріне байланыс қызметтерін көрсету мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында электр байланысы желілерін қосуды және олардың өзара іс-қимылын (трафикті өткізу) ұйымдастырады. Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау үшін мынадай әдістер: нарықтық шоғырлану коэффициенті (CR) және Герфиндаль-Гиршман нарықтық шоғырлану индексі (HHI) пайдаланылды.

Талданатын қызмет бойынша шоғырлану коэффициентінің және Герфиндаль-Гиршман нарықтық шоғырлану индексінің есептік көрсеткіштері:

2022 ж.: 70%< CR-2 (Х %) ≤ 100% и 2000 < HHI (3 684) < 10000;

2023 ж. 1-жартыж.: 70%< CR-2 (Х %) ≤ 100% и 2000 < HHI (3 612) < 10000

Осылайша, нарықтық шоғырлану индексін есептеу талданатын нарық Қазақстан Республикасында талданатын кезеңнің қорытындылары бойынша нарықтың 1-түрі – бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған нарыққа жататынын көрсетті.

Талдау қорытындылары бойынша Кодекстің 172-бабының 3-тармағына сәйкес 2022 жыл және 2023 жылдың 1-жартыжылдығы кезеңінде:

1) ұялы байланыс операторлары телекоммуникациялар желілерінен кіріс телефон трафигін (минут) өткізу қызметі бойынша еншілес мобильді операторлары «Кселл» АҚ, «Мобайл Телеком-Сервис» ЖШС-мен «Қазақтелеком» АҚ тұлғалар тобының және Veon тобының («КаР-Тел» ЖШС және «TNS-Plus» ЖШС) үстем жағдайы анықталды;

2) тіркелген байланыс операторлары телекоммуникациялар желілерінен кіріс телефон трафигін (минут) өткізу бойынша еншілес мобильді операторлары «Кселл» АҚ, «Мобайл Телеком-Сервис» ЖШС-мен «Қазақтелеком» АҚ тұлғалар тобының үстем жағдайы анықталды.

Тауар нарығына кіру кедергілерін анықтау

Талдау жүргізу барысында бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін мынадай тосқауылдар анықталды.

Операторларды өзара қосу кезіндегі талаптар Телекоммуникация желілерінің қосылу және өзара іс-қимыл жасау қағидаларында сипатталған. Негізгі мәселе тіркелген және мобильді операторларының өзара әрекеттесуі кезінде туындайды. Мобильді операторлар заңнамаға сілтеме жасай отырып, өз желісін Қазақстан Республикасының ұялы байланыс операторлары мен қалааралық/халықаралық байланыс операторларының желілеріне ғана қосуға құқығы бар. Бұл ретте, аталған талап лицензияның болмауына байланысты мобильді желілермен түйісе алмайтын және тиісінше байланыс қызметтерін үлестес компаниялар немесе бәсекеге қабілетсіз тарифтермен ірі провайдерлер арқылы көрсетуге мәжбүр болатын шағын тіркелген операторлар үшін телекоммуникациялар нарығында бәсекелесу мүмкіндігін автоматты түрде жояды.

Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің деректеріне сәйкес жергілікті телефон байланысы қызметі бойынша 100-ге жуық оператор (провайдерлер) тіркелген.

Байланыс операторлары арасында өзара қосылудың болмауы түпкілікті клиенттер үшін тарифтердің бірнеше есе өсуіне әкеледі және телекоммуникациялар нарығындағы бәсекелестікті төмендетеді. Ұялы операторлар ұсынатын түпкілікті клиентке арналған тарифтер басқа операторлармен (клиент үшін баға басқа операторлардың құнынан төмен) бәсекелесу мүмкіндігін жояды.

Ұсыныс. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне ұялы операторларымен түйісу бойынша талапты қайта қарау мәселесі бойынша ұсынымдар жіберу қажет. Тіркелген және мобильді байланыс операторларының өзара қосылуының болуы нарықтың барлық қатысушылары үшін телекоммуникация қызметтерін көрсетудің тең мүмкіндіктерін құрайды. Бұл ретте, операторлардың қызметіне мемлекеттің бақылауы сақталатын техникалық шарттарда (сәйкестік сертификаттары, өлшеу құралдарын тексеру, ЖІІЖ және т.б.) негізгі талаптарды орындау сақталады.

Телекоммуникация желілерінің қосылу және өзара іс-қимыл жасау қағидаларының 11 және 37-тармақтарында мынадай талаптар бар:

11-тармақ. Қосылатын оператор қосатын операторға қосылуға техникалық талаптарды беру туралы өтінімді (бұдан әрі – өтінім) жібереді. Өтінімге, оның ішінде байланыс саласындағы уәкілетті органның оператор желісінің қолданыстағы біліктілік талаптарына (қалааралық және/немесе халықаралық байланыс операторлары үшін) сәйкестігі туралы қорытындысы (Тексеру жүргізу нәтижелері туралы акті) қоса беріледі.

37-тармақ. Басқа байланыс операторының желісіне қосылатын қалааралық және (немесе) халықаралық байланыс операторының желілерін коммерциялық пайдалануға қосу байланыс саласындағы уәкілетті органның қалааралық және (немесе) халықаралық байланыс операторларының телекоммуникация желілеріне қойылатын қалааралық және (немесе) халықаралық байланыстың операторын анықтау бойынша біліктілік талаптары мен критерийлерінің орындалғанын растағаннан кейін жүзеге асырылады.

Біліктілік талаптарының өзі «Байланыс туралы» Заңының 25-бабының 1-тармағына сәйкес сипатталады: «барлық байланыс операторлары өз желілерін ортақ пайдаланылатын телекоммуникация желілеріне қосуға құқылы. Телекоммуникациялардың бір желісін екіншісіне қосуды байланыс операторлары шарт негізінде жүзеге асырады». Тиісінше, біліктілік талаптары Қазақстан Республикасының байланыс операторлары арасындағы өзара іс-қимылды жүзеге асыру үшін қолданылмауға тиіс. Қалааралық және халықаралық байланыс операторы үшін лицензияның болуы Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген және жұмыс істейтін операторлармен түйісулерді жүзеге асыру үшін жеткілікті шарт болып табылуға тиіс.

Ұсыныс. Бұл мәселенің шешімі ретінде Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Телекоммуникация желілерінің қосылу және өзара іс-қимыл жасау қағидаларына өзгеріс енгізу мәселесін қарауға болады: 11-тармақтағы «Тексеру нәтижелері туралы акті» деген сөздер «халықаралық, қалааралық лицензияның болуы» деген сөздермен ауыстырылсын, ал 37-тармақ алып тасталсын, себебі бұл алдыңғы талаптың артық қайталау болып табылады.

2.7. Астық таситын вагондармен жұмыс істеу нарығы

Гипотетикалық монополист тестінің және тұтынушылардың сауалнамасының нәтижелеріне сүйене отырып, астық тасымалдау бір-бірін алмастырмайды және мамандандырылған астық таситын вагондардың көмегімен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының аумағында астық таситын вагондар операторының қызметтер нарығында 11 субъект - «Expert D Logistic» ЖШС, «Samal-Trans» ЖШС, «АТК Керуен» ЖШС, «Норд ТЭК» ЖШС, «Alto Express» ЖШС, «DN Rail» ЖШС, «Baskho Investment Group» ЖШС, «Real Export» ЖШС, «Арба Рейл» ЖШС, «ЛОГСОФТ» ЖШС, «Самал Транс Логистикс» ЖШС жұмыс істейді.

30 -сурет- Нарықтық биліктің шоғырлану

деңгейінің өзгеру серпіні, %.

Талдау жүргізу барысында нарық субъектілерінің үлестерін тиісті тауар нарығының жалпы көлеміне нарық субъектісінің тауарды өткізу көлемі бойынша құндық мәнде (мың теңге) есептеу жүргізілді.

Талдау қорытындысы бойынша Кодекстің 172-бабының 4-тармағына сәйкес астық таситын вагондармен жұмыс істеу қызметтері нарығында 2021 жыл кезеңінде «Норд ТЭК» ЖШС-ның үстем жағдайы анықталды, 2022 жыл кезеңінде «DN Rail» ЖШС және 2023 жылғы қаңтар мен 31 қазан аралығындағы кезеңде «Самал Транс Логистикс» ЖШС үстем жағдайға ие болды.

Нарықтық шоғырлану коэффициентіне (CR) және Герфиндаль-Гиршман нарықтық шоғырлану индексіне (ННІ) сәйкес Қазақстан Республикасының аумағындағы астық тасымалдаушы вагондар операторының қызметтер нарығы нарықтың 1-түрі - бәсекелестікті дамыту деңгейі төмен жоғары шоғырланған нарыққа жатады.

Сондай-ақ астық таситын вагондар операторының қызметтер нарығын талдау барысында кешенді қызмет түрімен астық таситын вагондармен жұмыс істеу (вагондар ұсыну) қызметтерімен көліктік-экспедиторлық қызметтер көрсететін нарық субъектілері анықталғанын атап өту қажет.

Сонымен бірге, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің (Көлік министрлігі) ақпараты бойынша вагондарды ұсыну жөніндегі қызметтер мен теміржол көлігі саласында жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру кезінде экспедитор қызметтері технологиялық тұрғыднан бір-бірімен тығыз байланысты бола алмайды.

Экспедиторлық қызмет көрсету қағидаларына сәйкес т/ж көлігіндегі экспедиторлық қызмет - бұл тасымалдауға байланысты қызметтерге сұранысты қанағаттандыруға бағытталған қызмет.

Осыған байланысты, Агенттік республика аумағында астық таситын вагондармен көлік-экспедиторлық қызметтер нарығында жоспардан тыс талдау жүргізді.

Жоспардан тыс талдау нәтижелеріне сәйкес 2022 жылы және 2023 жылғы қаңтар-мамыр кезеңінде «Астық Транс» АҚ үстем жағдайға ие болды.

2022 жылы және 2023 жылғы қаңтар-мамыр кезеңінде астық таситын вагондармен көлік-экспедиторлық қызметтер көрсету бойынша үстем жағдайды «Астық Транс» АҚ иеленеді.

31-сурет – Нарықтық биліктің шоғырлану

деңгейінің өзгеру серпіні, %.

Сонымен қатар, «Астық Транс» АҚ-ның ақпаратында көрсетілгендей, ұсынылатын көліктік экспедиция қызметі кешенді болып табылады және оның ішінде тасымалдау үшін вагондар беруді қамтиды.

Бүгінгі күні ҚТЖ-ның вагондардың меншігіндегі саны туралы ақпаратына сәйкес астық таситын вагондардың жалпы паркі 10 511 бірлікті құрайды, оның ішінде «Астық Транс» АҚ-да 5 136 бірлік (оның ішінде меншікті - Қазтеміртранс АҚ-дан жалға алынған 3 445 бірлік) астық таситын вагондар паркі бар. Осылайша, «Астық Транс» АҚ-ның астық таситын вагондар паркі астық таситын вагондардың жалпы паркінің жартысын құрайды.

Сонымен қатар, «Астық Транс» АҚ-ның ақпараты бойынша ол вагондарды жалға беру қызметтерін, сондай-ақ вагондар операторының қызметтерін көрсетпейді, бұл ретте кешенді қызмет ретінде вагондарды ұсыну қызметтері енгізілген көліктік-экспедиторлық қызметтер көрсетіледі.

Талдау қорытындысы бойынша Агенттік «Астық Транс» АҚ-ның үстем жағдайын анықтады, сондай-ақ Кодекстің 170-бабының бұзу белгілері анықталды. «Астық Транс» АҚ-ға Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзу белгілерін (қызметтерді күштеп таңу, шарт жасасудан негізсіз бас тарту, кемсітушілік жағдайлар жасау) тоқтату туралы хабарлама жіберілді.

«Астық Транс» АҚ хабарламаны орындау үшін «Астық Транс» АҚ-ның үлгілік шартына тиісті өзгерістер енгізді, оның шеңберінде клиенттің әрбір жеке тасымалдау үшін көрсетілетін қызметтер көлемін айқындауы бекітілді, клиентке көрсетілетін қызметтер көлемін, оның ішінде вагондар беру бойынша, әрбір жеке өтінім шеңберінде тараптардың қалауы бойынша қолда бар қажеттілік жағдайында, таңдау құқығы сақталады. Бұл ретте, қызметтердің құны ұсынылатын вагондардың тиесілілігіне тәуелсіз («Астық Транс» АҚ-ның меншікті паркі не тартқан паркі).

Бұдан басқа, «Астық Транс» АҚ Тарифтік саясатқа да өзгерістер енгізді, атап айтқанда, Қоғамның вагондарында ғана жүктерді тасымалдауды жүзеге асырған жағдайда төмендету коэффициентін (адалдық) қолдану жойылды.

Осылайша, «Астық Транс» АҚ өз қызметінде Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасына қайшы келетін әрекеттерге жол бермеуге міндетті болды.

Тауар нарығына кіру кедергілерін анықтау

Талдау барысында бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін мынадай тосқауылдар анықталды.

1-кедергі.

Қызметтердің нақты аражігін ажыратудың болмауы, қызметтердің қайталануы

Вагондар (контейнерлер) операторлары ұсынатын қызметтер тәртiбiн айқындау қағидаларына сәйкес қызмет ұсыну кезінде оператор: вагондарды (контейнерлерді) техникалық және коммерциялық жарамды күйде береді, бос вагондардың тасымалын ұйымдастырады, тасымалдау құжаттарында вагондардың иесі ретінде көрсетіледі, егер жіберілетін вагонның меншік иесі болған жағдайда, тасымалдау үдерісіне қатысушылардан мыналарды талап етеді: Шарттың қолдану мерзімі аяқталғаннан кейін өз вагондарының, контейнерлерінің уақтылы қайтарылуын, Шарттың қолданыстағы кезеңінде өз вагондарының, контейнерлерінің сақталуын қамтамасыз ету, Шарт талаптарын бұзудан туындаған келтірілген материалдық залалдың өтелуін, шарттық немесе өзге негізде өз вагондарының, контейнерлерінің орналасқан жері туралы ақпаратты уақтылы беруді, жүк жөнелтушілер ұсынған тапсырысқа сәйкес өз жылжымалы құрамын пайдалану үшін тең құқықты қамтамасыз етуді, магистральдық темір жолдарында вагондарды (контейнерлерді) пайдалану бойынша жедел, статистикалық есептілікті бастапқы есепке алудың жүргізілуін қамтамасыз ету үшін тасымалдаушыға және Ұлттық инфрақұрылым операторына беруді.

Бұл ретте, Экспедитор қызметтерін ұсыну қағидаларына сәйкес көлік-экспедиторлық компаниялар ұқсас қызмет түрлерін (барлығы 26 қызмет түрі) көрсетеді.

Осыған байланысты, көлік-экспедиторлық компаниялар қызметтерінің міндетті тізбесі заңнамалық тұрғыдан жоқ және көлік-экспедиторлық компаниялардың вагондар операторының қызметтерін көрсетуіне жол беріледі, бұл қосымша қызметтерді күштеп таңуға әкеп соғады.

Ұсыныс. Агенттік Ұлттық Статистика Бюросына осы нарықтағы ағымдағы ахуалдың мониторингін оңайлату үшін операциялар жүргізу қызметтерін ұсыну бойынша жекелеген ЭҚЖЖ беруді қарау туралы ұсынымдар жіберді.

Сондай-ақ Көлік министрлігіне Экспедитор қызметтерін ұсыну ережесіне вагондарды ұсынуды болдырмау бөлігінде өзгерістер енгізу ұсынылады.

Сонымен қатар, Ұлттық Статистика Бюросы ЭҚЖЖ жіктеуішінің негізіне құрылымында немесе мазмұнында өзгеріссіз Еуропалық экономикалық қоғамдастықтың (NACE Rev.2 (2006ж.)) Экономикалық қызмет түрлерінің статистикалық жіктемесінің соңғы нұсқасы қабылданды деп жауап берді. Халықаралық үйлестіру қағидаттарына сәйкес статистикалық деректердің сапасын арттыру және олардың халықаралық деңгейде салыстырылуын қамтамасыз ету үшін халықаралық жіктеуіштердің құрылымы мен мазмұнын өзгертуге жол берілмейді.

Белгілі бір қызмет түрі шеңберінде өндірілетін өнімдерді, көрсетілетін қызметтерді есепке алу үшін Еуропалық экономикалық қоғамдастықтың экономикалық қызмет түрлері бойынша Өнімнің статистикалық сыныптамасы негізінде 6 белгі деңгейінде Экономикалық қызмет түрлерінің өнім жіктелімі (бұдан әрі – ЭҚТӨЖ), (СРА 2008) және оның кеңейтілген нұсқасы 9 белгі деңгейдегі Қызметтер анықтамалығы әзірленді.

Осыған байланысты, қызметтер ЭҚЖЖ жіктеуішінде емес, Қызметтер анықтамалығында жіктеледі, ЭҚЖЖ жіктеуішінде астық тасымалдаушы вагондар операторының қызметтері бойынша код бөлу мүмкін емес.

Бұдан басқа, Көлік министрлігі Экспедитор қызметтерін ұсыну ережесіне өзгерістер енгізу бөлігінде жауап жіберген болатын, оған сәйкес вагондарды ұсынуды болдырмау бөлігінде Экспедитор қызметтерін ұсыну ережесіне өзгерістер енгізу экспедиторлардың азаматтық заңнама шеңберінде осы қызметтерді көрсетуін шектемейді.

2-кедергі.

Теміржол-көлік инфрақұрылымына жоғары жүктеме.

«Қазақстанның Астық одағы» ЗТБ ұсынған ақпаратқа сәйкес астық қоймаларының сыйымдылығы, сондай-ақ элеваторлық қуаттар мен астық қоймаларының жеткіліксіз дамуы теміржол-көлік инфрақұрылымына жүктеменің артуына әкеп соғады. Айталық, Қазақстанда 2022 жылы астықты жалпы жинау шамамен 22,1 млн тоннаға жетті, ал осы кезеңде астық қоймаларының сыйымдылығы небәрі 10,4 млн тоннаны құрайды, тасымалдауға мәлімделген астық мөлшері теміржол желісінің өткізу қабілеттілігінен әлдеқайда жоғары болып шықты.

Ұсыныс. Ауыл шаруашылығы министрлігінің атына саланың ерекшелігін ескере отырып, теміржол-көлік инфрақұрылымына жүктемені азайту мақсатында элеваторлық қуаттар мен астық қоймаларын кеңейту мүмкіндігін қарау туралы ұсынымдар жіберілді, осылайша астық қоймаларының құрылысы бүкіл кезең ішінде астықты біркелкі және үздіксіз әкетуді қамтамасыз етуге мүмкіндік берер еді.

3-кедергі

Маневрлік және магистральдық локомотивтердің жетіспеушілігі, төмен өткізу қабілеті.

«Қазақстанның Астық одағы» ЗТБ-ның хатына сәйкес шарттық міндеттемелерді бұзу және сапасы төмен қызметтерді ұсыну негізгі кедергі болып табылады, бұл:

- конвенциялық тыйымдар мен шектеулермен;

- атап айтқанда: тораптық станцияларға жүктеменің едәуір ұлғаюына байланысты поездардың жиналуы бар маневрлік және магистральдық локомотивтердің жетіспеушілігі және транзиттік тасымалдау басымдығының болуымен тасымалдаушы тарапынан туындаған инфрақұрылымдық проблемалармен байланысты.

Ұсыныс. Осыған сүйене отырып, Көлік министрлігіне мынадай ұсыныстар жіберілді:

- «Қазақстан Темір Жолы» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамын көлік-логистикалық компания етіп қайта құру және оның құрамынан Ұлттық инфрақұрылым операторын бөлу;

- МЖС үшін KPI анықтау (жүктердің өту жылдамдығы, инфрақұрылымның өткізу қабілеті);

- мемлекеттік компания локомотивтерінің және жеке тасымалдаушылардың қажетті санына қажеттілікті қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау.

Сонымен қатар, Көлік министрлігі Ұлттық көлік-логистикалық компанияны заңнамалық деңгейде бекіту бойынша жұмыстар жүргізіліп жатқанын атап өтеді. ҚТЖ-мен және бизнес-қоғамдастықпен талқылау процесінен өтіп жатқан бірқатар нормативтік құқықтық актілерге түзетулер пакеті қалыптастырылды.

Қолданыстағы түзетулер пакеті оны одан әрі уәкілетті орган тарапынан реттей отырып, ҚТЖ құрамынан Ұлттық инфрақұрылым операторын бөлуді көздейді.

Бұдан әрі оның функцияларын, міндеттері мен құзыретін көрсете отырып, Ұлттық көлік-логистикалық компанияның рөлін заңнамалық деңгейде бекіту жоспарланып отыр.

Бұдан басқа, МТЖ үшін KPI айқындау бөлігінде Көлік министрлігі жүктердің өту жылдамдығы Халықаралық темір жол жүк қатынасы туралы келісімде және Теміржол көлігімен жүктерді тасымалдау қағидаларында регламенттелгенін атап өтеді.

Мемлекеттік компания локомотивтерінің және жеке тасымалдаушылардың қажетті санына қажеттілікті қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдауға қатысты Көлік министрлігі мынаны хабарлайды.

Локомотивтердің жалпы паркі 1 807 бірлікті құрайды (ұлттық тасымалдаушы – 1 697, жеке тасымалдаушылар – 110).

Жылжымалы құрамды жаңарту мақсатында 2023 жылы ҚТЖ қаражаты есебінен 113 локомотив сатып алынды.

Сонымен қатар, 2028 жылға дейін 559 локомотив, оның ішінде 193 электровоз, 366 тепловоз сатып алу жоспарланып отыр.

Қазіргі кезде магистральдық тепловоздардың 60%-дан астамын жаңа буынның энергиялық тиімді локомотивтері, 20%-дан астамын жаңа буынның магистральдық электровоздары құрайды.

2.8. Темірбетон конструкцияларына арналған арматуралық прокат нарығы

Агенттік құрылыста пайдаланылатын темірбетон конструкцияларына арналған арматуралық прокат нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізді.

Талдау темірбетон конструкциялары үшін арматуралық прокатты өткізу нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін айқындау, үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерін анықтау, бәсекелестікті қорғауға және дамытуға, монополистік қызметтің алдын алуға, шектеуге және жолын кесуге бағытталған шаралар кешенін әзірлеу мақсатында жүргізілді.

Талданатын кезең 2022 жыл және 2023 жылдың бірінші жартыжылдығы болып анықталды. Нарықтың жалпы көлемі 2022 жылы – 2 049 мың тоннаны, 2023 жылы – 884 мың тоннаны құрады.

Орташа шоғырланған нарықта жалпы жобалық қуаты жылына 1,8 млн тонна болатын 7 отандық кәсіпорын өндірісін жүзеге асырады. Сонымен қатар, компаниялардың жалпы жүктемесі мүмкін болатын жартысынан аспайды. «Ferrum Vtor» ЖШС жобалық қуаты 200 мың тонна, 20% - ға жүктелген, «Sin Yuan Steel (Син Юань Стил)» ЖШС жобалық қуаты 250 мың тонна, 10% - ға жүктелген. «Qarmet» ақ толық жүктелді, «Еураз Каспиан Болат» ЖШС жобалық қуаты 450 мың тонна, 86% - ға жүктелді. Жалпы жобалық қуаты жылына 500 мың тонна болатын «Кастинг» ЖШС және «KSP Steel» ЖШС нарығының екі ірі субъектісінің қызметі тоқтатылды.

Ішкі нарықтың импортқа тәуелділігі-53%.

Жүктеменің төмендігі сынықтардың құны 30%-ға жоғары жақын шетелдерге экспортталуына байланысты.

Ішкі нарықты қамтамасыз ету мақсатында Үкімет қара және түсті металдардың сынықтары мен қалдықтарын экспорттауға тұрақты негізде тыйым салуды қолданады. Алайда, соңғы жылдардағы тәжірибе енгізілген шектеулердің тиімсіздігін көрсетті. Енгізілген тыйым сынықтарды жинау көлемінің азаюына әкеледі, бұл өз кезегінде кәсіпорындардың жүктемесін азайтады.

Осыған байланысты, ломосбор көлемін ұлғайту үшін Агенттік ӨКМ Операторының құралдары арқылы ломозаготниктердің қызметін ынталандыруды ұсынады.

Жол картасының тиісті ұсынымдары мен жобасы өнеркәсіп және құрылыс министрлігіне жолданды.

2.9. Қатты пайдалы қазбаларды өндіру кезіндегі сервистік қызметтер нарығы

Талданатын кезең 2022 жыл және 2023 жылдың бірінші жартыжылдығы болып анықталды. Нарықтың жалпы көлемі 2022 жылы -23 545 448,7 мың теңгені, 2023 жылы – 3 526 295,3 мың теңгені құрады.

2022 жылы нарықтың ең көп үлесі: «Орика-Қазақстан» АҚ -15%, «Алатау Тұмар» ЖШС – 24%, «МАКСАМ Қазақстан» ЖШС - 35%.

2023 жылы: «Орика-Қазақстан» АҚ - 13%, «Эпирок Орталық Азия» ЖШС - 21,2%, «МАКСАМ Қазақстан» ЖШС - 60%.

Агенттік қатты пайдалы қазбаларды өндірудің сервистік қызметтері нарығын талдау қорытындысы бойынша өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің іс-әрекеттерінде бұзушылықтар анықталды.

Уәкілетті органның, «Ұлттық геологиялық қызмет» АҚ ведомстволық бағынысты ұйымының бұйрығына сәйкес әлеуетті инвесторлардан ақы алу құқығы берілді. 2022-2023 жылдар кезеңінде оператор жалпы сомасы 1,18 млрд теңгеге геологиялық ақпарат алуға 3999 өтінімді қарады. Ең көп төлем сомасы – 1 қызмет үшін 38,9 млн теңгені құрады.

Сонымен қатар, министрліктің бұл Бұйрығы барлық мүдделі тараптарға геологиялық ақпаратқа ашық және тегін қол жеткізуге кепілдік беретін «жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Кодекстің талаптарына қайшы келеді. Бұл норма жаңа жобаларды іске асыруға ықпал ете отырып, әлеуетті инвесторларды қолдауды қамтамасыз етеді.

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес монополияға қарсы орган заңдарда көзделмеген ақы алу бөлігінде мемлекеттік қолдау шаралары операторларының заңсыз қызметін тоқтатады.

Осыған байланысты, осы факт бойынша өнеркәсіп және құрылыс Министрлігінің атына анықталған бұзушылықтарды жою туралы ұйғарым шығарылды.

Мемлекеттік жер қойнауы қорын басқару бағдарламасына жер қойнауы учаскелерін енгізу тәртібінің болмауы

Жер қойнауының мемлекеттік қорын басқару жөніндегі бағдарламаға учаскелерді енгізу тәртібінің болмауы жер қойнауын пайдалану құқығын құқыққа сыйымсыз беруге әкелді.

Осы факт бойынша Өнеркәсіп және құрылыс министрлігіне қатысты тергеп-тексеру жүргізілді, оның барысында жүгінген нарық субъектісіне үшінші тұлғаның пайдасына негізсіз бас тарту анықталды.

2023 жылға дейін «Өнеркәсіптік саясат туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес индустрияландырудың бірыңғай картасына енгізілген өнеркәсіптік-инновациялық жобаларды іске асыратын өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілеріне мемлекеттік жер қойнауы қорын басқару бағдарламасында көрсетілмеген аумақ шегінде орналасқан жер қойнауы учаскесіне берілген өтініштің негізінде қатты пайдалы қазбаларды барлауға немесе өндіруге лицензия алуға мүмкіндік беретін «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Кодекстің нормасы қолданылды.

Осылайша, жер қойнауы учаскелерін мемлекеттік жер қойнауы қорын басқару жөніндегі бағдарламаға енгізу тәртібінің болмауы және оларды уақтылы енгізбеуді Агенттік уәкілетті органның бәсекелестікке қарсы әрекеттері деп таныды.

Агенттіктің нұсқамасын орындау шеңберінде мемлекеттік жер қойнауы қорын басқару жөніндегі бағдарламаға Блоктарды қосуға арналған өтініштерді қарау қағидаларын қабылдау бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр, сондай-ақ «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Кодекске өзгерістер енгізілетін болады.

2.10. Күрішті көтерме саудада өткізу нарығы

Қазақстан Республикасы бойынша күріштің көтерме саудада өткізуді талдау 2022 жыл және 2023 жылғы қаңтар-маусымда кезеңіне Астана, Алматы, Шымкент қалалары мен республика облыстарының шекараларында жүргізілді. Күрішті көтерме саудада өткізу нарығына талдау жүргізу үшін республика өңірлерінде бағалардың жаппай өсуі негіз болды.

Күріш Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесіне -тазартылған күріш (дөңгелек дәнді, өлшеніп салынатын) кіреді. Ол 18 өңірде жоғары шоғырланған және Қызылорда облысы мен Астана қаласында орташа шоғырланған нарық ретінде сипатталады. Өзара алмастырылмайды.

Ағымдағы жағдай

Күрішті негізгі өндіруші-өңдеушілер Қызылорда облысының аумағында жалпы республика бойынша күрішке қажеттілікті қамтамасыз ететін 22-ге жуық жұмыс істеп тұрған субъект орналасқан.

Ауыл шаруашылығы министрлігінің ақпаратына сәйкес тазартылмаған күріш өсіретін шаруашылықтардың саны республика бойынша шамамен 1026 бірлік (АШТӨ, шаруа және фермер қожалықтары, ДК), оның ішінде өңірлер бойынша: Қызылорда - 653 бірлік, Түркістан - 337 бірлік, Алматы - 23 бірлік, Жетісу - 13 бірлік.

Тазартылмаған күріш өсіру жөніндегі АШТӨ-нің едәуір бөлігі Қызылорда облысында, себебі негізгі егіс алаңы Қызылорда облысының аумағында орналасқан.

Күріш нарығының теңгеріміне сәйкес республиканың күрішке қажеттілігі 2022 жылы - 90,2%, 2023 жылдың 1-жартыжылдығында - 82,2% өз өндірісі есебінен қамтамасыз етіледі.

- республика бойынша күріштің егіс алаңы: 2022 жылы – 87 мың га (Қызылорда облысы - 78592,0 га, Алматы облысы – 6800 га, Жетісу облысы - 957 га, Түркістан облысы - 1523,0 га), 2023 жылы – 100 мың га (Қызылорда облысы - 89046,3 га, Алматы облысы -6917,5 га, Жетісу облысы – 1065,2 га, Түркістан облысы – 3247,1 га).

- республика бойынша тазартылмаған күрішті жалпы жинау: 2022 жылы – 431 мың тонна (Қызылорда облысы – 395396,0 тонна, Алматы облысы – 22898,0 тонна, Жетісу – 2528,0 тонна, Түркістан облысы – 10568,0 тонна), 2023 жылы – 377 мың тонна (Қызылорда облысы – 359,0 мың тонна, Алматы облысы – 14,8 мың тонна, Түркістан облысы – 2,9 мың тонна, Жетісу облысы – 0 тонна).

32-сурет – Күріштің егіс алқабы көлемінің өзгеру динамикасы, мың га.

Осылайша, республиканың тазартылмаған күріштің жалпы егіс алаңынан (87872,3 га) Қызылорда облысы бойынша алаңның үлес салмағы шамамен 90% (78592,0 га), тиісінше жалпы жинау - 91,6%, тазартылмаған күрішті егін алаңы мен жалпы жинаудың қалған көлемі шамамен 10% Алматы, Түркістан, Жетісу облыстарына тиесілі.

Өңірлер бөлінісінде республика бойынша тазартылмаған күрішті өндіру-қайта өңдеудің өндірістік қуаты (жылына тонна): жалпы республика бойынша - жылына 564,0 мың тоннаны құрайды; оның ішінде: Қызылорда облысы - 505,0 мың тонна (89,5%), Алматы облысы - 29,0 мың тонна (5,14%), Түркістан облысы - 30, мың тонна (5,3%).

Бұл ретте, қолда бар өндірістік қуаттардың нақты жүктемесі республика бойынша шамамен 38%-ды құрайды.

Нарықты субсидиялау

Өсімдік шаруашылығы саласындағы субсидиялау тәртібі мен шарттары Өсімдік шаруашылығы өнімінің шығымдылығы мен сапасын арттыруды субсидиялау қағидаларымен регламенттеледі.

Осы Қағидаларға сәйкес субсидиялар (базалық субсидиялар) мынадай бағыттар бойынша бөлінеді:

1) тұқым шаруашылығын дамыту;

2) тыңайтқыштардың құнын (органикалық тыңайтқыштарды қоспағанда) арзандату;

3) саны зиян тигізудің экономикалық шегінен жоғары зиянды және аса қауіпті зиянды организмдерге және карантиндік объектілерге қарсы өңдеулер жүргізуге арналған пестицидтердің, биоагенттердiң (энтомофагтардың) құнын арзандату.

Жалпы, 2022 жылы Қызылорда облысының тұқым шаруашылығын дамытуға 1541,0 тонна күріш тұқымын субсидиялауға 142,3 млн теңге бөлінді. Қалған өңірлерге субсидиялар бөлінген жоқ.

Сонымен қатар, жергілікті атқарушы органдар нақты субсидияланатын дақылдардың, атап айтқанда мемлекеттік қолдау шаралары бойынша күріштің атауын көрсете отырып, есеп бермейтінін атап өтеміз.

Мәселен, 2022 жылы тазартылмаған күріш өсірілетін өңірлер бойынша дақылдарды көрсетпей барлық дақылдар (өсімдік шаруашылығы) субсидияланды.

Бұдан басқа, өсімдік шаруашылығында ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерге су беру жөніндегі көрсетілетін қызметтердің құнын субсидиялау жүзеге асырылады, ол Ауыл шаруашылығы тауарларын өндiрушiлерге су беру бойынша көрсетілетін қызметтердің құнын субсидиялау қағидаларымен регламенттеледі.

Айталық, 2022 жылы тазартылмаған күріш өсірілетін өңірлер бойынша барлық дақылдарға (өсімдік шаруашылығына) су беру бойынша қызметтер субсидияланды: Қызылорда облысы – 1278,9 млн теңге (2484,7 млн текше метр); Алматы облысы – 678,3 млн теңге (556,8 млн текше метр); Түркістан облысы –20,00 млн теңге (8,14 млн текше метр).

Жалпы, осы нарықта өңірлерде субсидиялардың уақтылы бөлінбеуі атап өтіледі.

Күріш өндірушілерінің сату схемасы

ЭШФ деректеріне сәйкес күрішті өңдеуші-өндірушілерден делдалдар арқылы сатып алу байқалады. Атап айтқанда, өндіруші мен тұтынушы арасында бір өңірде орналасқан және тіркелген 2 өнімсіз делдал атап өтіледі.

Сондай-ақ өнімсіз делдалдар өңдеушілердің күрішті кем дегенде 1 вагон көлемінде сатуы себепті пайда болады - бұл күріштің түпкілікті құнын ұлғайтады.

Күрішті бөлшек саудада өткізу

Сондай-ақ әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын (бұдан әрі - ӘМАТ) сату кезінде ірі сауда желілері тарапынан бірнеше өндірушіден және көтерме жеткізушілерден түскен күрішке сауда үстемесінің шекті 15%-ы мөлшерін ең бағасы төмен тауарға ғана айқындау практикасы қалыптасты, қалған ұқсас тауарға үстемеақы мөлшері 50%-ға дейін жетеді, осылайша, тауарды ӘМАТ емес санатына ерікті түрде қосу орын алады.

Анықталған фактілер бойынша өз құзыреті бойынша тиісті ден қою шараларын қабылдау үшін Сауда және интеграция министрлігіне материалдар жіберілді.

Монополияға қарсы шаралар

2022 жылы – 36%-ды және 2023 жылы – 38,9%-ды құраған күріш бағасының жаппай өсуін ескере отырып, монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтарды анықтау шеңберінде 2022 жыл кезеңінде Қызылорда облысындағы күріш өндірушілерге бағаларды белгілеу және ұстап тұру бөлігінде бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттер бойынша 6 хабарлама шығарылды, хабарламаны орындамау нәтижесінде тергеп-тексеру тағайындалды, оның қорытындысы бойынша әкімшілік соттың қаулысымен 68,7 млн теңге мөлшерінде айыппұл өндірілді.

Бұдан басқа, СҚО көтерме жеткізушісіне әртүрлі бағаларды қолдану бөлігінде 1 хабарлама шығарылды, хабарламаны орындамау нәтижесінде тергеп-тексеру басталды, оның қорытындысы бойынша әкімшілік соттың қаулысымен 40,3 мың теңге мөлшерінде айыппұл өндірілді.

Сондай-ақ күріш өндіруші-өңдеушілермен 2023 жылғы егін күрішіне 2024 жылғы 1 сәуірге дейінгі мерзімге 450 тг/кг-нан (тауар көлеміне, партиясына қарамастан) аспайтын (бүгінгі күні баға 490-500 теңгеге дейін өзгереді, өзіндік құн 450 теңгеге дейін) көтерме сауда бағасын белгілеу бойынша, сондай-ақ нарық субъектілерінің тең қол жеткізуін анықтау бөлігінде монополияға қарсы комплаенстің 7 актісі жасалды.

Кедергілер мен ұсыныстар

Жүргізілген талдау шеңберінде мынадай кедергілер анықталды:

импорттық өндірістің тыңайтқыштары мен қаптамасы (Қазақстанда тыңайтқыштың тек бір түрі - аммофос өндіріледі);
а/ш техникасына бағаны көтеру (кәдеге жарату алымы, ҚҚС);
егіс алқаптарын қасақана қысқарту (суармалы су тапшылығы);
шекті сауда үстемесінің мөлшерінің 15%-дан асып кетуі (бағасы ең төмен тауарға үстеме, қалған ұқсас тауарға үстемеақы мөлшері 50%-ға дейін жетеді);
іске асыру күріштің түпкілікті құнын арттыратын өнімсіз делдалдар арқылы жүзеге асырылады;
субсидиялауды уақтылы бөлмеу.

Күріш нарығындағы уәкілетті органдарға ұсынымдар:

Ауыл шаруашылығы министрлігіне:

отандық тыңайтқыштар (карбамид, аммоний сульфаты, гербицидтер) өндірісін дамыту;
қаптама материалының отандық өндірісін дамыту;
субсидиялауды бөлу кезінде күрішті басым дақылдар тізбесіне (ӘМАТ) енгізуді көздеу;
оңтүстік өңірлерді сумен қамтамасыз ету мәселесін алдын ала (маусым кезеңінде емес) шешу;
субъектілерді ең төменгі пайыздық мөлшерлемемен жеңілдікті кредиттеумен қамтамасыз ету.

Ұлттық экономика министрлігіне, Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетіне:

ӘМАТ-қа ҚҚС-тың ең төменгі мөлшерлемелерін көздеу;

Сауда және интеграция министрлігіне:

ірі сауда объектілерінде сауда үстемесінің сақталуын бақылауды күшейту;
сауда желілерінің күрішті өндірушілерден тікелей сатып алуын қамтамасыз ету.

2.11. Тауық жұмыртқасын көтерме саудада өткізу нарығы

Астана, Алматы, Шымкент қалалары мен Қазақстан Республикасы облыстарының географиялық шекараларында тауық жұмыртқасын көтерме саудада өткізу нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау 2022 жыл кезеңіне жүргізілді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 1 наурыздағы № 145 қаулысына сәйкес 1-санаттағы тауық жұмыртқасы әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесіне кіреді.

Талдаудың мақсаты республикада жұмыртқа саласының негізгі проблемаларын анықтау және баға деңгейін тұрақтандыру болды.

Нарық балансына сәйкес, 2022 жылды жалпы алғанда 2021 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда өндіріс көлемінің 4,3% - ға, экспорттың 6,8% - ға және ішкі нарықта сатудың 3,6% - ға ұлғаюы байқалады. Бұл ретте импорт көлемінің 6,6% - ға төмендеуі байқалады. Осылайша, халықтың тауық жұмыртқасына деген қажеттілігі отандық өндіріс есебінен қамтамасыз етіледі.

Мемлекеттік органдардан келіп түскен ақпаратты өңдеу, сондай-ақ нарықтың әлеуетті субъектілері Агенттіктің аумақтық бөлімшелері берген жауаптарды зерттеу қорытындылары бойынша 34 жұмыс істеп тұрған тауық жұмыртқасын өндірушілер белгіленді.

Нарықтық шоғырлану коэффициентінің мәндеріне сәйкес ол негізінен нарықтың жоғары шоғырлануы ретінде сипатталады.

33-сурет – Қазақстан Республикасының ірі құс фабрикалары

Жалпы, тауық жұмыртқасын көтерме саудада өткізуге талдау жүргізуге бағаның жаппай өсуі негіз болды. 2022 жылы бөлшек сауда бағасының өсуі 24,4%-ды құрады. Ең үлкен өсім Жезқазған (+61,3%), Өскемен (+47,3%), Қостанай (+44,7), Қызылорда (+43,6%), Семей (+39,3%), Павлодар және Көкшетау (+38,1%), Түркістан (+31,8%) және Ақтау (+31,9%), Қонаев (+31,4%), Петропавл (+31%) қалаларында атап өтіледі. Қалған өңірлерде 8%-дан 23%-ға дейін өсті.

2022 жылдың аяғында және 2023 жылдың басында байқалған жұмыртқа бағасының өсу қарқынын төмендету үшін жедел шаралар кешені қабылданды: жұмыртқа өндірушілер мен көтерме өткізушілерге 11 хабарлама шығарылды, тауық жұмыртқасын өндірушілерге қатысты 8 тергеп-тексеру жүргізілді - салынған айыппұлдардың жалпы көлемі 124,8 млн. теңгені құрады.

Талдау барысында негізгі кедергілер белгіленді:

Нарықтың жекелеген субъектілеріне өндірушілер мен сауда желілері болып табылмайтын тауық жұмыртқаларын сатып алуға жеңілдікті қарыздар беру жағдайлары белгіленді, бұл ӘКК-нің бағаны тұрақтандыру жөніндегі құралды тиімсіз қолданғанын көрсетуі мүмкін.
Ақмола облысының «Қазгер-Құс» ЖШС және «Ижевский» ӨК құс фабрикалары тарапынан үстемдік үлесін жасыру әрекеттері қаралуда. Өндірілген жұмыртқа көлемі бойынша көрсетілген нарық субъектілері Республика ауқымында неғұрлым ірі болып табылатынына қарамастан, «Қазгер-Құс» ЖШС тек Астана қаласы мен Абай облысының шекараларында, ал Жамбыл облысындағы «Ижевский» ӨК басым орынға ие болды.

Мемлекеттік кірістер органдарынан алынған электрондық шот-фактураларды (бұдан әрі - ЭШФ) егжей-тегжейлі зерделеу нәтижесінде төмендегі кестеге сәйкес көлемдер анықталды.

Нарық субъектісінің атауы

Нарық субъектісінің ұсынуы бойынша көтерме саудада өткізілген көлемі, дана.

ЭШФ анықталған көтерме саудада өткізілген көлемі, дана

«Казгер-Кус» ЖШС

87 762 160

145 977 059

«Ижевский» ӨК

40 405 000

112 804 720

6-кесте. Өндірілген жұмыртқа көлемі (дана).

Өндірушілердің ЭШФ зерделеу нәтижелері бойынша 2022 жылы кәсіпкер болып табылмайтын жеке тұлғалардың жұмыртқалардың едәуір көлемін сатып алуы анықталды, оны қадағалау мүмкін емес. Мысалы, «Қазгер-Құс» ЖШС-нен жекелеген жеке тұлғалар ай сайын 130 мыңнан астам көлемінде тауық жұмыртқаларын өз қажеттіліктері үшін сатып алған.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің ақпаратына сәйкес аталған тұлғалар бойынша салықтық бақылау іс-шаралары жүргізілді, олардың қорытындысы бойынша 2023 жылдың басында кәсіпкер ретінде есепке қою туралы хабарламалар берілді.

Жалпы, ірі құс фабрикаларынан жеке тұлғалар сатып алатын тауық жұмыртқалары көлемінің (өндіріс 100 млн. данаға дейін) 11%-дан 45%-ға дейінгі үлесін құрады.

Аталған көлемдер халыққа азық-түлік нарықтарында сатылады, оның ішінде жүйелік проблемалары фискалдық чектердің, касса аппараттарының болмауы, жүкқұжаттардың қолданыстағы заңнаманың талаптарына сәйкес келмеуі болып табылатын деп есептейміз, бұл сауда үстемесін белгілеу жөніндегі талаптардың сақталмауына әкеп соғады.

Сауда желілерінің әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына 15% түріндегі сауда үстемесінің белгіленген мөлшерін сақтамау фактілері анықталды. Сондай-ақ, ірі сауда желілерінің әлеуметтік өнімге заңнамада тыйым салынған 5 және одан жоғары пайыз мөлшерінде сауда сыйақысын қосуы байқалады. Осыған байланысты, өндірушілер сауда желілеріне жұмыртқаларды сату кезінде өндіріс құнына ретро бонустарға, тауарларды жылжыту қызметтеріне шығындар түрінде қосымша шығындарды қосады.

Осы фактілер бойынша тиісті материалдар құзыреті бойынша Сауда комитетіне жіберілді.

Ресей Федерациясының аумағынан әкелінген импортталатын премикстердің, ветеринарлық препараттардың, орауыш материалдардың қымбаттауы.

Жүргізілген талдау қорытындылары және салада анықталған проблемалар бойынша нарықты дамыту үшін мынадай ұсыныстар әзірленді:

Ауыл шаруашылық министрлігі, Сауда және интеграция министрлігі:

Маусымдық ауытқу кезеңінде бағаларды тұрақтандыру мақсатында жылдық баға дәлізін белгілеу жолымен өндірушілермен, сондай-ақ ірі сауда желілерімен Келісімдер жасасу ұсынылады. Жоғарыда аталған тәжірибе Ресей Федерациясында қолданылады. Мысалы, Ресей Федерациясы Үкіметінің 2020 жылғы 14 желтоқсандағы № 2094 қаулысына сәйкес, Федералды монополияға қарсы қызмет монополияға қарсы бақылау жүргізу кезінде келісімдерде көрсетілген міндеттемелерді орындауына байланысты нарық субъектілеріне жауапкершілік шараларын қолдануды болдырмауға міндеттенеді;
Әлеуметтік жұмыртқаларды құны ең төмен қаптамада өлшеп орауды көздеу.
Сауда желілерімен тауық жұмыртқаларды тікелей өндірушілерден сатып алуды қамтамасыз ету;
Сауда желілеріне/объектілеріне қатысты сауда үстемесінің сыйақы мөлшерінен асып кетуі бойынша бақылауды қатаңдату және ден қою шараларын қабылдау;
Қазақстан Республикасының «Сауда қызметін реттеу туралы» Заңында шекті сауда үстемесінің мөлшерін азайту және норманың әр түрлі оқылуына алып келетін «ең төмен бағамен» деген тұжырымды алып тастау бөлігінде өзгерістер енгізу;

Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитеті:

Тауарларды көтерме саудада өткізу бойынша үстемдік үлестерін дұрыс белгілеу үшін ЭШФ көмегімен «көтерме» не «бөлшек саудада» өткізу бағанын енгізу талап етіледі;
Азық-түлік нарықтарында салықтық бақылауды күшейту;

Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі:

Қаптама материалдарының импортқа тәуелділігі салдарынан бағалардың құбылмалылығын болдырмау және меншікті өндірістік базаның болу қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында қаптама материалының отандық өндірісін дамыту.

2.12. Сауда желілері мен ірі сауда орындарының азық-түлік ритейлі қызметтері нарығы

Агенттік сауда желілерінің тауар өндірушілер мен жеткізушілерді шектейтін шарттарды күштеп таңу туралы әрекеттеріне қатысты Қазақстан кәсіпкерлері форумы, Қазақстан Республикасының Құс өсірушілер одағы, нарық субъектілері (тауар жеткізушілер) өтініштерінің негізінде 2021 жыл – 2022 жылғы қаңтар-қыркүйек кезеңіне облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың географиялық шекараларында сауда желілері мен ірі сауда объектілерінің азық-түлік ритейлі қызметтерін көрсету нарығына кешенді талдау жүргізді.

Шолудың мақсаты сауда желілері мен өнім берушілер арасындағы қарым-қатынастың негізгі проблемаларын, сондай-ақ өркениетті сауданы дамыту перспективаларын ашу болды.

Ритейл – бұл сауданы ұйымдастыру қағидаттары, оған сәйкес супермаркеттер, гипермаркеттер, интернет-дүкендер тауарларды жаппай сатып алып, содан кейін оларды өз сауда нүктелерінде үстеме бағамен сатады.

2021, 2022 жылдардағы шоғырлану дәрежесі бойынша нарық жоғары шоғырлану ретінде сипатталады.

Қазақстан Республикасында ірі бөлшек сауда объектілері санының төмендеуі және сауда алаңының 10% - ға төмендеуі байқалады, атап айтқанда 2022 жылы 269 ішкі сауда субъектісі (сауда алаңы 1,112 млн.ш.м.), 2021 жылы 281 субъекті (ауданы 1,128 млн.ш.м.) жүзеге асырды. Агенттік талданатын нарықта қызметін жүзеге асыратын 125-тен астам ірі ішкі сауда субъектілерін қамтыды.

227 филиал

11 қалада

129 филиал

10 қалада

10 филиал

6 қалада

6 филиал

6 қалада

10 филиал

2 қалада

24 филиал

3 қалада

34-сурет – Ірі сауда желілері.

Бөлшек сауданың жалпы көлеміндегі азық – түлік тауарларының үлесі – 35,6%, азық-түлік емес тауарлардың үлесі – 64,4% құрайды. Азық-түлік тауарларын өткізу көлемі 2021 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда 5,4% - ға, азық-түлік емес тауарларды өткізу көлемі 6,6%-ға ұлғайды.

2022 жылдың қорытындысы бойынша азық-түлік тауарларының бөлшек сауда көлемінің ең үлкен үлес салмағын келесі өңірлер бөлінісінде алады: Қарағанды обл. – 42,8%, Ұлытау – 41,9%, Солтүстік Қазақстан обл. – 41,6%, Ақтөбе обл. – 39,7%, Жамбыл обл. – 38,5%, Қызылорда обл. – 37,6%, Алматы қаласы – 34,6%.

Ұзақ уақыт мерзімінде бөлшек сауда нарығында тауар жеткізушілерге өнім жеткізуін шектейтін шарттар қою туралы сауда желілерімен өндірушілер мен жеткізушілердің қарым-қатынасында проблемалар байқалады.

Бөлшек саудада пайда табудың негізгі тәсілі тауарды өткізуде сауда үстемесін қалыптастыру болып табылады. Бөлшек саудада басқа кірістер – бұл тауарды жылжыту, жарнама орналастыру, компаниялардың жарнамалык акцияларын өткізу, сауда кеңістігін сату – «желіге кірген үшін» бонус алу.

Нәтижесінде, жеткізушілер тауардың құнына кейіннен азық-түлік тауарларының түпкілікті құнына әсер ететін тауарды жылжыту бойынша көрсетілетін қызметтер үшін сыйақы пайызын қосуға мәжбүр. Сондай-ақ, белгіленген заңнаманың тауардың түпкілікті құнына әсер ететін сауда желілері тарапынан ӘМАТ-ға сауда үстемесі мөлшерінің 15% - дан асуы орын алады.

Бүгінгі таңда, республика бойынша ең көп қызметтерді «Magnum Cash&Carry» ЖШС - 34 қызмет, «Метро Кеш энд Керри» ЖШС - 16 қызмет, Скиф Трейд» ЖШС (SMALL супермаркеттер желісі) - 11 қызмет, «Жеті Аспан» ЖШС (Galmart супермаркеттер желісі) - 3 қызмет, «АНВАР» ЖШС - 1 қызмет көрсетеді.

Сондай-ақ, ақпараттық қызметтерді көрсетуден оны үш кезеңге – тоқсанға, жартыжылдыққа және жылға бөлу арқылы үш есе сыйақы алу орын алады, оның ішінде ӘМАТ-на да.

Тұтастай алғанда, сауда желілері бөлшек саудада өзін азық – түлік тауарларын сататын нарық субъектілері ретінде көрсетеді, алайда «Magnum Cash&Carry» ЖШС желілік ритейлінің әрекеттері негізгі пайданы «бөлшек саудада» емес, тауарды өткізуші өндірушілер мен жеткізушілерден «көрсетілетін қызметтер» үшін сыйақы мөлшерін белгілеу арқылы табыс табуына алып әкелді.

Magnum табыс үлесі

> в 1,6

раза

> в 7

рет

35-сурет –Magnum кіріс үлестері, %.

Нәтижесінде, 2022 жылғы қаңтар-қыркүйекте азық-түлік тауарлары бойынша табыстың үлесі, мысалы, «Magnum Cash&Carry» ЖШС - де қызмет көрсетуден - 62%, тауарларды бөлшек саудада сатудан - 38%; «Скиф Трейд» ЖШС-де қызмет көрсетуден - 65%, тауарларды бөлшек саудада сатудан - 35% құрады.

Монополияға қарсы органның құзыреті шегінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілері бойынша ірі сауда желілеріне қатысты 4 хабарлама шығарылды.

Сонымен қатар, SMALL және MAGNUM тарапынан нарық субъектілерімен немесе тұтынушылармен осыған объективті негізделген себептерсіз баламалы келісімдерге әртүрлі бағалар мен шарттарды қолдану бөлігінде үстем жағдайды теріс пайдалану бойынша бұзушылықтар анықталды (пп.2) КҚ-ның 174-бабы) және нарық субъектісінің өзінің мазмұны бойынша немесе іскерлік айналым әдет-ғұрыптарына сәйкес осы келісімдердің мәніне қатысы жоқ қосымша міндеттемелер қабылдауы арқылы келісім жасасуды шарттау не таңу (пп.4) 174-бап КҚ).

Алайда, жоғарыда көрсетілген фактілер бойынша Сауда және интеграция мнистрлігі (ӘҚБтК 204-3-бабы) бекітіп берілген арнайы норманың болуына байланысты нарық субъектісін бірдей бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылыққа тартпау үшін монополияға қарсы ден қою шараларын қолдану мүмкін емес.

Осыған байланысты, сауда желілерінің әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына 15% түріндегі сауда үстемесінің мөлшерін сақтамауының және заңнамада тыйым салынған 5 және одан жоғары пайыз мөлшерінде әлеуметтік өнімге сауда сыйақысын қосудың 27 фактісі бойынша уәкілетті органының атына тиісті мәліметтер жіберілді.

Сонымен қатар, тауарды уақтылы төлемегені үшін жауапкершілік нормаларының болмауына байланысты жеткізушілер сауда желілерінің шарттары бойынша жұмыс істеуге мәжбүр (әлемдік тәжірибеде әкімшілік жауапкершілік қарастырылған).

Қолда бар кедергілер бойынша мынадай ұсыныстар дайындалды:

Сауда желілеріне/объекілеріне сыйақы мөлшерінен асып кету қатысты бақылауды қатаңдату және ден қою шараларын қабылдау;
Қазақстан Республикасының заңнамасына өзгерістер енгізу жолымен сауда желілеріне қол жеткізу үшін мыналарға: кемсітушілік шарттар жасауға; тауар нарығына кіру/шығу үшін кедергілер жасауға; контрагентке жеткізу шарттарын жасасуға тыйым салу туралы шарттар қоюға; жеткізілімдер туралы міндеттемелерді орындамағаны үшін жауапкершілік туралы; тауарлар нарығымен жасалатын шарттар туралы мәлімет беру бөлігінде мыналарға тыйым салатын нормаларды енгізу бөлігінде талаптарды белгілеу ұқсас қызметті жүзеге асыратын басқа субъектілер; тауарларды қайтару туралы шарттар; ол бойынша тауар тауарға меншік құқығы ауыспай үшінші тұлғаға өткізу үшін берілетін шарт жасасу; жарамдылық мерзімі 30 күнге дейінгі тауарды субъектіге қайтару туралы не осындай тауарларды ауыстыру туралы не олардың құнын өтеу туралы шарттарды қамтитын шарт жасасу. Бұл тәжірибе дамыған елдерде бар.
Сауда қызметін реттеу туралы заңнамада азық-түлік тауарларын өндірушілер үшін сауда желілері көрсететін қызметтерге қойылатын талаптарды кеңейту;
«Тауарды ілгерілету жөніндегі қызметтер» ұғымын «Сауда қызметін реттеу туралы» Заңына, сондай-ақ азық-түлік ритейлінің қызмет түрлері терминіне енгізу. Осыған байланысты уәкілетті орган шетелдік тәжірибені ескере отырып, бірыңғай нормативтік құқықтық актіні қабылдау бойынша тиісті жұмыс жүргізуі қажет;
Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын өндіруші мен өнім беруші арасында Үлгілік шартын әзірлеу.
Сатушылардың (сатып алушылардың) жеткізілген азық-түлік тауарлары үшін төлем мерзімдерін бұзғаны үшін тиісті жазалау шараларын заңнамалық тұрғыдан көздеу.
Өткізілетін тауардың (азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар) түрлері бойынша бөліністе ішкі сауда субъектілерінің типі бойынша, жеке сауда желілері, ірі сауда объектілері, базарлар, үй жанындағы дүкендер және т.б. есепке алуды жүргізу.

2.13. Формулярлық комиссия үшін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға кәсіби сараптама жүргізу қызметтері нарығы

Формулярлық комиссия үшін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға кәсіби сараптама жүргізу қызметтері нарығын талдау Қазақстан Республикасының шекараларында жүргізілді.

Қаралып отырған тауар нарығында талданатын кезеңде бір кәсіпорын – «Салидат Қайырбекова атындағы денсаулық сақтауды дамытудың ұлттық ғылыми орталығы» ШЖҚ РМК (бұдан әрі – Орталық) жұмыс істеді.

Талдау қорытындысы бойынша Орталықтың формулярлық комиссия үшін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға кәсіби сараптама жүргізу қызметтері нарығындағы үлесі 100%-ды құрайды.

Нарық жоғары шоғырланған.

Орталық Қазақстандық ұлттық формуляр (ҚҰФ), амбулаториялық дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету (АДДҚ) және бірыңғай дистрибьютер (БД) тізбесінде дәрілік заттарға кәсіби сараптама жүргізеді.

ҚҰФ-да дәрілік затқа кәсіби сараптама жүргізу кезінде дәрілік заттың дәлелденген клиникалық тиімділігі мен қауіпсіздігін кешенді бағалау (қолдануға бекітілген көрсеткіштерді ескере отырып), дәрілік заттың Қазақстан Республикасының халықаралық клиникалық басшылықтарының және (немесе) клиникалық хаттамаларының ұсынымдарында, ДДҰ-ның негізгі дәрілік заттар тізімінде және (немесе) Британдық ұлттық дәрілік формулярда (оның ішінде балаларға арналған) және (немесе) ЭЫДҰ елдерінің өтелетін тізімдері мен формулярларында болуына, сондай-ақ дәрілік препараттарды медициналық қолдануға арналған дәрілік препараттарды тіркеуге (ICH) және (немесе) ЭЫДҰ-ға техникалық талаптарды үйлестіру немесе Еуропалық Одақтың құзыретті органының орталықтандырылған рәсім бойынша тіркеу жөніндегі халықаралық конференцияның өңір елдерінде тіркеуінің болуына, ДДҰ-ны қайта мамандану рәсімінің болуына немесе АИТВ, туберкулезбен, гепатитпен және басқа да аурулармен күресуге арналған біліктілігі жоғары дәрілік заттарды ДДҰ тізбесіне енгізуге талдау жүргізіледі.

АДДҚ тізбесіне дәрілік затқа кәсіби сараптама жүргізу кезінде тізбесіне дәрілік заттың дәлелденген клиникалық және клиникалық-экономикалық (фармакоэкономикалық) тиімділігі мен қауіпсіздігін амбулаториялық дәрілік қамтамасыз ету тізбесінде бар дәрілік заттармен салыстырғанда Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жағдайында амбулаториялық-емханалық деңгейде белгілі бір ауруды немесе жағдайды емдеу кезінде, сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік және оларды қолданудың этикалық салдары, денсаулық сақтау саласында шешімдер қабылдау үшін кешенді бағалау жүргізіледі.

БД сатып алу тізбесіне дәрілік затқа/медициналық бұйымға кәсіби сараптама жүргізу кезінде дәрілік затты/медициналық бұйымды енгізудің және (немесе) қолданудың дәлелденген клиникалық тиімділігі мен қауіпсіздігін және қаржылық салдарын кешенді бағалау жүргізіледі, сондай-ақ стационарлық және (немесе) амбулаториялық деңгейде профилактика, диагностика, емдеу және оңалту үшін орталықтандырылған сатып алуды жүргізуді ескере отырып, аурудың ауыртпалығына және денсаулық сақтау бюджетіне әсеріне кешенді бағалау жүргізіледі.

Денсаулық сақтау технологияларының нәтижелерін кәсіби сараптау Health Technology Appraisal деп аталатын халықаралық тәжірибедегі қызмет түрі болып табылады. Ұлыбритания Денсаулық сақтау министрлігінің сайтында жарияланған ақпаратқа сәйкес «Health Technology Appraisal дәрі-дәрмекті, медициналық бұйымды немесе хирургиялық рәсімді олардың экономикалық тиімділігіне қарай мемлекет қаржыландыруы керек пе, осыны анықтайды» (https://www.health-ni.gov.uk/articles/nice-technology-appraisals).

2021-2022 жылдары ДЗ және МБ-ға кәсіби сараптама жүргізу қызметтерінің құны:

ҚҰФ	895 000 теҢге
АДДҚ	2 985 000 теңге
БД	2 126 000 теңге

36-сурет- 2021-2022 жылдары Орталықтың қызметтер

көрсету көлемінің өзгеру серпіні.

Орталықтың мәліметтері бойынша 2021-2022 жылдары ДЗ және МБ кәсіби сараптама қызметтерін көрсету көлемінің серпініне сәйкес кәсіби қызмет бойынша қызметтерді іске асыру көлемінің өсуі байқалады.

Бәсекелестікті дамытуға кедергілер

Талдау нәтижелері бойынша Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін мынадай кедергілерді анықтады:

Талдау шеңберінде Орталық еліміздегі ДЗ және МБ-ға кәсіби сараптама жүргізу қызметтерін көрсететін жалғыз кәсіпорын екені анықталды, бұл өз кезегінде оны автоматты түрде осы қызмет нарығында монополист етеді.

Бұл ретте, Орталықтың қызметі Кодекстің 193-бабында көзделген оны арнайы құқық немесе мемлекеттік монополия субъектісі деп айқындауға мүмкіндік беретін заңнамалық деңгейде белгіленбеген.

Орталықтың қызметі Денсаулық сақтау министрлігінің құқықтық актілері деңгейінде, яғни Денсаулық сақтау министрлігінің жоғарыда көрсетілген бұйрықтарымен регламенттелген.

Формулярлық комиссия үшін ДЗ және МБ-ға кәсіби сараптама жүргізу қызметтерінің бағаларын Орталық ұсынылған прайс-парақтарға сәйкес дербес белгілейді, 2021, 2022 жылдары ДЗ-ны, АДДҚ және БД ҚҰФ-қа енгізу үшін денсаулық сақтау технологияларының кәсіби сараптамасына бағалар өзгерген жоқ, бұл ретте көрсетілген қызметтер көлемі 40%-дан астамға ұлғайды.

Бизнестің пікірі бойынша ДЗ-ны, АДДҚ және БД тізбелерін ҚҰФ-қа енгізу бойынша өтінімдерді қарау мерзімдерін кешіктіруден көрінген әкімшілік кедергілер бар.

Шетелдік және отандық фармацетикалық индустрия, Денсаулық сақтау министрлігі, Орталық және денсаулық сақтау саласында жұмыс істейтін қауымдастықтар өкілдерімен Талдау жобасын талқылау шеңберінде монополияға қарсы органға фармацевтикалық компаниялардың көпшілігі Орталықтың кәсіби сараптама жүргізу бойынша қызметтер көрсету құнына наразы екені хабарланды, себебі құжаттаманы қалыптастыру жөніндегі жұмыстың негізгі бөлігін компания және фармаэкономикалық талдау жүргізуді бейінді қауымдастықтар орындайды және (немесе) жеке компаниялар (KazSPOR, KazaHTA, AAS, Санат, «ДЗҰПҰО» ҚБ және т.б.) не қызметкерлері тиісті құзыретке ие өндіруші компания (бұл жағдайда компаниялар қосымша шығындарды көтереді) дайындайды.

Алайда, осыған қарамастан, формулярлық комиссия үшін ДЗ және МБ-ға кәсіби сараптама жүргізу қызметтерінің бағаларын Орталық ішкі прейскурантқа (Орталықтың 2022 жылғы 31 қаңтардағы бұйрығы) сәйкес, салалық уәкілетті орган – Денсаулық сақтау министрлігінің келісімінсіз көрсетеді.

Формулярлық комиссияның хаттамаларын қарау, отырыс өткізу, қабылдау және жариялау бойынша заңнамалық тұрғыдан мерзімдер, бірдей рәсімге қарамастан, ДЗ-ны тізбеге қатар енгізу мүмкіндігі жоқ екенін атап өткен жөн, бұл ДЗ-ны тізбеге енгізгенге дейін ТМККК шеңберінде және МӘМС жүйесінде өз өнімдерін сата алмайтын кәсіпкерлік субъектілеріне теріс әсерін тигізеді.

Бүгінгі күні тіркеудің, қауіпсіздік сапасын бағалау нәтижелерін алудың, Формулярлық комиссия отырыстарының, ДЗ-ны, АДДҚ, БД тізбелерін ҚҰФ-қа енгізудің, ДЗ-ға шекті бағаларды бекітудің толық циклі 5 жылға дейін созылады.

Орталықтың ақпараттық жүйесінің және оның Денсаулық сақтау министрлігінің басқа ақпараттық жүйелерімен интеграциялануының болмауы ДЗ және МБ-ның қазақстандық нарыққа ұзақ уақыт «кіру» себептерінің бірі болып табылады.

Цифрландыруды енгізу ДЗ және МБ-ның «кіру» бизнес-процестерін оңтайландыруға және осы процесті неғұрлым ашық етуге мүмкіндік береді.

Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша Денсаулық сақтау министрлігіне мыналар ұсынылды:

қызметтердің құнын төмендету мақсатында Орталықтың баға саясатын қайта қарау;
қарау және Формулярлық комиссия отырыстарының мерзімдерін регламенттеу, оның шеңберінде қаралатын мәселелердің тізбесін көрсете отырып, отырыстар жоспарын жариялауды көздеу қажет;
онлайн трансляциялау және (немесе) өтініш берушілердің жеке қатысу мүмкіндігімен Формулярлық комиссияның хаттамаларын қабылдау және жариялау мерзімдерін регламенттеу, сондай-ақ өтініш берушілерге мерзімдері мен рәсімдерін көрсете отырып, олар келіспеген кезде Формулярлық комиссияның шешімдеріне шағымдануға апелляция беру құқығын ұсыну;
Денсаулық сақтау министрлігінің ДЗ-ны, АДДҚ және БД тізбелерін ҚҰФ-қа енгізу жөніндегі НҚА-ларын, бір дерекнама ұсыну мүмкіндігімен және ДЗ-ны, АДДҚ, БД тізбелерін ҚҰФ-қа қатар қосумен бір бірыңғай НҚА-ға біріктіру;
мемлекеттік қызметтер форматында ДЗ үшін «Бір терезе» қағидаты бойынша барлық процестер мен қызметтерді толық цифрландыру мен автоматтандыруды қамтамасыз ете отырып, кейіннен ДЗСҰО ақпараттық жүйесіне интеграциялай отырып, Орталықтың ақпараттық жүйесін пайдалануға енгізу.

Жалпы, сарапшылардың пікірінше, аталған іс-шараларды қабылдау және орындау ДЗ-ның қазақстандық нарыққа «кіру» бойынша мерзімдерді 1,5-тен 2 жылға дейін оңтайландыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ кәсіпкерлік субъектілерінің шығыстарын қысқартады.

Бұдан басқа, баға белгілеудің ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында Агенттіктің аумақтық бөлімшесі ДЗ және МБ-ны кәсіби сараптау қызметтеріне монополиялық жоғары бағаларды белгілеу бөлігінде үстем жағдайды теріс пайдалану тұрғысынан Орталыққа қатысты тергеп-тексеру жүргізіп жатыр.

2.14. Бірыңғай дистрибьютор сатып алатын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтері нарығы

2020 – 2022 жылдары бірыңғай дистрибьютор сатып алатын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтері нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау қызмет көрсету өңірлерінің (облыстың және республикалық маңызы бар қаланың) шекараларында жүргізілді.

Қарастырылып отырған тауар нарығында талданатын кезеңде «Зерде» ғылыми-өндірістік бірлестігі» ЖШС, «Стофарм» ЖШС, «АК НИЕТ» ЖШС, «МЕДСЕРВИС ПЛЮС» ҚФК» ЖШС, «ЭКО-ФАРМ» ЖШС, «Жасулан и Компания» ЖШС, «Амир и Д» ЖШС, «Жетысу-ФАРМ-К.М.» ЖШС, «АЗА ДАМУ» ЖШС, «KEYS PARTNERS» ЖШС жұмыс істеді.

Олармен шарттар жасалатын жеткізушілер қызмет көрсету өңірінде монополиялық жағдайға ие, себебі «СК-Фармация» ЖШС қызметті сатып алу кезінде бір қызмет көрсету өңіріне бір лотты айқындайды.

Қызмет нарығы бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған деп сипатталады.

37-сурет - «СК-Фармация» ЖШС сатып аулды өткізу сәтінен бастап медицина ұйымдарына жеткізгенге дейін ДЗ, МБ-ларды сақтау және тасымалдау қызметтерін көрсету схемасы.

Сақтау – тауарды тарату орталығында/операциялық қоймада және көлік құралдарында қоршаған ортаның зиянды факторларының әсерінен тауардың сақталуын, тұтастығын, қауіпсіздігін, тиімділігін, сапасын, қорғалуын, қажетті температуралық режимнің сақталуын, Қазақстан Республикасының заңнамасында тауарды сақтау шарттарына қойылатын талаптардың сақталуын, контаминацияның, айқаспа контаминацияның алдын алуды қамтамасыз ететін жағдайларда сақтау, Шартта көзделген жағдайларда тауарды Орындаушыға берген сәттен бастап және Орындаушы оны Алушыларға/басқа Орындаушыларға/Бірыңғай дистрибьюторға/Жеткізушілерге берген сәтке дейін қайта сұрыптау. Арнайы температуралық режимде сақтау.

Тасымалдау – тауарлардың сақталуын және тұтастығын, қоршаған орта факторларының әсерінен қорғалуын, қажетті температуралық режимнің (сақтау шарттарының) сақталуын қамтамасыз ететін, сондай-ақ ластануды, қайта сұрыпталуды, бұрмалануды болдырмайтын жағдайларда оларды Шартқа сәйкес көлік құралдарының көмегімен тасымалдау, өткізу және жеткізу. Автокөлікпен тасымалдау үшін есептік бірлік ретінде жүкпен километрмен рейс қашықтығы пайдаланылады.

Тасымалдау қызметін көрсету процесінде тиеу-түсіру жұмыстары – іс-қимылдар, оның ішінде тауардың сандық (сериялық) есебін жүргізу, уақытша сақтау қоймаларында (қайтару кезінде) тауарды қабылдау, түсіру және қайта есептеу, қажет болған жағдайда тауарды сақтауға орналастыру жүргізіледі – тауардың қаптамасын жапсыру және қаптамаға медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулықты салу, тауарды тиеу/өткізу үшін жиынтықтау (құрастыру), палеттеу (жөнелтуге дайындау), жөнелту алдында жүкті таңбалау, көлікке тиеу, жеткізу пунктінде түсіру, бастапқы құжаттарды ресімдеу және сүйемелдеу (қол қою).

Тариф белгілеудің қолданыстағы моделі қызмет үшін ақы төлеуді көздейді – өзгермелі мөлшерлеме (сақтау үшін-теңге/паллетомест, тасымалдау үшін - теңге/км, тиеу-түсіру жұмыстары үшін – теңге/норма-сағат).

38-сурет- Бірыңғай дистрибьютордың логистикаға

шығындарының өзгеру серпіні.

Бірыңғай дистрибьютордың логистикаға шығындарының және ДЗ және МБ сатып алу көлемінің өсу қарқынының серпіні ДЗ және МБ-ны сатып алу көлемінің ұлғаюы кезінде СжТ қызметін сатып алу көлемі қызметтің басқа түрімен алмастырылмайтынын көрсетеді.

Aqmola

Qyzylorda

Zhambyl

North Kazakhstan

South Kazakhstan

Костанай

Павлодар

Караганда

Усть-Каменогорск

Талдыкорган

Алматы

Актау

Атырау

Петропавловск

Кокшетау

Уральск

Астана

Туркестан

Шымкент

Актобе

Кызылорда

Тараз

39-сурет – Сатып алушылардың тауар сатып алуының

ұйымдастырушылық-көлік схемалары.

Өтініш беру шарттарына сәйкес ДЗ және МБ СжТ қызметін Бірыңғай дистрибьютор медициналық ұйымдарға ДЗ және МБ-ны тиісті сапада және бірдей бағамен жеткізу мақсатында, ТМККК шеңберінде және МӘМС жүйесінде пациенттерді жабдықтау және амбулаториялық қамтамасыз ету үшін сатып алады.

Талданатын нарыққа қатысушыларға қойылатын талаптардың бірі тиісті дистрибьюторлық практика – GDP сертификатының болуы.

Тиісті дистрибьюторлық практика сертификаты бар 190 әлеуетті өнім берушінің болуына қарамастан, бұл нарық негізгі инфрақұрылымы бар субъектілермен (тарату орталықтары, республика бойынша операциялық қоймалардың филиалдары) монополияланған. «СК-Фармация» ЖШС-ның деректері бойынша 2020-2022 жылдары осы тауар нарығында іс жүзінде 6 жеткізуші ғана қызмет көрсетті.

7-кесте. Қаралатын тауар нарығы мен сұраныс көлемінің серпіні.

Жыл	Логистикаға шығындардың сомасы, теңге	Қызметтер нарығы көлемінің серпіні, %	Өнім бірлігінің саны	ДЗ өткізу көлемінің серпіні, %
2020	5 212 665 484,4	14,2	1 502 612 221,7	20,5
2021	5 995 966 060,9	15,0	1 647 078 200,9	9,6
2022	6 830 765 236,5	13,9	1 643 459 067,9	-0,2

2020 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде ДЗ және МБ-ны сақтау және тасымалдау қызметтерін сатып алуға жұмсалатын шығыстардың 5,2-ден 6,8 млрд теңгеге дейін (немесе 13,1%-ға) ұлғаюы байқалады, ал ДЗ және МБ-ны сатып алу көлемі заттай мәнде 1,5-тен 1,6 бірлікке (немесе 9,4%-ға) ұлғайды.

ДЗ және МБ СжТ қызметтеріне сұраныс жыл сайын заттай мәнде ДЗ және МБ-ны сатып алу көлемінің өсуі есебінен артады.

Талдау қорытындысы бойынша тиісті қызмет көрсету өңірлерінің шекараларында 100% үстем үлеспен Бірыңғай дистрибьютор сатып алатын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтері нарығында монополиялық жағдайға ие субъектілер анықталды:

2020 жылы:

Астана қ., Ақтөбе қ., Қостанай, Ақмола, Атырау, Маңғыстау облыстарында «СТОФАРМ» ЖШС;
Алматы қ., Қарағанды, БҚО, Павлодар, СҚО, ШҚО, Алматы облыстарында «МЕДСЕРВИС ПЛЮС» ҚФК» ЖШС;
Шымкент қ., Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстарында «Ак-Ниет» ЖШС.

2021 жылы:

Астана қ., Ақтөбе қ., Қостанай, Ақмола облыстарында «СТОФАРМ» ЖШС;
Алматы қ., Қарағанды, БҚО, Павлодар, СҚО, ШҚО, Алматы облыстарындағы «МЕДСЕРВИС ПЛЮС» ҚФК» ЖШС;
Шымкент қаласында «Зерде ҮЕҰ» ЖШС;
Жамбыл облысында «Амир и Д» ЖШС;
Түркістан облысында «Ак-Ниет» ЖШС;
Қызылорда облысында «ЭКО-ФАРМ» ЖШС.

2022 жылы:

Қостанай облысы, Ақтөбе қ., Астана қаласында «СТОФАРМ» ЖШС;
Алматы қ., Қарағанды, БҚО, Павлодар, СҚО, ШҚО, Алматы облыстарында «МЕДСЕРВИС ПЛЮС» ҚФК» ЖШС;
Шымкент қаласында «Зерде ҮЕҰ» ЖШС;
Жамбыл облысында «Амир и Д» ЖШС;
Қызылорда облысында «ЭКО-ФАРМ» ЖШС.

Нарыққа талдау жүргізу барысында әкімшілік және экономикалық шектеулер анықталды.

Экономикалық кедергілер: нарықта қызметті жүзеге асыруды бастау үшін бастапқы капиталдың едәуір мөлшері, күрделі салымдардың өтелуінің ұзақ мерзімдері (реттелетін температуралық режимді сақтай отырып, фармацевтикалық қойма, автокөлік құралдары, көлік құралдарын спутниктік мониторингтеу жүйесінің, қойма тиеу техникасының болуы қажет), «СК-Фармация» ЖШС-ның төмен тарифтеріне байланысты нарықтың тартымсыздығы.

Әкімшілік шектеулер: сатып алуды ұйымдастыру кезінде «СК-Фармация» ЖШС-ның әлеуетті өнім берушілерге қоятын жоғары талаптары. Қағидалар дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды жекелеген өңірлерге жеткізудің баламалы маршруттарын пайдалануды тікелей шектейді. Бұған әрқайсысы өңірлер тобын қамтитын тарату орталықтары (Алматы, Астана, Ақтөбе, Шымкент қалаларында орналасқан 4 хаб) арқылы жеткізудің логистикалық тізбегін құру жәрдемдеседі.

Бұдан басқа, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтерін сатып алу екі түрлі қызмет екеніне қарамастан бір лотпен өткізіледі. Демек, сатып алу бәсекелестікті жасанды шектеу жағдайында жүзеге асырылады және лоттарды ірілендіруге бағдарланған.

Осының салдарынан жыл сайын қызметтер сол бір жеткізуші - республика бойынша негізгі қойма инфрақұрылымы бар ірі фармацевтикалық компаниялардан («Медсервис плюс» ҚФК» ЖШС, «Стофарм» ЖШС) сатып алынады. Әлеуетті өнім берушілер қойма үй-жайларының техникалық мүмкіндігінің болмауына байланысты қызығушылық танытпайды. Көлік компаниялары GDP стандарттарына сәйкес келетін қойма үй-жайының болуы қажеттілігіне байланысты қызметтерді жеке көрсете алмайды.

Сатып алу практикасы конкурс тәсілімен қызметтер негізінен оңтүстік өңірлерде, қалған өңірлерде бір көзден сатып алынатынын көрсетті.

Сатып алуды өткізу кезінде әлеуетті өнім берушілердің болмауына байланысты, 2021 жылы қызмет Атырау және Маңғыстау облыстарында, 2022 жылы Ақмола, Атырау, Маңғыстау және Түркістан облыстарында сатып алынған жоқ. Осыған байланысты, Ақмола облысына Астана қаласының тарату орталығы арқылы қызмет көрсетілді; Атырау, Маңғыстау облыстарына Ақтөбе қаласының тарату орталығы арқылы қызмет көрсетілді; Түркістан облысына Шымкент қаласының тарату орталығы арқылы қызмет көрсетілді.

Талданатын нарықтың проблемалық мәселелерінің қатарына «СК-Фармация» ЖШС-да меншікті фармацевтикалық қоймалардың болмауы кіреді, бұл тиісті өндірістік қуаты бар тұрақты қызметтерді жеткізушілерге тәуелділікке әкеледі, ірі жеткізушілердің өз ойын ережелерін енгізуі, қызметтерді сатып алуға қатысудан бас тартуы орын алады.

Нарықты монополиясыздандыру мақсатында Агенттік Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп 2023 жылғы 1 ақпанда Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтері нарығында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасын бекітті. Жол картасында жаңа ойыншылардың қол жеткізуін кеңейту және баға бәсекелестігін күшейту жөніндегі іс-шаралар, оның ішінде сақтау қызметтері мен тасымалдау қызметтерін сатып алуды бөлу; тарату орталықтарын, операциялық қоймаларды ұлғайту; әлеуетті өнім берушілерді жіберуге қойылатын талаптарды төмендету; бәсекелестік болмаған жағдайда сақтау, тасымалдау қызметтерінің құнын айқындау тетігін жетілдіру шаралары көзделген.

Бұрын монополияға қарсы органның талаптары бойынша «СК Фармация» ЖШС қызметтерді сатып алу бойынша лоттар санын ұлғайтты, бұл оларға нарыққа қатысушылардың көбірек санының кіруін қамтамасыз етеді. Айталық, 2009 - 2013 жылдары бүкіл республика бойынша қызметтер бір лотпен сатып алынса, 2019-2022 жылдары – 17-20 лотпен өткізілді, осылайша қызметтерді жеткізушілер саны 1-ден 6-ға, ал сатып алуға қатысушылар саны 10 компанияға дейін өсті.

2023 жылы көбірек жеткізушілерді тарту үшін лоттардың құнын қызмет көрсету өңірлеріне қарай саралау, сондай-ақ қызметтер құнына жүктерді сақтандыру шығындарын қосу және келісімшарттар мерзімдерін 1-ден 3 жылға дейін ұлғайту бойынша шаралар қабылданды (Қағидаларға өзгерістер енгізілді).

Қызметтің алдын ала құнын бірыңғай дистрибьютор қызмет көрсету өңірі бөлінісінде қажеттілік көлемін және баға ұсынысының орташа өлшенген мәнін ескере отырып қалыптастыруын көздейтін Денсаулық сақтау министрінің 2023 жылғы 11 шiлдедегi № 127 бұйрығымен Бірыңғай дистрибьютордың тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі, қылмыстық-атқару (пенитенциарлық) жүйесінің тергеу изоляторлары мен мекемелерінде ұсталатын адамдарға бюджет қаражаты есебінен медициналық көмектің қосымша көлемі шеңберінде және (немесе) міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау жөніндегі көрсетілетін қызметтерді, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды есепке алу және өткізу жөніндегі көрсетілетін қызметтерді сатып алу қағидалары бекітілді, бұрын бағалық ұсыныс өңірді есепке алмай, ең төменгі бағамен қабылданған. Сондай-ақ үш жылға дейін ұзақ мерзімді шарт жасасу көзделген. 2024 жылдан бастап жеткізушілер өз қаражатын көлемнің болмауына байланысты тәуекелдерсіз инвестициялай алады. Бұл ретте, шарт талаптары бойынша жеткізушінің тауарды қолданыстағы заңнамаға сәйкес сақтандыруды қамтамасыз ету міндеті көзделген.

Осы нарыққа қатысушылардың картельдік келісімдер жасасу фактілері бойынша монополияға қарсы ден қою шаралары қабылданып жатыр. 2023 жылы «Медсервис плюс»» ҚФК» ЖШС, «Ақниет» ЖШС, «Стофарм» ЖШС-ға қатысты монополияға қарсы тергеп-тексеру аяқталды, онда картельдік келісім жасасу фактісі анықталды.

Атап айтқанда, жоғарыда аталған Серіктестіктер «СК-Фармация» ЖШС өткізетін дәрілік заттарды тасымалдау және сақтау қызметтерін сатып алуға қатысу кезінде алдын ала келісе және лоттарды бөле отырып, жалған бәсекелестік құрды, конкурстағы жеңіс бағаның шамалы (0,0006% немесе 50 тиынға) төмендету есебінен қамтамасыз етілді.

Жоғарғы Соттың 2023 жылғы 25 желтоқсандағы қаулысымен Серіктестіктердің әрекеттерінде монополияға қарсы заңнаманы бұзушылық расталды.

Серіктестіктерге қатысты тиісті айыппұлдар сала отырып, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қозғау мәселесі қаралып жатыр.

Қаралатын тауар нарығында бәсекелестікті дамыту бойынша ұсынымдар:

ДЗ және МБ сақтау және тасымалдау қызметтерін екі жеке қызметке (ДЗ және МБ сақтау ДЗ және МБ тасымалдау) бөлу.
ДЗ және МБ СжТ нарығына қатысушылардың өзара қарым-қатынасын регламенттейтін нормативтік құқықтық актілерді қайта қарау, оның ішінде қызмет құнын айқындау тетігін жетілдіру, баламалы маршруттарды пайдалану құқығы, тауарлардың қозғалысын толық қадағалауды енгізу (таңбалау).
ДЗ және МБ тасымалдауға арналған рұқсат құжаттары бойынша оңайлатылған тәртіпті көздеу («Рұқсаттар және хабарламалар туралы» Заңына өзгерістер енгізу, тасымалдау қызметтерін жеке қызметке бөлген кезде кіші түр ДЗ және МБ тасымалдау);
республика өңірлерінде тарату орталықтарының, операциялық қоймалардың санын ұлғайту.

2.15. Тауарларды бөлшек саудада өткізу мақсатында электрондық сауда алаңдарына қол жеткізу қызметтері нарығы

Тауарларды бөлшек саудада өткізу мақсатында электрондық сауда алаңдарына қол жеткізуді ұсыну қызметтері нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдаудың географиялық шекаралары Қазақстан Республикасының аумағы болып айқындалды.

Талданатын кезең 2021, 2022 жылдар, 2023 жылдың 1-жартыжылдығы.

Нарық субъектілерінің құрамына Қазақстан Республикасында орналасқан тауарларды сатушыларға ақылы қызметтер көрсететін 9 электрондық сауда алаңы кірді.

«Kaspi Магазин» ЖШС, мекенжай: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Бостандық ауданы, Наурызбай батыр көшесі, 154а. Жарғылық капиталында 100% үлеспен жалғыз қатысушы – «Kaspi.kz» АҚ.

«Halyk Finservice» ЖШС, мекенжай: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Медеу ауданы, Әл-Фараби даңғылы, 40-үй. Жарғылық капиталдағы жалғыз қатысушы – «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.

«Интернет Решения» ЖШҚ, мекенжай: Ресей Федерациясы, Мәскеу қ., Пресненская жағ., 10-үй. Құрылтайшылар: «Озон Холдинг» ЖШҚ (98,0198%), «Интернет Логистика» ЖШҚ (0,9901%), Озон Холдингс Пиэлси (0.9901%).

«INDEX» ЖШС мекенжай: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Тәжібаев көшесі, 155-үй. Жарғылық капиталдағы жалғыз қатысушы – «Esil Real Invest» ЖШС.

«Jusan mart» ЖШС, мекенжай: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Медеу ауданы, Әл-Фараби даңғылы, 36-үй. Құрылтайшылары: «Jusan Ventures» ЖШС (үлесі 99,59%), Орынбаев Е.Т., (0.18%), Қайып А. Т., (0,13%), Нұғыманов к. т. (0,10%).

«Купишуз» ЖШҚ, мекенжай: Ресей Федерациясы, Мәскеу қ., М. Жуков даңғылы, 1-үй, 1-құр. Жалғыз қатысушы – «ЛМ Холдинг» АҚ.

«ИМВБКЗ» ЖШС, мекенжай: Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Әуезов ауданы, 10А ш/а, 22-үй, 131 т.ү. Жарғылық капиталдағы жалғыз қатысушы – «Вайлдберриз» ЖШҚ;

Амазон (Amazon.com, Inc.), мекенжай: АҚШ, Сиэтл (Вашингтон штаты);

AliExpress, мекенжай: Қытай, Ханчжоу. Меншік иесі: Alibaba Group.

8-кесте. 2021 жылдың қорытындысы бойынша электрондық сауда алаңдарының қызметтері мен үлестері нарығы көлемінің есебі.

№	Нарық субъектісінің атауы	Көрсетілген қызметтер көлемі, теңге	Үлесі, %	HHI
1	«Kaspi Магазин» ЖШС	59 626 245 563,4	97,2	9448
1	«Интернет Решения» ЖШҚ	30 777 826,0	0,05	0,0
2	«Jusan Mart» ЖШС	715 241 000,0	1,17	1,4
3	«INDEX» ЖШС	529 410 843,0	0,86	0,7
4	«Halyk Finservice» ЖШС	435 596 045,0	0,71	0,5
5	«Купишуз» ЖШҚ	28 929 102,6	0,05	0,0
	Жиыны	61 366 200 379,37	100%	9450

Жоғарыда келтірілген есептеулерге сәйкес 2021 жылдың қорытындысы бойынша үстем жағдайға ие нарық субъектісі 35%-дан астам үлеспен «Kaspi Магазин» ЖШС болып табылады.

9-кесте. 2022 жылдың қорытындысы бойынша электрондық сауда алаңдары қызметтері мен үлестері нарығы көлемінің есебі.

№	Нарық субъектісінің атауы	Көрсетілген қызметтер көлемі, теңге	Үлесі, %	HHI
1	«Kaspi Магазин» ЖШС	79 630 811 883	77,4	5 988
1	«Интернет Решения» ЖШҚ	92 570 998	0,1	0,01
2	«ИМВБКЗ» ЖШС	15 647 355 025	15,2	231,04
3	«Jusan Mart» ЖШС	6 583 836 000	6,4	40,96
4	«INDEX» ЖШС	465 556 600	0,45	0,20
5	«Halyk Finservice» ЖШС	461 431 120	0,5	0,20
6	«Купишуз» ЖШҚ	31 975 508	0,03	0,00
	Жиыны	102 913 537 134	100	6 260

Көрсетілген кестеге сәйкес 2022 жылдың қорытындысы бойынша үстем жағдайға ие нарық субъектілері 50%-дан астам жиынтық үлеспен «Каспи Магазин» ЖШС және «ИМВБКЗ» ЖШС болып табылады.

10-кесте. 2023 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша электрондық сауда алаңдары қызметтері мен үлестері нарығы көлемінің есебі.

№	Нарық субъектісінің атауы	Көрсетілген қызметтер көлемі, теңге	Үлесі, %	HHI
1	«Kaspi Магазин» ЖШС	45 887 725 040	77,1	5943
1	«Интернет Решения» ЖШҚ	108 749 738	0,2	0,0
2	«ИМВБКЗ» ЖШС	10 228 634 479	17,2	295,5
3	«Jusan Mart» ЖШС	2 684 869 000	4,5	20,4
4	«INDEX» ЖШС	319 836 331	0,5	0,3
5	«Halyk Finservice» ЖШС	276 750 874	0,5	0,2
6	«Купишуз» ЖШҚ	15 511 068	0,0	0,0
	Жиыны	59 522 076 530	100	6 260

Жоғарыда келтірілген есептеулерге сәйкес 2023 жылдың қорытындысы бойынша үстем жағдайға ие нарық субъектілері 50%-дан астам жиынтық үлеспен «Каспи Магазин» ЖШС және «ИМВБКЗ» ЖШС болып табылады.

Талдау бәсекелестік деңгейін анықтау, үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерін анықтау мақсатында жүргізілді.

Шоғырлану коэффициентінің мәндеріне сәйкес зерттелетін қызметтер нарығы бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған болып табылады.

2021 жылдың қорытындысы бойынша 35%-дан астам үлеспен «Каспи Магазин» ЖШС үстем жағдайға ие. 2022 жыл және 2023 жылдың 1-жартыжылдығының қорытындысы бойынша 50%-дан астам жиынтық үлеспен «Каспи Магазин» ЖШС және «ИМВБКЗ» ЖШС үстем жағдайға ие.

2.16. Ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу нарығы

Қазақстан Республикасының шекарасында ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізілді.

Талдау жүргізудің мақсаты Қазақстан Республикасының шекарасындағы ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйін айқындау болып табылады.

Нарықтың тауарлық шекаралары ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу қаржылық қызметтері нарығы болып анықталды.

Ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу қызметі өзара алмастырылмайды.

Талданатын кезең 2021, 2022 жылдар, 2023 жылдың 1-жартыжылдығы.

Талданатын кезеңдегі ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу қызметтері нарығы бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған деп сипатталады.

Талданатын кезеңде «Отбасы банк» АҚ, «Банк ЦентрКредит» АҚ, «Bereke Bank» АҚ, «Банк Фридом Финанс Қазақстан» АҚ мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу нарығында тұрақтылыққа және жиынтық үстем жағдайға ие.

Сонымен қатар, «Отбасы банк» АҚ мемлекеттік бағдарламалардан тыс ипотекалық тұрғын үйді кредиттеу нарығында үстем жағдайға ие, яғни осы нарықты бақылау және жалпы жағдайларға айтарлықтай әсер ету мүмкіндігі бар.

Жүргізілген талдау қорытындылары бойынша Ұлттық Банкке, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне, Ұлттық экономика министрлігіне, Қаржы министрлігіне мынадай шараларды қабылдау туралы ұсынымдар жіберу ұсынылады:

Қарыз алушының әлеуметтік мәртебесіне бағдарлана отырып, ипотекалық қарызды атаулы субсидиялауды енгізу. Ипотеканы субсидиялау банктерді айналып өтіп, тікелей қарыз алушыларға бағытталуы тиіс. Банктер нарықтық мөлшерлемелер ғана ұсынуы, бір-бірімен бәсекелесуі қажет. Сонда нарықтық тетіктер жұмыс істейді, ипотека нарығында бәсекелестік болады.

Қазіргі кезде мемлекеттік бағдарламаларға қатысатын барлық банктердің шарттары бірдей болған кезде жеңілдікті пайыздық мөлшерлемелер беріледі. Азаматтарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары арқылы субсидиялар тарту кезінде ЕДБ арасында бәсекелестік болмайды.

Екінші деңгейдегі банктердің шоттарында тұрғын үй жағдайларын жақсартуға арналған нысаналы депозит ретінде БЖЗҚ-дан азаматтардың біржолғы зейнетақы төлемдерін пайдалануды заңнамалық деңгейде бекіту, бұл азаматтарға екінші деңгейдегі кез келген банкте неғұрлым тиімді шарттарда ақша жинақтау мүмкіндігін береді.
Тұрғын үй қарызы бойынша пайыздарды жалақыдан өтеу сомасы бөлігінде екінші деңгейдегі банктердегі ипотекалық қарыздарды тұтынушылар үшін жеке табыс салығын төмендету бойынша «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) түзету енгізу.
Мемлекеттің бастапқы жарнаға қатысу тетігі – «қос ипотеканы» енгізу. Бірінші қарызды мемлекет әлеуметтік санатқа кіретін адамға бастапқы жарнаға береді, ал екінші қарызды ЕДБ тұрғын үйдің қалған құнына береді. Содан кейін мемлекет берілген қарызды «сақтайды». Тұтынушы кредитке алған алғашқы жарнаны ипотека алуды жоспарлап отырған коммерциялық банкке салады. Осыдан кейін тұтынушы алдымен коммерциялық банкке ипотека бойынша жарналарды төлейді. Осы төлемдер аяқталғаннан кейін ғана ол мемлекетке бастапқы жарна сомасын қайтарады. Бұл ретте, бастапқы жарнаға қарыз бойынша мөлшерлеме коммерциялық банктің ипотека бойынша мөлшерлемесінен едәуір төмен болуға тиіс.
Аралық және алдын ала қарыздар үлесін қысқарту және «Отбасы банк» АҚ-ны осы нарықтың коммерциялық сегментінен (мемлекеттік бағдарламалардан тыс) шығару;
Мемлекеттік ипотекалық бағдарламалар шеңберінде тұрғын үйге тіркелген бағалар белгілеу.

3-тарау. Монополияға қарсы органның алдында тұрған міндеттер

2024 жылы Агенттіктің қызметі 542 Жарлықтың ережелерін іске асыруға бағытталатын болады.

Бірінші кезекте, мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту.

Бұл Агенттік қызметіндегі басым бағыт. Ол жекешелендірудің тиімді және салмақты процесін қамтамасыз ету арқылы мемлекеттік сектордың үлесін ауқымды және жеделдетіп қысқартуды көздейді.

Агенттікпен құрылған Жекешелендіру жөніндегі ұлттық офисті ағымдағы жылдың соңына дейін:

- міндетті жекешелендіруге жататын мемлекеттік активтерге өлшемшарттар әзірлеуді;

- жұмыс істеп тұрған квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметін өңірлік ерекшелікті ескере отырып, бейінді емес активтерді бәсекелес ортаға беру мүмкіндігі мен орындылығы тұрғысынан талдауды;

- жекешелендіруге жататын мемлекеттік активтердің тізбесін қалыптастыруды (IPO, SPO, аукциондар және басқаларын өткізуді қоса алғанда, олардың әрқайсысы бойынша сату шарттары мен әдістерін айқындай отырып). Бұл ретте, енді жекешелендіруге жататын объектілердің тізбесін бекіту және түзету Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Реформалар жөніндегі жоғары кеңестің шешімі бойынша ғана мүмкін болады. Бұл жергілікті атқарушы және орталық мемлекеттік органдардың бастамасы бойынша түрлі себептермен кәсіпорындарды жекешелендіру жоспарынан алып тастау практикасын жоюға мүмкіндік береді және мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуына жол бермейді;

- жекешелендіруге жататын мемлекеттік активтердің өтінімдік тізбесін қалыптастыру және енгізу арқылы жеке кәсіпкерлік субъектілерінің бастамасы бойынша объектілерді жекешелендіруге мүмкіндік беру. Бұл жаңа тәсіл кәсіпкерге жекешелендіру объектісін таңдауға құқық береді. Объект жеке бастама болған кезде сатылады;

- мемлекеттік активтерді жекешелендіру барысының мониторингін қамтамасыз етуге тиіс.

Мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін арттыру, мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуын қысқарту және жеке секторды дамыту үшін жағдайлар жасау үшін онда экономикалық қызметтің барлық түрлерінің жалпы жіктеуішінің әрбір коды үшін географиялық шекараларды, қызметтің белгілі бір түрін жүзеге асыратын мемлекет қатысатын субъектінің атауын міндетті түрде көрсетуді, субъектінің тауарлар мен қызметтердің белгілі бір нарығында болу мерзімін көздейтін, квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесінің жаңа форматын еңгізу, сондай-ақ 542 Жарлықта көзделген ерекшеліктерді ескере отырып, квазимемлекеттік сектор субъектілерін құруға бұрын қолданылған мораторийді қайта бастау (2026 жылдың соңына дейін) алда тұр.

Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу үлесін шектеу бойынша іске асырылатын шаралар Агенттіктің мемлекеттік операторлар санын, мемлекеттік тапсырмалар көлемін қысқарту жөніндегі қызметі шеңберінде де жалғастырылатын болады.

Экономиканы ырықтандырумен байланысты екінші маңызды бағыт -бағаны кезең-кезеңімен қайта реттеу. Соңғы бірнеше жылда бағаны тікелей және жанама реттеуді қолдану практикасы кеңейгенін атап өткен жөн. Мұнай өнімдерін (ЖМҚС), сұйытылған мұнай газын (АГҚС), дәрілік заттарды (дәріханалар), әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын (дүкендер, базарлар, сауда желілері) бөлшек саудада жеткізушілердің қызметтеріне бағаны тікелей мемлекеттік реттеу енгізілді. Бөлшек саудадан басқа, тиісінше, осы қызметтер мен тауарларды көтерме саудада жеткізушілер үшін бағалық шектеулер белгіленді.

Мұнай өнімдері мен сұйытылған газ нарықтарының мысалында бұл энергия ресурстарын барлау мен өндіруге, оларды өндіру (қайта өңдеу) көлеміне, газ нарығында тұтынудың күрт өсуіне инвестициялардың қысқаруының тікелей себебі болды.

Өз кезегінде, сыртқы және ішкі бағалардың теңгерімсіздігі ЖЖМ мен сұйытылған газдың жаппай ағынына, транзиттік тұтынудың ұлғаюына әкеп соқты, бұл ел ішіндегі тұтынудың жалпы көлемінің 10%-ына жетті.

Өнімді әкетуді шектеуге, транзиттік және ішкі тұтынушылар арасындағы, халық пен кәсіпкерлер арасындағы бағаларды саралауға бағытталған әкімшілік сипаттағы қабылданатын шаралар қысқа мерзімді тұрақтандырушы сипатқа ие, бірақ елде жыл сайын туындайтын тапшылықтың басты себептерін жоймайды.

Атап айтқанда, транзиттік және отандық көлік үшін дизель отынына түрлі бағаларды белгілеу транзиттік автокөлік иелеріне арзандатылған ресурсты отандық тұтынушылардың атынан сатқан ЖМҚС қызметкерлерінің жаппай теріс пайдалануына себеп болды. Баға шектеулерінің болмауына байланысты, ЖМҚС және халыққа арналған арзандатылған ресурс ірі өнеркәсіптік тұтынушыларға кетті.

Бұл ретте, нарықтық және мемлекет белгілеген бағалардың үлкен айырмашылығы себепті мұндай операциялардың жоғары маржиналдығы делдалдық көлеңкелі схемалардың кең таралуына жол ашты.

Дәрілік заттар нарығындағы теңгерімсіз бағалық реттеу Қазақстанда сатылатын препараттардың ассортименті мен сапасының төмендеуіне себеп болды. Сонымен қатар, жекелеген тауар позициялары бойынша бағаларды мемлекет белгілеген шекті бағаларға «азайту» байқалды.

Азық-түлік тауар нарықтарындағы бағаны бақылау тікелей және жанама шаралардың кең ауқымын қамтыды. Бұл әкімдіктердің бағаларды белгілеуі, сауда үстемелерін шектеу, жеткізушілермен келісімдер (меморандумдар) түріндегі әкімшілік тыйым салу, монополияға қарсы комплаенстер, бәсекелестік заңнаманың бұзылуын тергеп-тексеру, әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар мен Азық-түлік корпорациясы арқылы тауарлық интервенциялар, ауыл шаруашылығы тауарларын әкетуді шектеу.

Әкімдіктердің әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына баға белгілеуі (шекті бағадан асып кеткен жағдайда) ел өңірлері арасында тауарлар ағынының жоғары тәуекелдеріне және тауарларды бөлшек саудада жеткізушілер саны көп болған кезде әкімшілендірудің күрделілігіне байланысты іс жүзінде қолданылмады. Сол себепті, сауда үстемелерін мемлекеттік бақылау жүйелік емес, баға белгілеуге айтарлықтай әсер етпейін фрагменттік сипатта болады.

Тауарларды сатып алу мен сатудың ашық тетіктері болмаған, ӘКК қызметін реттейтін дискрециялық нормалардың болуы жағдайында ӘМАТ нарықтарындағы тауарлық интервенциялар бюджет қаражатын мақсатқа сай пайдаланбаудың жоғары тәуекелдерін қамтыды. Осыған байланысты, бұл қаражат қазіргі кезде форвардтық сатып алу жолымен тікелей ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерге және айналым қаражатын қолдауға қайта жіберілді.

Табиғат-климат факторларына, әлемдік азық-түлік нарықтарының жай-күйіне, импортталатын шикізат пен материалдар бағаларына, сондай-ақ мемлекеттік қолдау шараларына тәуелді АӨК нарықтарында әкімшілік тыйым салу мен монополияға қарсы бақылау шараларын қолдану осы саладағы кәсіпкерлік қызметтің онсыз да жоғары тәуекелдерін күшейтеді, бұл инвестициялық тартымдылықтың төмендеуіне және ауыл шаруашылығы тауар өндірісінің төмен өсу қарқынына себеп болды.

Өз кезегінде, шетелдік тәжірибе мемлекеттің баға белгілеуге тікелей араласуы өнімділіктің орта есеппен 15%-ға төмендеуіне әкелетінін куәландырады.

Осылайша, бағалық реттеуге жататын энергетика, ауыл шаруашылығы және өзге де тауар нарықтарындағы өндіру мен инвестициялар көлемінің өсу қарқынының төмендеуі, арзандатылған ресурстарды мақсатқа сай пайдалануды әкімшілік бақылаудың тиімсіздігі және әлеуметтік нарықтардағы көлеңкелі делдалдық схемалардың ұлғаюы, олардың бөлшек сегменті шоғырлануының төмен деңгейі жағдайында монополияға қарсы бақылау және бағаларды жанама реттеу шараларын қолдану мүмкіндігімен тікелей баға шектеулерін алып тастау шаралары (тауарлық интервенциялар, әкетуді шектеу, мемлекеттік қолдау шаралары және т.б.) қабылданады.

542 Жарлық монополиялық нарықтарды қоспағанда, бағалар мен тарифтерді қалыптастыру еркіндігін тікелей немесе жанама шектейтін ұлттық заңнама нормаларының ең көп санын кезең-кезеңімен жоюды (2027 жылғы 31 желтоқсанға дейін) көздейді. Қазіргі кездің өзінде дәрілік заттардың жекелеген түрлеріне, мұнай өнімдеріне, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына бағаларды кезең-кезеңімен қайта реттеу шаралар іске асырылып жатыр.

Осы бағытты іске асыру жеке инвестициялардың өсуін ынталандыруға және қызмет көрсету сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Бұл ретте, теңгерімді баға белгілеуге бірқалыпты көшуді қамтамасыз ету маңызды, осыған орай биржалық сауда жүйесін дамыту және жетілдіру, сондай-ақ азаматтар үшін өтемақы шараларының тиімді тетігін іске қосу, және цифрлық технологияларды пайдалана отырып, мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек және коммуналдық қызметтерге ақы төлеу бойынша тұрғын үй төлемін ұсыну мәселелері пысықталуда.

Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік қолдау шараларына тең және ашық қол жеткізуін қамтамасыз ету маңызды міндет болды. 542 Жарлықпен бірқатар тиісті тапсырмалар көзделген:

- оларды ұсыну тәртібін стандарттау мақсатында мемлекеттік қызметтерге ұқсас кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шараларын көрсетуді қамтамасыз ету;

- цифрлық экожүйені құру жолымен, оның ішінде «бір терезе» қағидаты бойынша мемлекеттік қолдау шараларын ұсынуды қамтамасыз ете отырып, мемлекет пен бизнестің өзара іс-қимылының цифрлық форматын енгізуді аяқтау;

- мемлекеттік қолдау шараларын көрсету кезінде бизнестің қарсы міндеттемелерін есептеу мен есепке алудың тиімді тетігін әзірлеу.

Сондай-ақ 542 Жарлықта АӨК-ті мемлекеттік қолдау шараларының тиімділігін арттыру мақсатында тауарлық-ерекшелікті субсидиялардан жеңілдікті кредиттеуге кезең-кезеңімен көшу міндеті бар. Бүгінде өндірушілердің өнімдерін арзандату мақсатында олардың шығыстарын субсидиялау азық-түлік тауарлары нарығында жүзеге асырылатынын атап өткен жөн. Бұл ретте, жыл сайынғы субсидия алушылардың «жабық» тобын қалыптастыратын және өндіріс көлемін арттыру бойынша міндеттемелердің болмауымен және бағаның өсу деңгейіне төмен әсерімен сипатталатын субсидиялаудың бұл түрі өзінің экономикалық тиімсіздігін көрсетті.

Маңызды аспект –мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың сатып алуы. Оларды ШОБ-ты қолдауға баса назар аудара отырып, бизнесті қолдаудың қосымша құралы ретінде қарау орынды. Бұл салада мемлекеттік қолдау шараларын цифрландыру және мемлекеттік және квазимемлекеттік сатып алуға қол жеткізуді оңайлату бойынша жұмысқа белсенді жәрдемдесу жоспарланады.

Сатып алу саласындағы реформалар сатып алу процестерінің ашықтығы мен әділдігін едәуір жақсартуға, егер жеке баламалар болса, мемлекеттік құрылымдардың сатып алуға қатысуын шектеу үшін «сары парақтар» қағидаттарын енгізуге және кеңірек бәсекелестік үшін нарықты ашуға жәрдемдеседі.

Монополияға қарсы органның қызметін жетілдіру

Қазақстанның монополияға қарсы органының бүкіл тарихында бақылау функцияларының болуына, құқық қорғау және сот органдарымен тұрақты өзара іс-қимылға қарамастан цифрландыру бойынша жұмыс жүргізілген жоқ. Бұл қызметтің жеделдігіне де, сапасы мен тиімділігіне де (нәтижелілігіне) тікелей әсер етті және заңнамалық жетілдіру және цифрландыру тұрғысынан шешуді талап етеді. Осыған байланысты, Агенттік Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп Агенттіктің цифрлық экожүйесін құру бойынша кешенді жұмысты жалғастыратын болады. Атап айтқанда, ақпараттық жүйе – Агенттіктің дерекқорын әзірлеу бойынша жұмысты жалғастыру қажет. Бұл жұмыстың жеделдігі мен тиімділігін арттыруға, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, басқа елдердің монополияға қарсы органдарында ақпараттық жүйелерді әкімшілендіру техникалық қолдауды қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар жаңа технологияларды жақсарту және енгізу стратегияларын әзірлейтін мамандандырылған IT-бөлімшелер орындайтынын атап өткен жөн. Ақпараттық жүйелерді іске асыру мен әкімшілендіруге жауапты бөлімшелер жақын және таяу шетелдердің бәсекелестік ведомстволарында бар. Цифрлық экожүйені қалыптастыру бойынша белсенді жұмысты Ресей Федерациясының Федералдық монополияға қарсы қызметі жүргізеді, оның шеңберінде жұмыстың цифрлық форматына көшу көзделеді, сондай-ақ тәуекелдерді басқару жүйелерінде жасанды интеллектті енгізу пысықталып жатыр. ТМД елдерінің кеңістігінде монополияға қарсы ведомстволарда жаңа цифрлық жүйелер мен IT-шешімдерді дамыту және енгізу міндеттерімен тікелей айналысатын жекелеген құрылымдары бар Әзірбайжан, Өзбекстан, Грузия цифрландырумен белсенді айналысады. Монополияға қарсы ведомстволардың барлық жұмысы тәуекелдерді басқару, жасанды интеллект, деректерді машинада өңдеу, интеграция және жолға қойылған деректер алмасу жүйелерінің негізінде талдамалық модульдері мен конструкциялары бар дамыған цифрлық платформаларда іске асырылады. Олардың қатарында Франция, Германия, Бельгия, Италия, Австрия, Испанияның монополияға қарсы органдары бар, онда монополияға қарсы ведомстволардың құрылымында мемлекеттік органның цифрлық инфрақұрылымын дамытуға маманданған жоғары білікті IT мамандарының штаты бар жекелеген бөлімшелер, бюро, агенттіктер немесе ведомстволық бағынысты ұйымдар бар. Осыған байланысты, Агенттікте осыған ұқсас бөлімше құру мәселесі пысықталатын болады.

[1] World Bank Kazakhstan Monthly Update, March 2024;

[2] Дүниежүзілік Банк, Еуропа және Орталық Азия өңірінің экономикасы туралы баяндама, Көктем 2024;

[3] «Қазақстан Республикасындағы квазимемлекеттік секторды реформалау жөніндегі талдамалық баяндаманы және оны іске асыру жөніндегі Іс-шаралар жоспарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 6 қыркүйектегі № 654 қаулысы;

[4] Дүниежүзілік банктің баяндамасы (2023a) The Business of the State («Мемлекет қатысатын компаниялар»);

[5] Қазақстан Республикасы Президентінің қатысуымен 2024 жылғы 7 ақпандағы Үкіметтің кеңейтілген отырысы // https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-ukimettin-keneytilgen-otyrysyn-otkizdi-71545;

[6] «Экономиками ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2024 жылғы 8 мамырдағы № 542 Жарлығы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2400000542;

[7] «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2024 жылғы 6 сәуірдегі № 71-VIII ҚРЗ Заңы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z2400000071;

[8] Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы 1 қыркүйектегі «ӘДІЛЕТТІ МЕМЛЕКЕТ. БІРТҰТАС ҰЛТ. БЕРЕКЕЛІ ҚОҒАМ» Қазақстан халқына Жолдауы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K22002022_2;

[9] 2023 жылғы 1 қыркүйектегі «ӘДІЛЕТТІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒДАРЫ» Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына жолдауы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K23002023_1;

[10] «Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2022 - 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 22 маусымдағы № 938 Жарлығы;

[11]Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 13 қыркүйектегі № 1008 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспары// https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2200001008;

[12] Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 16 қыркүйектегі № 353 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2023 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспары, https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2300000353;

[13] Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 90-6-бабының 11) тармақшасы, 196-бабы https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000375;

[14] Электр энергиясының көтерме нарығын ұйымдастыру мен оның жұмыс iстеу қағидалары, Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 20 ақпандағы № 106 бұйрығы.

Дата публикации

25 июня 2024