ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БӘСЕКЕЛЕСТІКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ АГЕНТТІГІ
2022 ЖЫЛҒЫ ЖЕКЕЛЕГЕН ТАУАР НАРЫҚТАРЫНДАҒЫ БӘСЕКЕЛЕСТІКТІҢ ЖАЙ-КҮЙІ ЖӘНЕ МОНОПОЛИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ШЕКТЕУ ЖӨНІНДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАРАЛАР ТУРАЛЫ ЕСЕП
Астана қаласы, 2023 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1-тарау. Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік саясат 4
1.1. Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік саясаттың жалпы үрдістері 4
1.2. Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру 6
1.3. Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу үлесін шектеу 9
1.4. Мемлекеттік қолдау шараларының мониторингі 15
1.5. Үкіметпен бәсекелестікті дамыту бойынша жұмыс 16
1.6. Бұзушылықты анықтау және жолын кесу 19
1.7. Экономикалық шоғырлануды реттеу………………………………………...24
1.8. Тауар биржаларын бақылау 26
1.9. Халықаралық ынтымақтастық 28
1.10. Операциялық шараларды іске асыру 30
2-тарау. Жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау 34
2.1. Мұнай өнімдерін көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтары 35
2.2. Электр энергиясын көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтары 42
2.3. Көмірді көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтары 55
2.4. Тұтынушыларды табиғи газға қосқан кезде құрылыс-монтаждау қызметтері нарығы 64
2.5. Байланыс қызметтері нарығы 77
2.6. Цифрлық эфирлік телерадиохабар тарату қызметтері нарығы 83
2.7. Теміржол жүк тасымалдау қызметтері нарығы 86
2.8. Қазақстан Республикасы бойынша вагондар жөндеу, локомотивтерге сервистік және техникалық қызмет көрсету қызметтері нарығы 91
2.9. Жолаушыларды әуе көлігімен тұрақты тасымалдау қызметтері нарығы 94
2.10. Тұрғын үй құрылысы нарығы 106
2.11. Түсті металдарды өткізу нарықтары 111
2.12. Пестицидтерді өткізу нарығы 114
2.13. Шикі мұнай коксын өткізу нарығы 116
2.14. Аммофосты өткізу нарығы 118
2.15. Құмшекерді, өңделген сүтті көтерме саудада өткізу нарықтары 119
2.16. Дәрілік заттарды өткізу нарығы 121
2.17. Коронавирусты инфекцияға ПТР диагностикалауды өткізу қызметтері нарығы 127
2.18. ҚТҚ жинау, әкету, сұрыптау және көму нарығы 129
2.19. Автомобильді кредиттеу қызметтері нарығы 133
3-тарау. Монополияға қарсы органның алдында тұрған міндеттер 137
Кіріспе
Осы есепті Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі (бұдан әрі – Агенттік, Монополияға қарсы орган) Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 90-6-бабының 26) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Президентін және Қазақстан Республикасының Премьер-Министрін 2022 жылғы жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі және монополистік қызметті шектеу жөнінде қолданылатын шаралар туралы хабардар ету мақсатында дайындады.
Есепте:
- Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік саясат саласындағы 2022 жылғы аса маңызды оқиғалар (іс-шаралар) туралы;
- шетелдік монополияға қарсы ведомстволармен, оның ішінде халықаралық интеграциялық бірлестіктер шеңберінде халықаралық ынтымақтастық жөніндегі мәліметтер;
- Қазақстан Республикасының жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйі, бәсекелестікті бұрмалайтын факторлар және тауар нарықтарына кіру кедергілері, оларды жою жөнінде шараларды әзірлеу жөніндегі мәліметтер;
- мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын қысқарту, Қазақстанның бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды анықтау және жолын кесу бойынша жұмыс нәтижелері туралы, экономикалық шоғырлануға мемлекеттік бақылау жөніндегі қызмет көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын жетілдіру жөнінде жүргізіліп жатқан жұмыс туралы мәліметтер;
- алдағы жылы монополияға қарсы органның алдында тұрған негізгі міндеттер туралы ақпарат ұсынылды.
1-тарау. Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік саясат
1.1. Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік саясаттың жалпы үрдістері
Ел экономикасының базалық салалары тауар нарықтарында (отын-энергетика кешені, көлік, телекоммуникациялар, байланыс) бәсекелестіктің жай-күйін талдау нарыққа негізгі қатысушылардың жиынтық үлесі 70 - 100% аралығында екенін көрсетеді, бұл ретте бірқатар нарықтар бойынша нарықтық биліктің шоғырлану деңгейі жоғары (бәсекелестіктің төмен деңгейі) атап өтіледі (1-сурет).
1-сурет - Нарықтық биліктің шоғырлану деңгейінің өзгеру серпіні (Үш ірі жеткізушінің (CR-3) шоғырлану деңгейі), %.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының экономикасында жаңа тренд байқалады: мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуы кеңейді, мемлекет қатысатын жаңа монополиялар пайда болды.
Қорытындысында қалыптасқан негізгі тауар нарықтарының монополиялық / олигополиялық құрылымы тыйым салынған монополистік қызметке, кәсіпкерлердің шекті шығындарын және халықтың шығыстарын арттыруға жәрдемдеседі: Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (бұдан әрі – ЭЫДҰ) сарапшыларының бағалауы бойынша әлсіз бәсекелестік бағаның орта есеппен 10% -ға дейін өсуіне әкелуі мүмкін. Осыған орай, адал бәсекелестікті дамыту және экономиканы жалпыға бірдей монополиясыздандыру мәселелері жалпыұлттық міндет және Қазақстанның мемлекеттік саясатының басымдығы болды.
Осы орайда 2022 жылы, оның ішінде заңнаманы жетілдіруді, бәсекелестік мәселелері бойынша мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарын қабылдауды қамтитын бәсекелестікті қорғау және дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты дамытудың негізгі бағыттарын айқындайтын бірқатар жүйелі құжаттар қабылданды.
Айталық, 2022 жылдың басындағы маңызды оқиғалардың бірі Мемлекет басшысының «бесінші монополияға қарсы пакет» деп аталатын «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға (бұдан әрі – 2022 жылғы 3 қаңтардағы Заң) қол қоюы болды.
2022 жылғы 3 қаңтардағы Заң Президенттің 2020 жылғы 31 желтоқсандағы № 484 Жарлығында (бұдан әрі – 484 Жарлық) бекітілген негізгі бағыттарды іске асыруды қамтамасыз етеді. 484 Жарлықта тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет бәсекелестікке белсенді жәрдемдесу жалпыұлттық міндет болып белгіленді. Жалпы, 2022 жылғы 3 қаңтардағы Заң мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуын қысқарту, кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына және сатып алуға тең қол жеткізуін қамтамасыз ету, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, тауар нарықтарына кірудің әкімшілік және экономикалық кедергілерін, сондай-ақ бағалық реттеу құралдарын қысқарту мәселелерін қамтиды (Бәсекелестік туралы заңның ережелері осы есептің 1.2-бөлімінде егжей-тегжейлі жазылған).
Сондай-ақ 2022 жылы Мемлекет басшысы өзінің Жарлығымен Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау және дамыту тұжырымдамасын (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітті. Тұжырымдама монополияға қарсы реттеу саласын одан әрі дамыту пайымын, сондай-ақ елімізде бәсекелестікті дамыту, елдің жалпы экономикалық саясатына интеграцияланатын тұтас бәсекелестік саясатты құру мәселелерін қамтамасыз етуге арналған.
Жүйелік құжаттарда белгіленген міндеттерді ескере келе, 2022 жылы мына стратегиялық бағыттар бойынша белсенді жұмыс басталды:
1) мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу үлесін шектеу;
2) бәсекелестік қағиидаттарда жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау шараларымен қамтуды ұлғайту;
3) Үкіметпен бәсекелестікті дамыту бойынша жұмыс.
Бәсекелестік саясатты тиімді іске асыру тұрғысынан жалпы монополияға қарсы органның жұмыс сапасы осыған тәуелді бірқатар операциялық шараларды іске асыру да маңызды – бұл оның қызметін цифрландыру, корпоративтік басқару қағидаттарын енгізу.
1.2. Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру
2022 жылы Агенттік Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын жетілдіру бойынша жұмысты жалғастырды, атап айтқанда мынадай Заңдар әзірленіп, қабылданды:
1) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2022 жылғы 3 қаңтардағы (бұдан әрі – 2022 жылғы 3 қаңтардағы Заң);
2) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл, сондай-ақ мемлекеттік баға реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2022 жылғы 1 шiлдедегi (бұдан әрі – 2022 жылғы 1 шілдедегі Заң);
3) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2022 жылғы 30 желтоқсандағы (бұдан әрі – 2022 жылғы 30 желтоқсандағы Заң).
2022 жылғы 3 қаңтардағы Заңда мыналар көзделеді:
1) негізгі қуатқа қол жеткізуді қамтамасыз ету.
ҚР заңнамасында монополистер мен доминанттар тауар сатудан бас тарту кезінде, оның ішінде тұрақты тұлғалар тобымен жасалған ұзақ мерзімді келісімшарттарға сілтеме жасай отырып, пайдаланған тиісті тауар нарығына кіруді дәл регламенттеу жоқ.
Осыған орай, Заңда (Кодекстің 174, 176-1-баптары) негізгі қуат ұғымы, негізгі қуатқа жатқызу өлшемшарттары айқындалды, сондай-ақ негізгі қуатқа тең қол жеткізу тәртібі белгіленді (Агенттік төрағасының 2022 жылғы 13 маусымдағы № 15 бұйрығымен бекітілді).
Аталған нормалар жиынтығында нарық субъектілерінің үстем және монополиялық компаниялардың шектеулі және капиталды қажет ететін ресурстарына тең қол жеткізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді;
2) мемлекеттік және жекеше операторлардың қызметін реттеу.
Қазақстанда жекелеген нарық субъектілеріне мемлекеттік монополия құрмай, белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асыруға айрықша құқықтарды заңнамалық түрде беру практикасы қалыптасты.
Осыған орай, монополиялық шығындарды азайту үшін Заңда (Кодекстің 120, 172, 193-баптары, бухгалтерлік есеп және ақпаратқа қол жеткізу туралы заңдар) мемлекеттік және жекеше операторларға мемлекеттік монополияның құқықтық режимі (арнайы құқық институты), қатаң реттеу (бағалар, өзге қызметке тыйым салу), бәсекелестерге залалды өтеу, жариялылық қолданылды, сондай-ақ Мемлекеттік кәсіпорынды, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) жүз пайызы тікелей немесе жанама түрде мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамды, жауапкершілігі шектеулі серіктестікті арнайы құқық субъектісі ретінде айқындау қағидалары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 30 маусымдағы № 453 қаулысы) бекітілді.
Бұл түзетулер сабақтас нарықтарға монополияның теріс әсерін жоюға мүмкіндік береді, сондай-ақ оларды іріктеу мен қызметінің ашықтығын қамтамасыз етеді;
3) мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуын қысқарту.
Мемлекеттік кәсіпкерлік субъектілерінің жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік сатып алудан, квазимемлекеттік сектордың сатып алуынан ығыстырып шығаруы «сары парақтар» қағидатын бұзудың елеулі салдарлары болды. Сонымен қатар, мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуының қазіргі негіздері мемлекеттік кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін бәсекелес тауар нарықтарында жүзеге асыруына тыйым салуды көздейді.
Осы мәселені шешу үшін квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметіне мониторинг (Кодекстің 90-6-бабы) енгізілді және мемлекеттік кәсіпорындардың, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерiнiң) елу пайыздан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалардың және олармен үлестес тұлғалардың қызметіне жүзеге асырылатын қызмет түрлерін құру, кеңейту және (немесе) өзгерту кезінде монополияға қарсы органның келісімін алу, сондай-ақ монополияға қарсы органның келісімі алынған сол қызмет түрлерін ғана жүзеге асыру тұрғысынан мониторинг жүргізу тәртібі (Агенттік төрағасының 2022 жылғы 28 наурыздағы № 4 бұйрығы) бекітілді.
Бұдан басқа, мемлекеттің қатысуын қысқарту мақсатында егжей-тегжейлі тізбе айқындалды және мемлекеттік тапсырмаларды бөлу үшін негіздер (Бюджет кодексінің 41-бабы) қысқартылды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасына сәйкестігі тұрғысынан қорытынды беру тәртібі (Агенттік төрағасының 2022 жылғы 20 сәуірдегі № 9 бұйрығы) регламенттелді;
4) мемлекеттік қолдау шараларына тең қолжетімділікті қамтамасыз ету.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға бағдарлану мемлекеттік қолдаудың стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады.
Сонымен қатар, іс жүзінде ірі бизнесті қолдауға көбірек қаражат бөлінеді. Негізсіз жоғары талаптар, қол жеткізудің ашық емес жүйесі, тиісті бақылаудың болмауы мемлекеттік қолдауды шектеулі тұлғалар тобына беруге жағдайлар жасауға әкеп соғады.
Осыған орай, мемлекеттік қолдаудың жаңа шараларын (оның ішінде оларды көрсету қағидаларын) монополияға қарсы органмен міндетті келісу талабы енгізілді және мемлекеттік қолдау шараларын көрсету үшін басым бағыттарды айқындау өлшемшарттары (Кодекстің 194-бабы) белгіленді.
Нормаларды практикада іске асыру мемлекеттік қолдау шараларына қол жеткізудің тең жағдайларын жасауға, тауар нарықтарындағы бәсекелестікті бұрмалайтын атаулы қолдау фактілерін жоюға, мемлекеттің назарын нарыққа жаңа қатысушылар мен ШОБ-ты қолдауға аударуға мүмкіндік береді;
5) монополияға қарсы реттеу құралдарын дамыту.
Қосылулар мен бірігулерді бақылау нарықтық биліктің бір қолда шоғырлануының алдын алуға бағытталған нарық құрылымын монополияға қарсы реттеудің маңызды құрамдауыштарының бірі болды. Мәмілелерді бақылауды жүзеге асыру барысында монополияға қарсы орган мәміле жасауға рұқсат алуды негіздейтін белгілі бір талаптарды көрсетуі мүмкін.
ЭЫДҰ көптеген елдердің монополияға қарсы органдары мәмілелер бойынша шешімлерді орындауға тиімді жәрдемдесу және тәуелсіз мониторинг үшін сенім білдірілген адамдарды тартатынын атап өтеді. Сенім білдірілген адам тәуелсіз болуы тиіс және бизнесті ұсақтау бойынша күрделі операциялар жүргізуде де, іс-әрекет сипатындағы шарттардың орындалуын қадағалау қажеттілігі жағдайында да монополияға қарсы орган тағайындап, мақұлдайды.
Осылайша, сенім білдірілген адам институты шет елдердің монополияға қарсы органдарының практикасында кең таралды, себебі бизнеспен бірлесіп оңтайлы шешімдер әзірлей және монополияға қарсы органмен сындарлы өзара іс-қимылды жүзеге асыра келе, монополияға қарсы органның шешімдерін орындауға кәсіби, сарапшылық тәсілді қамтамасыз етеді.
Осыған орай, мониторингті қамтамасыз ету және монополияға қарсы органның бәсекелестікті қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттерді жүзеге асыру туралы шешімдерін орындауға жәрдемдесу мақсатында Заңда экономикалық шоғырлану бойынша мәмілелер шарттарының сақталуын бақылау үшін сенім білдірілген адам институты (Кодекстің 210-1-бабы) енгізілді және сенім білдірілген адамдар тізілімін жүргізу тәртібі (Агенттік төрағасының 2022 жылғы 29 наурыздағы № 5 бұйрығы) бекітілді.
2022 жылғы 1 шілдедегі Заң Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау үшін әзірленіп, қабылданды.
2022 жылғы қаңтарда Агенттік Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша сұйытылған мұнай газын (бұдан әрі – СМГ) бөлшек саудада өткізуге уақытша мемлекеттік бағалық реттеуді енгізді.
Сол сәтте қолданыста болған Кодекстің ережелеріне сәйкес мұндай реттеуді қолданудың жалпы мерзімі бір жыл ішінде күнтізбелік сексен күннен аспауы тиіс. СМГ-ны бөлшек саудада өткізуді бағалық реттеуді ұзарту мақсатында 2022 жылғы 1 шілдедегі Заңмен бағалық реттеуді қолданудың жалпы мерзіміне қатысты норма алып тасталды (Кодекстің 119-бабының екінші бөлігі).
Осылайша, бұл түзету бағалардың күрт өсу қаупін және осының салдарынан қоғамда әлеуметтік шиеленістің туындауын жоюға мүмкіндік берді.
2022 жылғы 30 желтоқсандағы Заң Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау үшін әзірленіп, қабылданды.
2022 жылғы қаңтарда ірі отандық бизнес өкілдерімен кездесу барысында Мемлекет басшысы жекеменшік монополиялық операторлардың мемлекеттің экономикалық функцияларын жүзеге асыруына заңнамалық деңгейде тыйым салуды белгілеуді тапсырды.
Аталған тапсырманы орындау үшін 2022 жылғы 30 желтоқсандағы Заңмен Кодекске акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлесінің) жүз пайызы тікелей немесе жанама түрде мемлекетке тиесілі заңды тұлға ғана арнайы құқық субъектісі бола алатынын (Кодекстің 193-бабы) көздейтін түзетулер енгізілді. Осылайша, заңнамалық деңгейде жекеше операторларды құру рәсімі барынша күрделендірілді.
1.3. Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу үлесін шектеу
Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуының жоғары деңгейі тауар нарықтарында бәсекелестікті дамытудың тежеуші факторы болып табылады. Жеке кәсіпкерлікті және бәсекелестікті дамыту мақсатында мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысу үлесін қысқарту маңызды міндет болды. Осы бағытта жұмыс жекешелендіру, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметін шектеу (қызмет түрлерін құруды келісу, шектеу) арқылы жүргізіледі. Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуын шектеу бойынша іске асырылатын шаралар, оның ішінде мемлекеттік операторларды, мемлекеттік тапсырмаларды қысқартуға бағытталған.
Жекешелендіру
2022 жылғы 5 қаңтарда әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси ахуалды тұрақтандыру жөніндегі кеңес қорытындысы бойынша берген Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Агенттік бәсекелестік саясатты ескере отырып, жекешелендіру процестерін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірледі. Бүгінде бұл ұсынымдар ішінара қабылданды. Атап айтқанда, жекешелендіру жоспарына осы бойынша кәсіпорындар жекешелендірілетін субъектілердің тізіміне енгізілетін өлшемшарттар (қағидаттар) енгізілді.
Анықтама: Өлшемшарттарға (қағидаттарға) мыналар жатады: 1) қызметтің мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу шарттарына сәйкес келмеуі; 2) ШОБ субъектілері; 3) монополияға қарсы органның ұсыныстары; 4) бақылаушы емес акциялар пакетін иеленуі; 5) соңғы 3 жылда даму жоспарын іске асырмау не тиімсіз іске асыру; 6) жобаның өзін ақтау мерзімінің басталуы; 7) монополияға қарсы орган ұсынған тауар нарығына қатысу мерзімінің басталуы; 8) жеке кәсіпкерлік субъектілерінен өтінімдер.
Монополияға қарсы органның талдауын ескере отырып, ірі объектілерді жекешелендіру бойынша заңнамаға түзетулер әзірленіп, Ұлттық экономика министрлігіне жіберілді.
Жекешелендіру процесін талдау мемлекеттік активтерді сату кезінде туындайтын бірқатар проблемалардың болуын куәландырады. Нақты өлшемшарттар болмағандықтан, жекешелендіру жоспарлары қалдық қағидаты бойынша не бәсекелестікті дамыту мәселелерін есепке алмайтын тәуелсіз бағалау нәтижелерінің негізінде қалыптастырылады:
1) бірінші жағдайда жекешелендіру объектілері әлеуметтік қызметтерді жүзеге асыратын залалды кәсіпорындар болады (тіршілікті қамтамасыз ету, мәдениет, спорт, білім беру объектілері) және, егер объект үш сауда-саттық қорытындысы бойынша сатылмаса, заңнама талаптары бойынша жекешелендіруге жатады. Жекелеген жағдайларда, балама өнім берушілердің болмауына орай, жергілікті атқарушы органдар сол қызмет түрлерін жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындарды жаңадан құруға мәжбүр;
2) екінші жағдайда, пайданы көбейту үшін «Самрук-Энерго» АҚ холдингі түрі бойынша тігінен интеграцияланған құрылымдар бір лотпен жекешелендіру жоспарына енгізіледі. Бұл жаңа «жеке монополияларды» құруға не жұмыс істеп тұрған доминанттардың жағдайын күшейтуге әкеледі.
Жүйелендіру және алдағы уақытта мұндай фактілерге жол бермеу үшін Агенттік бірқатар шараларды ұсынды:
1) жекешелендіру жоспарын қалыптастыру тәртібін монополияға қарсы органмен келісу бойынша заңнамалық түрде регламенттеу. Объектіні қаржылық бағалаудың алдында Агенттік қалыптасқан нарық құрылымын ескере отырып, сату нұсқалары туралы ұсыныстар береді;
2) кәсіпкерліктің жекешелендіру объектісін таңдау құқығын беретін «өтінім бойынша жекешелендіру» қағидатын бекіту. Жеке бастама болған кезде объект сатылуы мүмкін;
3) тікелей атаулы сатуды келісу бөлігінде Экономиканы жаңғырту мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия шешімдерінің ашықтығын қамтамасыз ету не объектілерді жекешелендіру жоспарынан алып тастау мақсатында Агенттік уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы қол қойған тиісті негіздерді ашық қолжетімділікте орналастыруды ұсынды;
4) жекешелендіру жоспарына қосу үшін секторалдық талдау қорытындысы бойынша монополияға қарсы органның ұсыныстары міндетті негіз болады.
Тиісті түзетулер әзірлеуші Ұлттық экономика министрлігі болып табылатын «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне квазимемлекеттік секторды дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасына енгізілді.
Сонымен қатар, Жекешелендіру жоспарын қысқарту үрдісі байқалады. Бұл мемлекеттік органдардың Жекешелендіру жоспарынан кәсіпорындарды түрлі себептермен алып тастауына және оған жаңаларын қосқысы келмеуіне негізделеді. Қорытындысында қысқа мерзімде талдамалық бағалау жүргізбестен және нарық құрылымы ескерілмей Жекешелендіру жоспарын толтыру не одан бірқатар компанияларды алып тастаудың орындылығы туралы шешімдер қабылданады.
Жекешелендіру процесіндегі монополияға қарсы органның рөлі Үкіметке квазимемлекеттік кәсіпорындарды бәсекелес ортаға беру бойынша ұсыныстар жіберуден көрінеді. Алайда, Агенттіктің жекешелендіру бойынша жекелеген ұсыныстары қолдау таппайды. Айталық, мысалы, жүргізілген секторалдық және монополияға қарсы талдаудар нәтижелері бойынша 2021 жылдың соңында Үкіметке 91 кәсіпорынды жекешелендіру ұсынылды, оның 12-сі ғана қолдау тапты. 2022 жылы Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жоба (бұдан әрі – Ұлттық жоба) іс-шараларын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ Мемлекет басшысының тапсырмасын ескере отырып секторалдық талдау жүргізудің қолданыстағы әдіснамасын жетілдіру бойынша жұмыс аяқталды. Қорытындысы бойынша жекешелендіруге жататын квазимемлекеттік сектордың 100 субъектісінен тізім айқындалды.
Анықтама: тізімге ақпарат және байланыс, құрылыс; ауыл, орман және балық шаруашылығы; көлік және қоймаға қою; қаржы және сақтандыру қызметі, сондай-ақ өзге қызмет түрлерін ұсыну салаларында қызмет көрсететін субъектілер кірді.
Сонымен қатар, монополияға қарсы талдаулар қорытындысы бойынша Агенттік Жекешелендірудің кешенді жоспарына ақпараттық технологиялар, байланыс және көлік салаларындағы 5 нарық субъектісін енгізуді ұсынды.
Осылайша, Агенттік 2022 жылы жүргізген талдамалық жұмыстың қорытындысы бойынша 105 кәсіпорын жекешелендіруге ұсынылды. Сонымен қатар, мәселе бүгінгі күнге дейін пысықтау сатысында тұр.
Квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесін қысқарту
2022 жылы Агенттік талдау нәтижелері бойынша белгілі бір қызмет түрлері бойынша квазимемлекеттік сектор субъектілерінің жоқтығын не тиісті тауар нарықтарында 45 қызмет түрі бойынша бір квазимемлекеттік сектор субъектісінің бар екенін анықтады.
Осыған орай, Агенттіктің бастамасы бойынша 2022 жылғы 21 шілдеде Үкімет қаулысы қабылданды, ол Мемлекеттік кәсіпорындар, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерiнiң) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерінің тізбесін (бұдан әрі – 1095 Тізбе) 45 қызмет түріне (11%-ға), оның ішінде өнеркәсіп, құрылыс, қаржы, консалтингтік қызметтер, тасымалдау салаларында қысқартуды көздейді. Осылайша, бұрын рұқсат етілген 410 қызмет түрінен бүгінгі күні квазимемлекеттік сектор үшін 365-іне рұқсат етіледі (2-сурет).
2-сурет – Рұқсат етілген қызмет түрлерінің саны.
Сонымен бірге, 1095 Тізбенің қысқартылғанына қарамастан, квазимемлекеттік сектордың жаңа субъектілерін құру жалғасып жатыр. Бұған, оның ішінде 2021 жылғы желтоқсанда квазимемлекеттік сектор субъектілерін құруға мораторийдің қолдану мерзімінің аяқталуы жәрдемдесті. Мораторий әрекет еткен 2019 - 2022 жылдары квазимемлекеттік сектор субъектілерін құру орта есеппен 50%-ға қысқарды. Бұл ретте, мораторий аяқталғаннан кейін құрылған квазимемлекеттік сектор субъектілерінің саны жекешелендірілген кәсіпорындар санынан асып түсті.
Қызмет түрлерінің мониторингі
2022 жылдың басында монополияға қарсы органға квазимемлекеттік кәсіпорындарға жүзеге асырылатын қызмет түрлерін құру, кеңейту және (немесе) өзгерту кезінде монополияға қарсы органның келісімін алу, сондай-ақ монополияға қарсы органның келісімі алынған сол қызмет түрлерін ғана жүзеге асыру тұрғысынан мониторинг жүргізу құзыреті берілді.
2022 жылға арналған жоспар-кестеге сәйкес «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» АҚ-ға (бұдан әрі – ҚТЖ) мониторинг жүргізілді. ҚТЖ қызметінің жарғылық түрлері, оның ішінде оның үлестес компанияларын қоса алғанда, 400-ден астам қызмет түрін қамтитыны анықталды.
Анықтама: 42 компаниядан мониторингпен 14 компания қамтылған жоқ, оның ішінде: 7 - Қазақстан Республикасының резиденттеріі болып табылмайды, 7 - акциялары (қатысу үлестері) 50%-дан аспайтын бірлескен кәсіпорындар.
ҚТЖ-дағы мониторинг нәтижелері Кодексте бекітілген «Сары парақтар қағидалары» тәртібінің сақталмағанын куәландырады. Айталық, талданған 424 қызмет түрінен 81-і монополияға қарсы органның келісімінсіз жүзеге асырылады.
Осыған ұқсас жұмыс мониторинг объектілері әлеуметтік саланың 251 мемлекеттік кәсіпорны болған өңірлерде жүргізілді. Мониторинг шеңберінде 59 субъектінің әрекеттерінде бұзушылық анықталды және бұзушылықтарды тоқтату туралы нұсқамалар жіберілді. Осыған ұқсас жұмыс «Самрук Казына» АҚ-ға кіретін жекелеген кәсіпорындар бойынша жалғасып жатыр.
Анықтама: «Қазақтелеком» АҚ, «Қазпошта» АҚ, «Самрук-Казына Контракт» ЖШС, «Самрук Казына Бизнес Сервис» ЖШС, «Самрук Казына Инвест» ЖШС, «Қазақстандық атом электр станциялары» ЖШС.
Сонымен қатар, Қаржы министрлігінің деректері бойынша Қазақстанда 6 мыңнан астам мемлекеттік кәсіпкерлік субъектісі қызметін жүзеге асырады. Осыған байланысты, Үкімет квазимемлекеттік сектордың барлық кәсіпорындарының қызметін Кодекс нормаларына сәйкестігі тұрғысынан қайта қарауы қажет.
Операторларды қысқарту
Агенттік бірыңғай операторларды қысқарту бойынша жұмысты жалғастырып жатыр.
Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында (бұдан әрі – 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдау) айтылған тапсырманы, Ұлттық жоба іс-шараларын іске асыру үшін оларды оператор және монополиялық мәртебеден айыру және одан әрі бәсекелес ортаға беру мақсатында операторлар мен мемлекеттік монополия субъектілерінің тізбесі қалыптастырылды.
Анықтама: 1) «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ – қолда бар 5-тен 3 оператор функциясынан айыру; 2) «Қазавиақұтқару» АҚ – ТЭМ мұқтажы үшін оператор саласын шектеу; 3) «Қазтелерадио» АҚ – ұлттық телерадио хабар тарату операторы мәртебесінен айыру; 4) «Қазимпэкс» АҚ – ҚР ұлттық қауіпсіздік органдарын шаруашылық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын оператор мәртебесінен айыру; 5) «Республикалық ғарыштық байланыс орталығы» АҚ – ұлттық ғарыштық байланыс жүйесі операторы мәртебесінен айыру; 6) ҚР ЭТРМ Балық шаруашылығы комитетінің «Жайық-Атырау бекіре балық өсіру зауыты» АҚ – аулауға мораторий болғандықтан, бекіре балық түрін табиғи мекендеу аумағынан алу бойынша монополиядан айыру; 7) «Қазақстан Ғарыш Сапары» АҚ – Жерді қашықтан зондтау операторы.
2022 жылғы 3 қаңтардағы Заңмен Кодекске түзетулер енгізілді, атап айтқанда жекелеген экономикалық қызмет түрлерін орындау үшін айқындалған операторлардың қызметін реттейтін арнайы құқық институтын регламенттейтін нормалар енгізілді.
Арнайы құқық шеңберінде 17 оператордың қызметін реттеу ұсынылды. Бұл операторлар арнайы құқық субъектілері деп танылды және арнайы құқық субъектілерінің тізіліміне енгізілді. Қалған 24 оператор реттеуге жатпайды, себебі нарыққа әсерін тигізбейді не олардың қызметі табиғи монополиялар туралы заңнамамен реттеледі.
Бұл ретте, мемлекеттік органдар тарапынан ведомстволық бағынысты ұйымдарға айрықша құқықтар беру әрекеті тоқтамай тұр. Айталық, Агенттік заңнамалық деңгейде бекітілген және арнайы құқық белгілері бар 17 жаңа оператор функциясын анықтады. Бұл, оның ішінде конкурстық рәсімдерді «айналып өтуге» ұмтылуға негізделген және тауарлар мен жұмыстарды заңда айқындалған тұлғадан «бір көзден» сатып алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мысалы, 2022 барлық мемлекеттік сатып алудың үштен бірінен көбі бір көзден сатып алуға тиесілі (шамамен 2,4 трлн. теңге). Осының шамамен 8%-ы (191 млрд. теңге) заңдарда айқындалған тұлғалардан бір көзден сатып алу болып табылады.
Мемлекеттік тапсырмаларды қысқарту
Мемлекеттік тапсырмаларды талдау олардың санын жоспарлы төмендету кезінде қаржылық көрсеткіштердің жыл сайынғы өсу серпінін көрсетті. Айталық, 2021 - 2022 жылдар кезеңінде мемлекеттік тапсырмаларды іске асыруға бөлінетін қаражат сомасы 182,1-ден 329,1 млрд. теңгеге өсті, келісілген өтінімдердің жалпы саны тиісінше 157 және 119 (3-сурет).
3-сурет – Келісілген мемлекеттік тапсырмалар саны.
Бұл ретте, Агенттіктің оң қорытындысын алу үшін мемлекеттік органдар өтініштерінің саны азаймай тұр. Бұл мемлекеттік тапсырмаларды ведомстволық ұйымдарды ұстау үшін пайдаланудың қалыптасқан практикасына негізделген.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тапсырмаларды іске асыруға тарту мақсатында монополияға қарсы орган бүгінгі күні оларды келісу кезінде жұмыстардың бір бөлігін жеке кәсіпкерлік субъектілеріне беру туралы талап қояды. Бұдан басқа, монополияға қарсы органға конкурс арқылы бәсекелес ортаға беруге жататын жұмыстардың көлемін айқындау (мемлекеттік тапсырмаларды іске асыруға арналған соманың шамамен 5%-ы) құзыреті берілген.
Мемлекеттік тапсырмалар арқылы тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) ведомстволық бағынысты ұйымдардан бәсекелестік емес сатып алу фактілерін шектеу үшін мемлекеттік тапсырмаларды іске асыру мүмкін болатын салалар (аялар) тізбесі қалыптастырылды. Ол 26 тармақтан тұрады және алдағы уақытта бәсекелестіктің даму деңгейі ескеріле отырып қысқаратын болады. Сондай-ақ қызметтерді мемлекеттік тапсырмаға жатқызу үшін өлшемшарттардың егжей-тегжейлі тізбесі қалыптастырылды (мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін, қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету, стратегиялық объектілерді, ақпараттандырудың аса маңызды объектілерін ұстау, тауар нарықтарында бәсекелестіктің болмауы не төмен деңгейі, не тауардың, зияткерлік меншік объектілерінің бірегейлігі). Бұл ретте, мемлекеттік тапсырмалар тізбесіне салалар мен өлшемшарттарға жауап бермейтін тапсырыстарды енгізуге заңнамалық деңгейде тыйым салу көзделген.
1.4. Мемлекеттік қолдау шараларының мониторингі
Жеке кәсіпкерлерді бәсекелестік қағидаттарда мемлекеттік қолдау шараларымен қамтуды ұлғайту ең маңызды міндет болып табылады. Қазір мемлекеттік қолдау шараларын дербестендіру өтіп жатыр – негізінен ірі бизнеске қолдау көрсетіледі. Бұл елдің инвестициялық тартымдылығына теріс әсерін тигізеді, сондай-ақ «зомби-фирмалардың» пайда болуына жәрдемдесіп, бәсекелестіктің аллокативтік тиімділігін азайтады.
Мемлекеттік қолдау шараларының қолжетімділігі мәселесін Мемлекет басшысы 2022 жылғы 11 қаңтарда Парламент Мәжілісінің отырысында атап өтті: «Қалыптасқан жүйе негізінен ірі құрылымдарға «достарға бәрі, калғандарына заң бойынша» қағидатымен қызмет көрсетуге бағдарланған. Шын мәнінде, қазіргі жүйе экономикадағы олигополияны одан әрі күшейтеді. Ірі кәсіпорындар бәсекелестікті тұншықтырып, реформаны тоқтатын ерекше артықшылықтарға ие» .
Осы бағытта Агенттік «Бәйтерек» холдингінің (бұдан әрі – Холдинг) қызметіне мемлекеттік қолдау шараларына тең қолжетімділікті қамтамасыз ету тұрғысынан талдау жүргізді.
Талдау қорытындысы бойынша Холдингтің еншілес кәсіпорындарының әрекеттерінде мыналардан көрінген бұзушылық белгілері анықталды:
- ірі инфрақұрылымдық жобаларды кредиттеудің түрлі мөлшерлемелерін қолдану бөлігінде соңғы алушылар үшін қолдау шараларына қол жеткізудің тең емес жағдайларын жасау;
- қолдау шараларын алуға өтінімдерді басым, жедел қарау бөлігінде Холдингтің еншілес ұйымдарының әрекеттеріндегі фаворитизм (күнтізбелік 7 күннің орнына жекелеген жобалар кезектен тыс келіп түскен сәттен бастап 2-3 тәулік ішінде келісіледі, ал басқа жобалар бойынша қарау мерзімдері бұзылып, 300 күннен асады);
- жекелеген кәсіпкерлік субъектілеріне қарсы міндеттемелер ұсыну жолымен артықшылық жағдай жасау не оны нақты орындамау кезінде қолдау шараларын ұсынуды жалғастыру.
Осыған орай, Холдингке бәсекелестікті қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттерді жасау туралы нұсқама шығарылды. Сондай-ақ мемлекеттік қолдау шараларының операторлары «KazakhExport» АҚ мен «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ-ға әрекеттерінде заңнаманы бұзушылықтың бар екені туралы хабарламалар шығарылды. Қазіргі кезде Холдинг және операторлар Агенттіктің дәйектерін есепке алды, мемлекеттік қолдау шараларын көрсету процестерін бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманың нормаларына сәйкес келтіру бойынша жұмыс жүргізіп жатыр.
Сонымен қатар, бұзушылық белгілерін анықтаудан басқа Агенттік сондай-ақ бәсекелестікті дамытуға әсер ететін бірқатар салалық проблемаларды анықтады.
1) бір мемлекеттік бағдарлама (ұлттық жоба) шеңберінде қолдаудың нақты бағыттары бойынша қаржыны бөлуді жоспарлаудың болмауы. Қазіргі кезде, бағдарламалық құжаттарды әзірлеу кезінде салалық министрліктер кәсіпкерлік субъектілерін ынталандырудың негізгі тәсілдері мен құралдарын айқындайды, бұл ретте қолдаудың нақты бағыттары бойынша қаражатты бөлу мәселелерін ескермейді. Практикада бұл бағдарламалық құжаттың негізгі міндетін орындаудан ауытқуға әкеледі, осының салдарынан монополияланған нарықтар дамымайды.
Анықтама: «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламаларының негізгі мақсаты ретінде 2015-2019, 2020-2025 жылдары елдіғ көліктік инфрақұрылымын және транзиттік әлеуетін дамыту деп мәлімделген болатын. Мониторинг шын мәнінде мемлекет ресурстарының көп бөлігі қолдаудың басым емес бағыты - экспорт алдындағы қаржыландыруға бағытталғанын көрсетті. 2015 жылдан бастап аталған мемлекеттік бағдарламаларды қаржылық қолдаудың жалпы көлемі 711 млрд. теңгені құрады, оның ішінде 18,3%-ы инфрақұрылымдық жобаларды жеңілдікті кредиттеуге, 2,5%-ы вагондар сатып алу бойынша лизинг мөлшерлемелерін субсидиялауға, 79,1%-ы экспорт алдындағы қаржыландыруға бағытталған. Ынталандырудың бұл түрін бар болғаны 19 кәсіпорын алған, бұл ретте көп бөлігі (55%) 3 ұйымға: «Қазфосфат» ЖШС, «Арселлор Миттал Теміртау» АҚ, «Қазмырыш» ЖШС бөлінген.
2) қарсы міндеттемелерді қабылдау мониторингінің бірыңғай жүйесінің болмауы салдарынан мемлекеттік қолдау шараларының төмен тиімділігі.
Талдау қорытындысы бойынша бір жоба шеңберінде, түрлі операторлардан қолдау шараларын алған кезде кәсіпкерлік субъектілері сол бір түпкілікті нәтижелерді (жұмыс орындарын құру, салық төлеуді арттыру, өнім өндіруді және (немесе) экспортын ұлғайту бойынша) көрсететін фактілер анықталды.
Бүгінгі күні мемлекеттік органдар қарсы міндеттемелердің қосымша көлемдерін қабылдамастан, бір жоба және/немесе кәсіпорын шеңберінде қолдау шараларын бір мезгілде алу мүмкіндігін болдырмайтын мониторинг жүйесін құру қажеттілігі туралы бірыңғай ұстанымды әзірледі.
Сонымен қатар, ұлттық жобаларды әзірлеушілердің қолдаудың нақты бағыттары бойынша қаржыландыру лимиттерін айқындау бойынша міндеті мәселесі Тұжырымдама шеңберінде және Бюджет кодексінің жаңа редакциясын әзірлеу кезінде пысықталатын болады.
1.5. Үкіметпен бәсекелестікті дамыту бойынша жұмыс
Ұзақ уақыт бойы салалық мемлекеттік органдардың экономиканың тиісті салаларында мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде бәсекелестікті дамыту шараларын қабылдауға әлсіз тартылуы атап өтілді. Нәтижесінде еліміздің экономикасында бәсекелестікті дамыту үшін әкімшілік кедергілер сақталып отыр.
Осыған орай, Тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде Агенттік Үкіметпен бірлесіп бәсекелестік және салалық саясаттың өзара іс-қимылын оңтайландыру мақсатында 2022 жылы жекелеген тауар нарықтарында бәсекелестікті дамыту бойынша бірлескен жұмысты бастады. Атап айтқанда, осы бағыт шеңберінде бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол карталары қабылданып жатыр. Бүгінгі күні Қазақстанда бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол карталары қабылданды:
1) мұнай және мұнай өнімдері нарығында. Іс-шаралар жоспарында ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін бірқатар шаралар, мұнай өнімдерімен биржалық сауда-саттыққа оларды 20%-ға дейін ұлғайту тұрғысынан талдау жүргізу, Мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізудің негізгі қуатына тең қол жеткізу қағидаларын бекіту, «КМГ Аэро» АҚ-мен монополияға қарсы комплаенс актісімен (бөлшек саудада өткізу) авиакеросин өткізу қызметін келісу, 2025 жылға қарай ЕАЭО шеңберінде ЖЖМ құнын жақындату бойынша болжамды жоспар әзірлеу (теңгерімді бағалық реттеу тетігі) көзделеді;
2) көмір өткізу нарығында. «Өнімсіз» делдалдарды жою бойынша жұмыс жоспарланып отыр (көмірді көтерме және бөлшек саудада жеткізушілерге сақтау инфрақұрылымының болуы, делдалдар арасында көмір сатуға тыйым салу талаптарын белгілеу арқылы; сондай-ақ Биржалық тауарлар тізбесіне және коммуналдық-тұрмыстық көмірдің 50% үлесін биржа арқылы сату арақатынасын бекіту бойынша Биржалық сауда-саттық қағидаларына өзгерістер енгізу: 90% ұзақ мерзімді жылдық шарттар, 10% спот-сауда-саттық). Ішкі нарықтағы сұранысты уақтылы жабу үшін өңірлік операторлар тауар биржасында сатып алатын коммуналдық-тұрмыстық көмір тасымалдауға жылжымалы құрамдарға басымдық беріледі. Бұдан басқа, «талап етілмеген көлем» жағдайында ҚР жеткізу базисіне өту мүмкіндігімен коммуналдық-тұрмыстық көмір жеткізудің өңірлік базистері тетігі (сауда-саттықты өңірлер бойынша бөле отырып FCA шарттарын сақтау) енгізіледі. Бұдан басқа, көмірді энергия өндіруші ұйымдардың мұқтажы үшін өткізудің бастапқы көтерме саула нарығына қоғамдық маңызы бар нарыққа жатқызу тұрғысынан талдау жүргізілетін болады;
3) азаматтық авиация саласында. Жол картасында азаматтық авиация саласында бәсекелестікті дамытудың негізгі кедергілерін (шамадан тыс мемлекеттік қатысу, инфрақұрылымға шектеулі қол жеткізуе) жоюға және оның ішінде «QazaqAir» АҚ, «AirAstana» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетін сатуды қамтитын, жекешелендіру сәтіне дейін FlyArystan авиакомпаниясын жеке нарық субъектісі ретінде бөліп шығару, «ашық аспан» режимінің қолданылу мерзімін 2028 жылға дейін ұлғайту, сондай-ақ авиаотынды бөлшек саудада өткізушілердің әуежайлардың отын-май құю кешендеріне кемсітусіз қол жеткізуін бекітуге бағытталған іс-шаралар, республика әуежайларында балама отын-май құю кешендерін салу мәселелерін пысықтау көзделген;
4) агроөнеркәсіптік кешен саласында. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін ынталандыру мақсатында проблемалы тауар нарықтарына бағдарлаумен субсидиялаудың жаңа тәсілдері көзделген. Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын мемлекеттік бағалық реттеуді тұжырымдамалық қайта қарау күтіледі. Жоспарларда ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің өнімдерін сауда желілері/объектілері арқылы тұтынушыларға дейін жылжыту. отандық өндіруші мен азық-түлік тауарлары сауда ұйымдарының мүдделер теңгерімін қамтамасыз ету, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерінің биржалық саудасын дамыту бар;
5) тұрғын үй құрылысы саласында. 2023 жылдың соңына дейін жер учаскелерін арнайы экономикалық аумақтар және әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар тетіктері арқылы конкурстан тыс бөлу проблемасын шешу көзделген, бос жер учаскелері туралы ақпаратты орналастырмағаны үшін әкімдіктердің жауапкершілігі қатаңдатылды, үлескерлер қаражатын тарту бөлігінде заңнаманың сақталуын тексеру енгізілді. Тұрғын және тұрғын емес үй-жайларды, салынатын тұрғын үйлердегі үлестер мен пайларды сатып алу процестерін цифрландыруды, инжинирингтік компанияларды іріктеу кезінде бірыңғай оператор («Қазақстандық Тұрғын үй Компаниясы» АҚ) қызметінің ашықтығын арттыруды, оператордың қызметтерін мемлекеттік қызметтерге жатқызуды көздейтін іс-шаралар енгізілді;
6) денсаулық сақтау саласында және дәрілік заттарды сақтау және тасымалдау қызметтері нарығында. Жоспарларда коммерциялық сегментте дәрілік заттарға шамадан тыс бағалық реттеуді азайту, ТМККБК шеңберінде және/немесе МӘМС жүйесінде дәрілік заттарды мемлекеттік сатып алуға қол жеткізуді қамтамасыз ету бар. Бұдан басқа, денсаулық сақтау саласында мемлекеттің қатысу деңгейін азайту және медициналық қызмет саласында әкімшілік кедергілерді жою жоспарланып отыр. Дәрілік заттардың нарыққа кіру бизнес-процестері цифрландырылады. Сондай-ақ дәрі-дәрмек пен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қызметтеріне бәсекелестік емес сатып алу үлесін қысқарту көзделген;
7) телекоммуникациялар саласында. Жол картасына байланыс нарығындағы мемлекеттің үлесін төмендетуге бағытталған және оның ішінде радиожиілікті (халықаралық тәжірибені ескере отырып) бөлу бойынша аукциондар өткізудің қолданыстағы тәртібін талдауды, еншілес компанияларды (ұялы байланыс операторлары) кезең-кезеңмен сату арқылы «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобын монополиясыздандыруды қамтитын іс-шаралар енгізілген. Сондай-ақ инфрақұрылымға тең қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған, оның ішінде байланыс саласындағы уәкілетті органның радиожиілік спектрін (бұдан әрі – РЖС) қайта бөлу жөніндегі құзыретін белгілеу, РЖС-ны, инфрақұрылымды міндетті бірлесіп пайдалануды (sharing) енгізу, байланыс операторларының телекоммуникациялар желілерін қосу және өзара іс-қимыл тәртібін талдау, бюджет қаражаты есебінен салынған кәбілдік кәрізді берудің конкурстық тәртібін бекіту жөніндегі құзыретін айқындау сияқты іс-шаралар енгізілді.
Осылайша, экономиканың тиісті салаларында бәсекелестікті дамытуға жәрдемдесу жұмысына үкіметтік органдар тартылды.
Шамадан тыс шоғырлану, монополияландыру және жосықсыз бәсекелестік проблемаларын шешу үшін жалпыүкіметтік тәсілдің қажет екені Америка экономикасында бәсекелестікті дамыту туралы Жарлықта атап өтілгені белгілі. Осы Жарлықта монополияландыруға қарсы қорғаудың классикалық трастқа қарсы желісімен қатар (монополияға қарсы заңдар, оның ішінде Шерман, Клейтон Заңдары) салалық реттеушілерді адал бәсекелестік шарттарын қорғауға, сондай-ақ монополияға қарсы қызметпен (Федералдық сауда комиссиясы және Әділет департаменті) күш-жігерді жұмылдыруға міндеттейтін шаралар көзделген.
1.6. Бұзушылықтарды анықтау және жолын кесу
Жаңа бәсекелестік саясаттың маңызды ерекшелігі жазалаушы бағыттан («ex-post») нарық субъектілерін бәсекелестік әрекетке ынталандыратын «ex-ante» шараларын белсенді пайдалануға өтуге бағдарлау болды.
Мұндай шараларға, оның ішінде әрекеттерінде (әрекетсіздікте) бұзушылық белгілерінің болуы туралы хабарлама, бұзушылыққа жол бермеу туралы алдын ала ескерту, монополияға қарсы комплеанстар жатады.
Осылайша, Агенттік қызметінде монополияға қарсы бұзушылықтардың алдын алуға назар аударылады.
Тиісті тәсілдер 484 Жарлықта және Тұжырымдамада бекітілген, онда бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру қағидаттарының бірі монополияға қарсы реттеудің профилактикалық шараларының басымдығы болып белгіленген.
Жалпы, 2022 жылы монополияға қарсы орган әрекеттерінде (әрекетсіздікте) бәсекелестікті қорғау саласындағы бұзушылық белгілерінің бар екені туралы 508 хабарлама шығарды (4-сурет), оның ішінде 430 хабарлама немесе 84,6%-ы (2021 жылы – 79,2%) орындалды.
Бұл ретте, 2022 жылы шығарылған хабарламалар санының (27%-ға өсу) ұлғаюы (2021 жылға қатысты) атап өтіледі.
4-сурет – Берілген хабарламалар серпіні.
Бұдан басқа, 2022 жылы бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылыққа жол берілмейтіні туралы 33 алдын ала ескерту жіберілді (5-сурет), бұл ретте 2021 жылға қарай шығарылған алдын ала ескертулер саны 43%-ды құрады.
5-сурет – Берілген алдын ала ескертулер серпіні.
Монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің келісілген жобасының саны бойынша да тұрақты өсу атап өтіледі. 2022 жылы монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің 251 жобасы келісілді, 2021 жылы 236 жоба келісілді, 2020 жылы 82 жоба келісілді (6-сурет).
6-сурет – Монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің келісілген жобаларының серпіні.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласын дамыту, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру тәсілдерінің өзгеруін ескере отырып, , оның ішінде монополияға қарсы ден қою шаралары бойынша Агенттіктің құқық қолдану практикасы түрленді.
Монополияға қарсы орган елеулі экономикалық зиян келтіретін «қасақана» монополияға қарсы бұзушылықтарға, оның ішінде бәсекелестікке қарсы келісімдер, үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалану сияқты бұзушылықтарға басты назар аударады.
ЭЫДҰ сарапшыларының бағалауы бойынша, картельдермен және үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдаланумен байланысты бұзушылықтар бағалардың орта есеппен 15% -ға дейін негізсіз өсуіне әкелуі мүмкін.
Нәтижесінде, мысалы, егер 2016 жылы монополияға қарсы органның бәсекелестікке қарсы келісімдер бойынша тергеп-тексерулері жүргізілген тергеп-тексерудің жалпы құрылымында 3% үлесті құраса, ал 2022 жылдың қорытындысы бойынша бұл көрсеткіш 35%-ға жетті, осылайша осы тізімде бірінші орынды иеленді.
Екінші орында үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдаланумен байланысты тергеп-тексерулер тұр. Жалпы, бұзушылық түрлері бойынша тергеп-тексерулер құрылымы 7-суретте келтірілген.
7-сурет – 2022 жылы бұзушылық түрлері бойынша тергеп-тексерулер құрылымы.
Анықтама: 2022 жылы 283-тен астам нарық субъектісіне қатысты барлығы 133 (тергеп-тексеру жүргізілген субъектілер санының ұлғаюы сұйытылған газды көтерме және бөлшек саудада өткізушілерге қатысты тергеп-тексеру жүргізумен негізделді) және 13 мемлекеттік, орталық және жергілікті атқарушы органдарға қатысты тергеп-тексеру аяқталды:
1) бәсекелестікке қарсы келісімдер – 46 тергеп-тексеру;
2) үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалану – 37 тергеп-тексеру;
3) мемлекетік, жергілікті атқарушы органдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттері (әрекетсіздігі) – 17 тергеп-тексеру;
4) жосықсыз бәсекелестік – 4 тергеп-тексеру;
5) экономикалық қызметті үйлестіру – 3 тергеп-тексеру;
6) бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттер – 26 тергеп-тексеру.
Елеулі түрлеріне мына фактілер бойынша тергеп-тексерулерді жатқызуға болады:
- локомотивтерге сервистік қызметтерді көрсететін «Қамқор Локомотив» ЖШС-ның әрекеттерінде анықталған монополияға қарсы жоғары бағаларды белгілеу. Осы әрекеттер үшін «Қамқор Локомотив» ЖШС-ға қатысты сот 240 млн. теңге әкімшілік айыппұл салды;
- прокуратура органдарымен бірлесен жұмыс қорытындысы бойынша «Petrosun» ЖШС-ның әрекеттерінде анықталған басқа сатып алушылардың өтінімдерін бір мезгілде қанағаттандырған кезде жекелеген сатып алушыларға мұнай өнімдерін өткізуден жүйелі бас тартудан көрінген үстем жағдайды теріс пайдалану (607 млн. теңге өндіріп алынды);
- «КФК «Медсервис плюс» ЖШС, «Акниет» ЖШС, «Стофарм» ЖШС-ға қатысты аяқталған тергеп-тексеру қорытындысы бойынша анықталған картельдік келісім. Бұл кәсіпорындар «СК-Фармация» ЖШС өткізген дәрілік заттарды тасымалдау және сақтау қызметтерін сатып алуға қатысу кезінде алдын ала келісе және лоттарды бөле отырып, жалған бәсекелестік құрған;
- «Қазақстанның Ұлттық Банкі» АҚ-ның өмірді сақтандыру қызметтерін күштеп таңудан көрінген өзінің үстем жағдайын теріс пайдалану белгілерінің болуы. Банктің әрекеттерінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерінің болуы туралы хабарламаны орындамауына байланысты тергеп-тексеруге бастамашылық жасалды;
- метрология қызметтеріне (өлшеу құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу), тауарлардың сәйкестігін растау (өнімдер мен қызметтерді сынау, сертификаттау, декларациялау) қызметтеріне монополиялық жоғары бағалар белгілеу белгілерінің болуы. Осы фактілер бойынша «Ұлттық сараптау және сертификаттау орталығы» АҚ-ға қатысты тергеп-тексеруге бастамашылық жасалды;
- мұнай коксына монопсониялық төмен бағаларды белгілеу белгілерінің болуы. Осы факт бойынша «УПНК-ПВ» ЖШС-ға қатысты тергеп-тексеру басталды.
Өз кезегінде, Агенттіктің соңғы 3 жылда тиісті тауар нарығынла тауар айналымының жалпы жағдайына айтарлықтай әсерін тигізбейтін жосықсыз бәсекелестік фактілерін тергеп-тексеру бойынша практикасы кері серпінді көрсетеді (2020 жылы – 11 тергеп-тексеру (10%), 2021 жылы – 7 тергеп-тексеру (5,7%), 2022 жылы– 4 тергеп-тексеру (3%)).
Сонымен қатар, Агенттік шығарған хабарламалар статистикасы көрсеткендей, бәсекелестікті бұрмалайтын маңызды факторларының бірі мемлекеттік органдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттері болды, ол бойынша көрсеткіштер 2022 жылы 27%-ға жетті (8-сурет).
8-сурет –2022 жылы бұзушылық түрлері бойынша хабарламалар құрылымы.
Анықтама: бұзушылық түрлері бойынша шығарылған хабарламалар статистикасы мынадай:
- 196 үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалану белгілері бойынша (ҚР КК-нің 174-бабының тармақшасында көзделген белгілерді қоспағанда);
- 136 мемлекеттік, жергілікті атқарушы органдардың, мемлекет нарық субъектілерінің қызметін реттеу функцияларын берген ұйымдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттері (әрекетсіздігі), келісімдері белгілері бойынша;
- 97 нарық субъектілерінің бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттері белгілері бойынша;
- 74 жосықсыз бәсекелестік белгілері бойынша;
- 5 бәсекелестікке қарсы сатылас келісімдер белгілері бойынша.
Бұл жағдайда билік-өкімдік өкілеттіктерге ие бола тұра, мемлекеттік, жергілікті атқарушы орган, нарық субъектілерінің қызметін реттеу функциялары берілген ұйымдардың бәсекелестіктің жай-күйіне ықпал ету мүмкіндігі бар екенін атап өту қажет.
Осыған орай, мемлекет тарапынан фаворитизм және бизнес жүргізудің тең емес жағдайларын жасау практикасы кәсіпкерлік пен инвестициялық ахуалға айтарлықтай зиянын тигізеді. Мұндай әрекеттерді жасаудың негізгі қаупі мемлекеттік қолдау шараларын, жер учаскелерін ұсыну, мемлекеттік сатып алу, кәсіпкерлік қызметті реттеу рәсімдерінде бар. Айталық, жер учаскелерін және қолдаудың өзге шараларын ұсыну құқығы берілген ӘКК-нің қатысуымен инвестициялық жобаларды іске асыру, іріктеудің қатаң қағидаларының болмауына байланысты, жекелеген нарық субъектілеріне артықшылықты жағдай жасаудың кең таралған практикасына айналды.
Жалпы, 2022 жылы аяқталған тергеп-тексерулер қорытындысы бойынша мынадай шешімдер қабылданды:
- 65 тергеп-тексеру бойынша әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғау және заңнаманы бұзушылықты жою туралы нұсқамалар шығару туралы (2017 жылы – 134, 2018 жылы – 117, 2019 жылы – 50, 2021 жылы – 50);
- 34 тергеп-тексеру бойынша Кодекстің 223-бабында көзделген негіздер бойынша тергеп-тексеруді тоқтату туралы (2017 жылы – 23, 2018 жылы – 28, 2019 жылы – 18, 2020 жылы – 51, 2021 жылы – 43);
- 10 тергеп-тексеру бойынша заңнаманы бұзушылықты жою туралы нұсқама шығару туралы (2017 жылы – 53, 2018 жылы – 23, 2019 жылы – 5, 2020 жылы – 8, 2021 жылы – 10);
- 24 тергеп-тексеру бойынша материалдарды құқық қорғау органдарына сотқа дейін тергеп-тексеру өндірісі үшін беру туралы (2017 жылы – 2, 2018 жылы – 3, 2019 жылы – 0, 2020 жылы – 0, 2021 жылы – 4).
2022 жылы бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылық бойынша жалпы алғанда 2,1 млрд. теңге сомасына айыппұл санкциялары салынды, оның ішінде 1,9 млрд. теңге немесе 90,5%-ы өндіріп алынды (2017 жылы – 3,2 млрд. теңге, 2018 году – 2,4 млрд. теңге, 2019 жылы – 1,3 млрд. теңге, 2020 жылы – 675 млн. теңге, 2021 жылы – 1,1 млрд. теңге). Айыппұл санкциялары сомасының өсу үрдісі картельдік сөз байласу және үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалану фактілері бойынша бірқатар тергеп-тексеру жүргізумен байланысты. Бұл ретте, құқық қорғау органдарымен бірлескен жұмыс шеңберінде монополияға қарсы бұзушылықтар бойынша мемлекет кірісіне 12 млрд. теңгеден астам сома өндірілді.
Сонымен қатар, монополияға қарсы ден қоюдың қабылданатын шараларының тиімділігі мәселесі жеке назар аударуды талап етеді. Практика көрсеткендей, монополияға қарсы тергеп-тексеру рәсімдері негізсіз созылады, бұл шамадан тыс бюрократиялық рәсімдер мен ауыртпалық салмайтын әкімшілік актілерге шағым жасау арқылы іс жүргізу құқықтарын теріс пайдаланудың салдары болып табылады. Тергеп-тексеру актілеріне шағым жасау бойынша сот талқылаулары екі жылға дейін созылуы мүмкін.
1.7. Экономикалық шоғырлануды реттеу
Сонымен қатар, экономикалық шоғырлануды реттеу аясында айтарлықтай жұмыс жүргізілді.
1) Мысалы, «Joint Technologies» ЖШС пайдасына «Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС-дан (бұдан әрі – АМӨЗ) «Сұйытылған мұнай газын сақтау паркі» ЖШС-ға (бұдан әрі - Сақтау паркі) қатысу үлесінің 50%-ын иеліктен шығарудың заңдылығы бөлігінде (Атырау облысының прокуратурасымен) бірлескен тексеру аяқталды.
Анықтама: бұрын 2021 жылғы 16 наурызда бірқатар талаптардың орындалуына негізделген экономикалық шоғырлануға келісім берілді (бұдан әрі - Келісім туралы бұйрық).
Тексеру қорытындысы бойынша Сақтау паркінің әрекеттерінде үстем жағдайды теріс пайдалану фактілері анықталды, бұл қойылған талаптарды бұзу болып табылады.
Анықтама: монополияға қарсы органның бір немесе бірнеше талабын орындамау бұрын берілген шешімді қайта қарауға негіз болып табылады (Кодекстің 208-бабы 5-тармағының 3-тармақшасы).
2023 жылғы 23 қаңтарда келісім беру туралы шешімнің күші жойылды. «Joint Technologies» ЖШС 2023 жылғы 8 ақпанда бұл шешімге Астана қаласының МАӘС-ке шағым жасады.
Астана қаласы МАӘС-тің 2023 жылғы 5 сәуірдегі шешімімен «Joint Technologies» ЖШС-ның талап-арыздарын қанағаттандырудан бас тартылды. Демек, Экономикалық шоғырлану туралы бұйрықтың күшін жою туралы бұйрықты сот заңды деп таныды.
Агенттік Атырау облысының МАӘС-ке ұқсас талаптармен талап-арыз берді (Сақтау паркінің қатысу үлесінің 50%-ын қайта тіркеу шешімінің күшін жою бойынша).
2023 жылғы 3 мамырда Агенттіктің талабы қанағаттандырылды. Сондай-ақ сот шешімін дереу орындау бөлігінде шешім қабылдау туралы Агенттіктің өтінішхаты қанағаттандырылды.
Атырау облысы бойынша «Азаматтарға арналған үкімет» КЕАҚ-ның 2023 жылғы 3 мамырдағы № 1047 бұйрығымен Сақтау паркін мемлекеттік тіркеу туралы 2021 жылғы 13 мамырдағы бұйрықтың күші жойылды.
Демек, Атырау облысы МАӘС-тің шешімі заңды күшіне енді және Сақтау паркі үлесінің 50%-ы АМӨЗ-ге өтті.
2) Сондай-ақ бұрын Агенттік төрағасының 2022 жылғы 16 қыркүйектегі № 257/НҚ бұйрығымен (бұдан әрі – Келісім беру туралы бұйрық) «TEK Acquisition Corp» ЖШС-ға (бұдан әрі – Сатып алушы) бірқатар шарттар қойыла отырып экономикалық шоғырлануға келісім берді.
Шарттардың бірі 2022 жылғы 31 қарашаға дейін сұйық, сусымалы және ыдыстағы жүктерді (дизель отыны) қабылдау, сақтау және босату қызметтері нарығында тең және кемсітпейтін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған сауда-өткізу және баға саясатын көздей келе, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі шаралар жүйесін (сыртқы және ішкі монополияға қарсы комплаенс) әзірлеу және монополияға қарсы органмен келісу болды.
Өз кезегінде, «Қамқор Менеджмент» ЖШС (бұдан әрі – Сатушы) мен Сатып алушы арасында Сатушының өзінің шарттық міндеттемелерінен бас тартуына байланысты сатып алу-сату шартына қатысты төрелік даудың болуына орай Сатып алушының көрсетілген шартты орындауы мүмкін емес.
Осылайша, Сатып алушының «Торговый дом «Топливно-энергетический комплекс – Казахстан» ЖШС атқарушы органын бақылауының болмауына байланысты сыртқы және ішкі комплаенс актісін келісу мүмкін емес. Демек, Сатып алушы экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы бұйрықтың шарттарын орындамайды.
Кодекстің 208-бабы 5-тармағының 3) тармақшасына сәйкес экономикалық шоғырлануға қатысушылар монополияға қарсы органның шешіміне орай туындаған талаптар мен міндеттемелерді орындамаған жағдайларда, ол өз бастамасы не мүдделі тұлғаның өтініші бойынша экономикалық шоғырлануға келісім беру немесе тыйым салу туралы шешімін қайта қарайды.
Сонымен қатар, бұрын 2023 жылғы 20 қаңтарда Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссияның кезекті отырысында «ҚТЖ» АҚ-ға (ҚМА, БҚДА, ИИДМ, «Самұрық-Қазына» АҚ-мен бірлесіп) белгіленген тәртіппен активтерді мемлекеттік меншікке қайтаруды қамтамасыз ету тапсырылды. Комиссия осыған ұқсас ұстанымды ағымдағы 17 жылғы мамырда білдірді. Осыған байланысты, Агенттік кейіннен бұл мәселені Агенттік Басқармасының таяудағы отырысында қарай отырып, бұрын берілген келісімнің күшін жою бойынша жұмысты бастады.
3) Тағы бір мысал «Қазақтелеком» АҚ-ның өтінішхаты бойынша экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы» Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті төрағасының 2018 жылғы 10 шілдедегі № 170-НҚ бұйрығын қайта қарау болып табылады.
Бұйрыққа «Қазақтелеком» АҚ тұлғалар тобына кірмейтін және ұялы байланыс қызметтерін ұсыну үшін 2500-2570/2620-2690 МГц диапазонында кемінде 20 МГц қабылдауға беруге / кемінде 20 МГц қабылдауға, сондай-ақ 2570-2620 мгц диапазонында кемінде 20 МГц тауар нарығының өзге де қатысушыларына беруге арналған Келісімге қатыспайтын нарық субъектілерінің 100% қатысу үлесін сатып алуға мүдделілігі кезінде, оларды сатып алу құнын ескере отырып айқындалатын шарттық талаптарда «Кселл» АҚ-ның еншілес компаниясы – «KazNet Media» ЖШС-ның 100% қатысу үлесін иеліктен шығаруды қамтамасыз ету бойынша өзгерістер енгізілді.
Жалпы, 2022 жылы монополияға қарсы органға «Экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттарды қарау» мемлекеттік қызметі бойынша 80 рет жүгінді, оның ішінде 29-ына келісім берілді және 1 мәмілеге тыйым салынды, 2 мәміле кері қайтарып алуына байланысты тоқтатылды:
- 1-тоқсанда: 0 келісім берілді;
- 2-тоқсанда: 20 келісім берілді, 1 тыйым салынды, 2 тоқтатылды;
- 3-тоқсанда: 6 келісім берілді;
- 4-тоқсанда: 3 келісім берілді.
1.8. Тауар биржаларын бақылау
Биржалық сауда халықаралық практикаға сәйкес нарықтың тұрақты монополиялық / олигополиялық құрылымы жағдайында монополистердің шектеулі ресурстарына бизнестің барлық санатына, негізінен шағын және орта түріне тең қол жеткізуін қамтамасыз етудің және нарыққа барлық қатысушылар мен реттеушілер (бенчмаркинг) бағдарлана алатын индикаторлармен ақпараттық (ашық) нарықтық баға белгілеуді қалыптастырудың негізгі құралы болады.
Сонымен бірге, Қазақстанда ұзақ жылдар бойы биржалық сауда-саттық нарығындағы жағдай жүйелі олқылықтардың болуымен сипатталады, олар тауар биржалары жұмысының ашық еместігіне және ірі бизнеске бағдарлануына негізделеді, бұл биржалық сауданың барлық оң әсерін (артықшылығын) тиісінше пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Атап айтқанда, мынадай жүйелі проблемаларды атап өткен жөн:
- Қазақстанның тауар нарықтарының азғана көлемінде тауар биржаларының шамадан тыс көптігі (2022 жылдың соңында елімізде 13 тауар биржасы жұмыс істеді, бұл ретте Өзбекстан мен Беларусьие бір биржадан ғана жұмыс істейді), бұл биржалық белгіленім нәтижелерінің ауытқуына әкеледі және сенімді баға индикаторларын қалыптастыруға мүмкіндік бермейді;
- тауар биржаларының көпшілігінің электрондық сауда жүйесінің (ЭСЖ) ақпараттық қауіпсіздік талаптарына сәйкессіздігі (ЭСЖ-ға қойылатын қолданыстағы міндетті талаптар жалпы сипатта болады, ЭСЖ-ның болуы қабылдау-беру туралы және пайдалануға беру туралы актілермен расталады, қорытындысында ЭСЖ «1С Кәсіпорын» бағдарламасында, веб-интерфейстерде болады), бұл белгілі бір тұлғалар топтары мүддесінде сауда-саттық нәтижелерімен айла-шарғы жасау үшін жағдайлар жасайды;
- таар биржасында сатып алуды жүзеге асыру арқылы мемлекеттік сатып алу туралы заңнаманың міндетті талаптарын айналып өту (біліктің рұқсатсыз адамдар және мемлекеттік сатып алу жүйесіне жосықсыз қатысушылар қатыса алады) (Бас прокуратураның іріктеу мониторингі 1,3 млрд. теңге сомасына 9 жосықсыз жеткізушімен 496 шартты, сондай-ақ 1 теңге бойынша брокерлер қызметтерін формалды сатып алу фактілерін анықтады, бұл сөз байласу және сыбайлас жемқорлық көріністерін құрады);
- жер қойнауын пайдалану туралы (жергілікті қамту бойынша) заңнаманың міндетті талаптарын айналып өту көрінеу белгілі жеткізушілермен мәмілелер жасасуға мүмкіндік береді;
- клирингтік ұйымдардың қызметін мемлекеттік бақылаудың болмауы, бұл «өнімсіз» делдалдар мен жасанды құрылған монополиялық құрылымдардың жұмыс істеуі үшін жағдайлар жасайды;
- биржалық сауда саласын кешенді және тиімді мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ететін біртұтас уәкілетті мемлекеттік органның болмауы.
Жосықсыз тауар биржалары мен сауда-саттыққа қатысушылар биржалық сауданың қолданыстағы жүйесінің жетілмеуін теріс пайдаланады. Бұл фактілер 2022 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша мүдделі мемлекеттік органдарды тарта отырып прокуратура органдары жүргізген тексеру қорытындысы бойынша расталды (соңғы 5-7 жылда, оның ішінде микрокәсіпкерлік субъектілерінің тексеру жүргізуге қолданыстағы мораторийдің болуына байланысты тауар биржаларына қатысты тексерулер жүргізілген жоқ).
Бұдан басқа, тауар биржаларының қызметінде:
- лицензияларды қайта ресімдеу бойынша талаптарды бұзудан;
- біліктілік талаптарға сәйкес келмеуден;
- тауар биржасы қызметкерлерінің биржалық мәмілелерге қатысуынан көрінген тауар биржалары туралы заңнаманың талаптарын бұзу анықталды.
Аталған фактілер бойынша тауар биржаларына қатысты Агенттік жалпы сомасы бар болғаны 2,2 млн. теңгеге айыппұл сала отырып әкімшілік құқық бұзушылық туралы 19 іс қозғады, бұл ретте сот органдары әкімшілік істерді қарау қорытындысы бойынша лицензияның қолданылуын тоқтата тұру түрінде әкімшілік өндіріп алудың қосымша шарасын қолданған жоқ, алайда әкімшілік айыппұлды төлеу фактісі бұзушылықтарды одан әрі іс жүзінде жоюды қамтамасыз етпейді.
Бұл ретте, 2022 жылы 4 тауар биржасы тексеру алдында тауар биржалары қызметімен айналысу құқығына лицензияларды қайтарды («Шығыс» халықаралық әмбебап тауар биржасы» АҚ, «Еуразиялық ынтымақтастығының әмбебап тауар-шикізат биржасы» АҚ, «Шелковый путь» әмбебап тауар биржасы» АҚ және «Qazaqstan Universal Commodity Exchange» АҚ), 2 биржа сот шешімі бойынша жарғылық капитал мөлшерінің сәйкессіздігі бойынша таратылды («Азиялық тауар-шикізат биржасы» АҚ, «Green Climate Exchange» тауар биржасы» АҚ).
Агенттіктің бастамасы бойынша сауда қызметін реттеу саласындағы уәкілетті орган сот органдарына қызметі заңнама талаптарына сәйкес келмейтін 8 тауар биржасын мәжбүрлеп тарату туралы талап-арыздар жіберді (3 талап бойынша оң шешім шығарылды, «Товарная биржа «Сельхозпроизводителей, недропользователей и государственных учреждений» АҚ, «Халық» тауар биржасы» АҚ, «Qazaqstan Universal Commodity Exchange» АҚ таратылды).
Қолда бар проблемаларды шешу биржалық сауда саласында мемлекеттік бақылаудың тиісті деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешенін қабылдаудан, тауар биржаларының қызметін жетілдіруден және сауда-саттықтың ашықтығын арттырудан, оның ішінде мыналардан көрінеді:
1) қолданыстағы заңнамаға мыналарды көздейтін өзгерістер енгізу:
- тауар биржаларына және олардың ЭСЖ-ға талаптарды қатаңдату;
- тауар биржаларын ШОБ субъектілері қатарынан шығару;
- стандартталмаған тауарларды тауар биржалы арқылы сатуға тыйым салу;
- «тауар биржалары арқылы» сатып алу тәсілін мемлекеттік сатып алу туралы заңнамадан алып тастау;
- биржалық сауданың ажырамас қатысушылары биржалық брокерлер мен клирингтік ұйымдарға мемлекеттік бақылауды қолдану;
- Тауар биржалары туралы заңды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікті күшейту және басқа;
2) оның негізгі функцияларының бірі бәсекелестікті дамыту және қорғау болып табылатын Агенттік атынан биржалық сауда саласындағы бірыңғай реттеуішті айқындау (5 бірліктен тұратын дербес құрылымдық бөлімшесі, аумақтық бөлімшелері бар), бұл осы бағыттағы нақты нәтижелермен расталады.
Анықтама: Агенттік құрылған сәттен бастап мұнай өнімдерімен (бензинмен, дизель отынымен, авиакеросинмен), битуммен ашық биржалық сауда-саттық іске қосылды. Аз партиямен өңірлік операторларға делдалдарды айналып өтіп, көмір разрездерінен тікелей коммуналдық-тұрмыстық көмірдің тікелей сауда-саттығы іске қосылды, сауда-саттыққа жаңа тәсілдерді пайдаланумен осы нарықта іскерлік ойындар, нарыққа қатысушылардың биржалық саудаға кедергісіз кіруін оқыту, әрбір нарықтың ерекшелігі мен бірегейлігін ескеретін секциялық қағидалар әзірлеу (Биржалық сауда қағидаларына негіз болды), тауар биржаларының электондық сауда жүйелеріне тікелей қол жеткізуді қамтамасыз ету ұйымдастырылып, өткізілді. Ұлттық жоба шеңберінде биржалық сауданы дамыту «негізгі қуатқа» қол жеткізуді қамтамасыз ету және баға белгілеуді бұрмалауды жою құралы ретінде енгізілді. Тиісті салаларда бәсекелестікті дамыту жөнінде бірқатар жол карталары әзірленді, онда өңірлік операторлар тауар биржасында сатып алған көмір тасымалдауға жылжымалы құраммен басым қамтамасыз етуге, қантпен биржалық сауданың секциялық қағидаларын әзірлеуге, қантты биржалық саудада өткізу бөлігінде Биржалық тауарлар тізбесіне өзгерістер енгізуге қатысты және т.б. іс-шаралар бар.
Агенттіктің бағалауы бойынша, аталған шараларды іске асыру саламатты бәсекелес орта құруға және импорт алмастыру процестерін дамытуға және өңірлік кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесуге мүмкіндік береді.
1.9. Халықаралық ынтымақтастық
Агенттік халықаралық интеграциялық бірлестіктердің жұмыс істеуі шеңберінде де, екіжақты негізде де шетелдік монополияға қарсы ведомстволармен халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған жұмыс жүргізіп жатыр.
ЭЫДҰ-мен өзара іс-қимыл
Агенттік ЭЫДҰ-ның «Қазақстандағы бәсекелестік құқық және саясат» атты Екінші сараптамалық шолуын өткізуге дайындық жұмыстарын жүргізіп жатыр: ЭЫДҰ-мен Екінші шолуды өткізуге келісімге қол қою жоспарланып отыр. Екінші шолудың мақсаты Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы қолданыстағы заңнамасын (басымдық пен кемшіліктерді айқындай отырып) талдауға және басқа елдердің тәжірибесіне негізделген ЭЫДҰ сарапшыларының бәсекелестік саясат жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсынымдарын алу болып табылады. Ұсынымдар заңдарды қайта қарау, рәсімдерді өзгерту және еліміздегі институттарды нығайту үшін пайдалы негіз болады.
Шолу сондай-ақ ЭЫДҰ бірінші шолуын өткізген сәттен бастап еліміздегі прогресті құжаттандыру үшін пайдалы. Бірінші сараптамалық шолу Қазақстанда 2015 жылы өткізілді, оның нәтижелері монополияға қарсы қызмет жұмысын және жалпы экономикадағы монополияға қарсы реттеу жүйесін түбегейлі қайта құру үшін негіз болды.
ЕАЭО және ТМД-мен ынтымақтастық шеңберіндегі өзара іс-қимыл
Агенттік 2022 жылғы 25 мамырда және 6 қыркүйекте ЕАЭО-ға мүше елдер мемлекеттері монополияға қарсы органдарының басшыларымен және Бәсекелестік және монополияға қарсы реттеу жөніндегі Алқа мүшесімен (Министрімен) бірлесіп Еуразиялық экономикалық комиссия (бұдан әрі – ЕЭК) кеңестеріне («5+1» форматында) қатысты. Осы алаңда тараптар ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің уәкілетті органдарының нормативтік құқықтық базасын және ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің ұлттық заңнамасының да, ЕАЭО-ның монополияға қарсы реттеу мәселелері бойынша құқығының да бәсекелестікті қорғау саласындағы әдіснамалық негіздерін жетілдіру бойынша шаралар тізбесіне қатысу, сондай-ақ әлеуметтік маңызы бар тауарларға бағаларды мемлекеттік реттеу мәселелерін талқылады.
Сондай-ақ Агенттік 2014 жылғы 12 қарашадағы ЕЭК-тің бәсекелестіктің бірыңғай қағидаларының сақталуын бақылау жөніндегі өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде Құпия ақпаратты қорғау тәртібі және оны жариялағаны үшін жауапкершілік туралы келісімге (бұдан әрі – Келісім) түзетулер әзірледі. 2022 жылғы 16 наурызда Келісімге өзгерістер енгізу туралы Хаттаманы ратификациялау туралы заңға Мемлекет басшысы қол қойды. Ратификацияланған Хаттама Келісім мәтінін ЕАЭО туралы шарттың ережелеріне сәйкес келтіруге бағытталған.
2022 жылы Агенттік ТМД-ға мүше мемлекеттердің Монополияға қарсы саясат жөніндегі мемлекетаралық кеңесінің (бұдан әрі – МСМК) және ТМД-ға мүше мемлекеттердегі монополияға қарсы заңнаманың бұзылуын бірлесіп тергеу жөніндегі штабтың 53-отырысына қатысты.
Тараптар цифрлық дәуірде бәсекелестікті дамыту мәселелерін, қазіргі жағдайдағы монополияға қарсы және бағалық реттеу құралдарын талқылады, сондай-ақ ТМД кеңістігіндегі дәрілік заттар және әлеуметтік маңызы бар тауарлар нарықтарында зерттеулер жүргізу қажеттілігі айтылды. Штаб қызметі шеңберінде ТМД елдеріндегі жосықсыз бәсекелестік, зияткерлік меншік объектілеріне монополияға қарсы заңнаманы қолдану мәселелері бойынша зерттеулерге бастамашылық жасалды.
МСМК шеңберіндегі жұмыс бәсекелестік заңнаманы үйлестірудің жалпы тәсілдерін әзірлеуге, құқық қолдану практикасын жетілдіруге, монополияға қарсы бұзушылықтардың жолын кесу бойынша тәжірибе алмасуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
1.10. Операциялық шараларды іске асыру
Бәсекелестік саясатты тиімді іске асыру тұрғысынан жалпы монополияға қарсы органның жұмыс сапасы тәуелді болатын бірқатар операциялық шараларды іске асыру маңызды болып табылады.
Монополияға қарсы органның қызметін цифрландыру
Мұнда жетекші халықаралық практиканы ескере отырып. Агенттік қызметін цифрландыру бойынша жаңа тәсілдерді әзірлеу маңызды бағыт болып табылады.
Айталық, монополияға қарсы органның негізгі міндеттерінің бірі бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтардың алдын алу, анықтау және тергеп-тексеру, жолын кесу болды. Бұл ретте, қойылған міндетті іске асыруда негіз құрайтын құрал қажетті ақпаратты және бұзушылықтың жасалған растайтын немесе жоққа шығаратын дәлелдеу базасын жинау болып табылады.
Практикада ескі схема бойынша жүргізілетін талдаулардың ақпаратты алудың ұзақ рәсімімен байланысты бірқатар кемшіліктері бар (нарыққа қатысушыларға, уәкілетті ведомстволарға көптеген сұрау салулар жіберу және өңдеу және т.б.), қорытынды қалыптастыру және, нәтиже ретінде постфактум шешімдерін қабылдау, мұндай әрекеттен әсер өзінің өзектілігін жоғалтады (жекелеген кейстер 2-3 жылға созылады). Бүгінгі күні монополияға қарсы орган тауар нарықтарының мониторингі және талдау процестерін автоматтандыруға назар аударып, өз қызметін реинжинирингтеуге бағдарланады.
Агенттік Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттінің Ұлттық статистика бюросымен (ҰСБ) бірлесіп бәсекелестіктің жай-күйінің талдамалық картасын құру бойынша жұмысты бастады. Бәсекелестіктің жай-күйінің талдамалық картасы ақпараттық панельді (дэшборд) білдіреді (9-сурет).
9-сурет - Ақпараттық панельдің (дэшборд) интерфейсі.
Дэшборд тестілеу сатысында тұр.
Дэшбордқа енгізу үшін бастапқы кезеңде Агенттік Ұлттық статистика бюросымен бірлесіп бастапқыда проблемалық мәселелер туындаған 16 тауар нарығынан тұратын тізбені пысықтады.
Нарықтар 15 базалық көрсеткіш бойынша белгіленеді.
1-кесте. Жүйе іске қосылған кезеңде дэшбордқа енгізуге жататын тауар нарықтары мен базалық көрсеткіштердің тізбесі.
Тауар нарықтары
Базалық көрсеткіштер
1. АИ-92, 95 (96) маркалы бензин
2. Дизель отыны
3. Сұйытылған мұнай газы
4. Электр энергиясы
5. Авиаотын
6. Көмір
7. Битум
8. Ұялы байланыс қызметтері
9. Жолаушыларды авиакөлікпен тасымалдау қызметтері
10. Жолаушыларды т/ж көлігімен тасымалдау қызметтері
11. Тұрғын үй құрылысы
12. Цемент
13. Арматура
14. Бетон
15. Жеміс-көкөніс өнімдерін қоспағанда, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары
16. Өндіру (отандық өндірушілер), дәрілік заттарды көтерме және бөлшек саудада өткізу 1. Нарық субъектілерінің тізбесі
2. Тауарды (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру көлемі заттай және құндық мәнде
3. Тауарды / көрсетілген қызметтерді көтерме және бөлшек саудада өткізу көлемі заттай және құндық мәнде
4. Мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің тізбесі, мемлекеттік қатысу үлесі
5. Өндірушілердің бағалары
6. Тауарды көтерме және бөлшек саудада өткізу бағалары
7. Орташа бағалар
8. Тауарды әкету (экспорт) көлемдері
9. Тауарды әкелу (импорт) көлемдері
10. ҚР бойынша нарықта және өңірлер бөлінісінде үш ең ірі субъектілердің (жалпы көлемге қатысты) үлесі
11. Херфиндаль – Хиршман индексі
12. Лернердің орташа өлшенген коэффициенті
13. Инвестициялар көлемі
14. Рентабельділіктің орташа деңгейі
15. Жалақының орташа деңгейі
Тауар нарықтарының тізбесі біртіндеп кеңейеді және ауқымды болады. Дэшбордқа өзге де ақпарат көздерінен мәліметтерді, оның ішінде экспорт-импорт операциялар бойынша деректерді, экономикалық белсенділік бойынша мәліметтерді, қызметтер агрегаторларының, маркетплейстердің деректерін және т.б. интеграциялау мүмкіндігі қосымша пысықталады.
Қорытындысында дэшборд құрылымдаудың, көрсеткіштерді талдау мен қайта таныстырудың тиімді құралы болады, тауар нарықтарындағы жағдайды жедео бағалауға, әлеуетті проблемаларды анықтауға, алдын алу шараларын уақтылы қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл Агенттіктің негізгі қызметін нақты тауар нарықтарына басымдық беруге және өз функционалын тиімдірек іске асыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ мемлекеттік сатып алуда картельдік сөз байласуларды тиімді анықтау мақсатында Агенттік «Өрмек» іздестіру ақпараттық жүйесін енгізді. Бұл жүйе «Атамекен» Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасының «Сатып алудың бірыңғай терезесі» платформасында құрылды және сауда-саттықта картельдік сөз байласу белгілерін анықтауға мүмкіндік береді. «Өрмек» жүйесі сауда-саттықта сөз байласудың ықтимал белгілері туралы автоматты түрде хабарлай отырып, іс-әрекетті талдауды және сауда-саттыққа қатысушылар арасында жанама байланыстарды анықтауды жүзеге асырады.
Жүйенің әрекеті 2019 жылдан бастап мемлекеттік сатып алуды қамтиды. Мысалы, жүйенің көмегімен 2019 жылы тапсырыс берушілер жергілікті атқарушы органдар болып табылған автомобиль жолдарын жөндеуге 7 сатып алуға конкурстарда екі компания бірлесіп қатысқаны және бір-біріне жалған бәсекелестік құрып, іс жүзінде бағаны төмендетпестен кезекпен жеңіске жеткені анықталды. Сатып алудан үнемдеу 0,01%-ды құрады. Картельдік сөз байласу белгілері мән-жайлармен де расталады, бұл кәсіпорындар бір-біріүшін мемлекеттік сатып алу шарттарын орындау бойынша мердігерлер және қосалқы мердігерлер болған. Жалпы, «Өрмек» іздестіру ақпараттық жүйесі енгізілгеннен кейін Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі тарапынан мемлекеттік сатып алудағы картельдік сөз байласу белгілері бойынша 38 нарық субъектісіне қатысты 19 тергеп-тексеру жүргізуге бастамашылық жасалды.
Агенттіктің мемлекеттік қызметтерді көрсету, атап айтқанда қосылу мен бірігу мәмілелеріне өтінішхаттарды қарау мәселесі назар аударуға тұрарлық. Экономикалық шоғырлану бойынша мемлекеттік қызметтің сапасы мен қолжетімділігін арттыру мақсатында Агенттік «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-мен бірлесіп қазір онлайн форматта қолжетімді «Экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы өтінішхаттарды қарау» мемлекеттік қызметін цифрландыру бойынша жұмыс жүргізді. Көрсетілетін қызметті алушы келісімді электрондық форматта аду туралы өтінішхатпен жүгіне алады, бұл өз кезегінде қағаз құжаттарды ұсыну қажеттілігін жоюға мүмкіндік береді.
Бұл жұмысты құжаттарды портал арқылы беру міндетті шарт болып табылатын әзірленген Агенттік төрағасының бұйрық жобасы шеңберінде құқықтық акт туралы заңнамаға сәйкес Мемлекеттік қызметтерді көрсету қағидалары деңгейінде бекіту жоспарланып отыр.
Бұйрық жобасы ашық НҚА сайтында жарияланды және Атамекен ҰКП-ға, қоғамдық кеңес мүшелеріне, аккредиттелген ұйымдарға, сондай-ақ Ғ. Сапарғалиев атындағы мемлекет және құқық ғылыми-зерттеу институтына сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама жүргізу үшін жіберілді.
Анықтама: Бұрын, көрсетілетін қызмет қағаз жеткізгіште ұсынған кезде ғана қаралған, енді көрсетілетін қызметті алуды оңайлату үшін «Е-лицензиялау» мемлекеттік дерекқор» ақпараттық жүйесінің ішкі порталы құрылды, онда өтініш берушілер өтінішпен жүгіне және қажетті құжаттарды онлайн-форматта ұсына алады.
Келесі кезең Агенттіктің 2023 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес көрсетілетін қызметті алушы толтыратын мәліметтерді жинауды ішінара автоматтандыру жоспарланып отыр. Бұл көрсетілетін қызметті алушы ұсынатын мәліметтердің дәйектілігін растау және тізбесін қысқарту үшін қажет.
Атап айтқанда, жеке тұлғалар (ЖСН, құжат нөмірі және т.б.) және заңды тұлғалар (БСН, ЭҚЖЖ және т.б.) туралы мәліметтерді алуды автоматтандыру жоспарланады.
Бұдан басқа, Мемлекеттік басқаруды цифрлық трансформациялау қағидаларына сәйкес Агенттік жанынан Цифрлық трансформациялау офисі құрылды, оның құрамы мен ережесі бекітілді. Офистің міндеттері кешенді басқару және Цифрлық трансформациялаудың жол картасын іске асыру болды. Мемлекеттік орган жоспарлы кезеңде цифрлық трансформациялау көмегімен қол жеткізуді жоспарлайтын, мемлекеттік басқару жүйесінің нәтижелігі мен тиімділігі мақсатына сәцкес келетін саланы цифрлық трансформациялаудың стратегиялық бағытын айқындайтын Агенттікті цифрлық трансформациялаудың жол картасы әзірленді.
Корпоративтік басқару қағидаттарын енгізу
Белгілі болғандай, барлық дамыған елдерде монополияға қарсы ведомстволар бұрыннан бері қызметтің ашықтығы мен тиімділігін арттыруға жәрдемдесетін корпоративтік басқару қағидаты бойынша жұмыс істейді. Корпоративтік басқаруды дамыту қажеттілігі қазақстандық монополияға қарсы органда да туындады. Осыған орай, үздік халықаралық практиканы есепке ала отырып, Агенттік корпоративтік басқару қағидаттарын енгізу бойынша жұмысты бастады.
2022 жылғы қарашадан бастап Агенттікте ведомство басшылығы қатарынан Басқарма институты жұмыс істейді (барлық қажетті регламенттейтін ішкі нормативтік құжаттар қабылданды, Басқарманың құрамы және оның функционалдық міндеттері бекітілді).
2022 жылы Басқарманың 9 отырысы өтті. 2023 жылдың басынан бастап Басқарманың 7 отырысы өткізілді. Басқарма Агенттіктің қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мақсаттарын айқындайды, негізгі мәселелер бойынша шешімдер қабылдайды, мысалы қосылу және бірігу бойынша мәмілелер, монополияға қарсы тергеп-тесерулерді ашу алқалық түрде талқыланып, қабылданады. Сондай-ақ Қадағалау Кеңесін құру жоспарланып отыр. Оның негізгі функциясы Агенттік қызметі шеңберінде Басқармаға ұсынымдар беру болады.
Ведомствода кейіннен корпоративтік процестерді енгізу үшін Корпоративтік басқаруды енгізу жоспары қабылданды, оның шеңберінде Агенттік пен «Qazaq Independent Directors» Қауымдастығы арасында ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Тараптар әріптестік қатынастар орнатуға және корпоративтік басқару саласында бірлескен жобаларды іске асыруға бағытталған ұзақ мерзімді ынтымақтастықты дамытуға уағдаласты.
Экономикалық талдауды неғұрлым сапалы қолдануды қоса алғанда, Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі жұмысының ашықтығы мен тиімділігін арттыру мақсатында бас экономистің офисі (chief economist) құрылды.
Анықтама: ЕО Бәсекелестік мәселелері жөніндегі бас директорат: 700-ге жуық қызметкердің жалпы санынан нақты істерді тергеп-тексерумен 400-ден астамы (casehandler) айналысады. Оның төрттен бірінен астамы мемлекеттік дотацияларға маманданған, 2-3% бас экономистің командасында жұмыс істейді, қалғаны монополияға қарсы істерді тергеп-тексереді.
Бас экономист кеңсесінің міндеттеріне тауар нарықтарын зерттеу нәтижелерін ведомствоішілік бақылау, дербес зерттеулер жүргізу кіреді.
2-тарау. Жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау
Кәсіпкерлік кодекске сәйкес монополияға қарсы органға тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдауды жүзеге асыру құзыреті берілген. Тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерін анықтау, бәсекелестікті қорғауға және дамытуға, монополистік қызметтің алдын алуға, шектеуге және жолын кесуге бағытталған шаралар кешенін әзірлеу мәселелері бойынша тиісті шешімдер қабылдауды алдын ала айқындайтын бәсекелестік саясатты іске асырудың негізгі құралы болып табылады.
Жалпы, 2022 жылы тауар нарықтарына 80-нен астам талдау жүргізілді. Бұл ретте, көп жағдайда бұл жедел шаралар ретінде жүргізілген тауар нарықтарын жоспардан тыс талдаулар, оның ішінде қаңтардағы оқиғаларға байланысты тапсырмаларды, Инфляцияға қарсы ден қою шараларының кешенінде көзделген іс-шараларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің, Үкіметінің тапсырмаларын іске асыруға негізделген. Бұдан басқа, жеке және заңды тұлғалардан келіп түскен өтініштердің негізінде тауар нарықтарына жоспардан тыс талдаулар жүргізілді.
Сонымен қатар, 2022 жылы Агенттік жоспарлы режимде 20 тауар нарығын ғана талдағанын атап өткен жөн:
1. Мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізу нарығы;
2. Мұнай өнімдерін бөлшек саудада өткізу нарығы;
3. Электр энергиясын көтерме сату нарығы;
4. Электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығы;
5. Көмірді көтерме саудада өткізу нарығы;
6. Көмірді бөлшек саудада сату нарығы;
7. Тұтынушыларды табиғи газға қосу кезінде құрылыс-монтаждау жұмыстары қызметтерінің нарығы;
8. Локомотивтерге техникалық, сервистік қызмет көрсету және күрделі жөндеу қызметтері нарығы;
9. Вагондарды жөндеу қызметтері нарығы;
10. Цифрлық эфирлік телерадио хабарларын тарату қызметтері нарығы;
11. Мыс өткізу нарығы;
12. Қорғасын өткізу нарығы;
13. Мырыш өткізу нарығы;
14. Алюминий өткізу нарығы;
15. Өңделген сүтті өткізу нарығы;
16. Қант өткізу нарығы;
17. Дәрілік заттарды өткізу нарығы;
18. Коронавирустық инфекцияны ПТР диагностикалау бойынша қызметтер нарығы;
19. ҚТҚ жинау, әкету, сұрыптау және көму нарығы;
20. Автомобильді кредиттеу қызметтері нарығы.
2.1. Мұнай өнімдерін көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтары
Мұнай өнімдерін көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтарын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді және АИ-92 және Аи-95 бензині, авиациялық және дизель отыны (бұдан әрі - мұнай өнімдері) сияқты отын-энергетикалық бағыттағы мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін қамтиды.
«Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Заңға сәйкес мұнай өнімдерінің жекелеген түрлеріне мазут пен жол битумы да жатады. Мазут жылу және электр орталықтары үшін жағатын отын ретінде шектеулі қолданылады, осыған орай талдаумен қамтылған жоқ. Жол битумы құрылыс материалы ретінде пайдаланылады және отын-энергетикалық тауар болып табылмайды.
Өзінің қасиеттері мен пайдалану бағыттары бойынша (сатып алушылар тобы) Аи-92 және Аи-95 маркалы бензин, дизель отыны (жазғы/қысқы) және авиакеросин бір-бірін алмастырмайды.
10-сурет – 2022 жылғы нарық теңгерімі, тонна.
Барлық мұнай өнімдері өңдеу үшін дайындалған шикі мұнайдан өндіріледі, оларды жеткізушілер сол бір ұйымдар болып табылды. Айталық, нарықтың ең жоғары үлесі «Petrosun» ЖШС, «ҚМГ» АҚ және «Рetrostar» ЖШС-ға тиесілі:
- Аи-92 бензині: «Petrosun» ЖШС - 58,7%, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ - 32,6%;
- АИ-95 бензині: «Petrosun» ЖШС - 47,3%, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ - 24,1%, «Рetrostar» ЖШС - 16,5% (11-сурет).
11-сурет – 2021 жылғы қазаннан бастап 2022 жылғы қыркүйекке дейін кезеңдегі бензин бойынша көтерме саудада өткізушілердің үлесі, %.
Авиакеросин бойынша: «Petrosun» ЖШС - үлесі 56,8%; «ҚазМұнайГаз ҰК» АҚ - үлесі 24% (12-сурет).
12-сурет – Авиаотын бойынша көтерме саудада өткізушілердің үлесі, %.
Дизель отыны бойынша: «Petrosun» ЖШС-51,1%, «ҚазМұнайГаз ҰК» АҚ-29,9% (13-сурет).
13-сурет – Дизель отыны бойынша көтерме саудада өткізушілердің үлесі, %.
Тауар нарығына бұрын жүргізілген талдаумен салыстырғанда, 2021 жылғы қыркүйектен бастап 2022 жылғы қыркүйекке дейінгі кезеңде нарық субъектілерінің саны 36-дан 55 субъектіге дейін ұлғайды.
Бұл ретте, АИ-95 маркалы бензин бойынша (баға реттелмейді) нарықтағы 16% үлеске ие «Petrostar» ЖШС жаңа нарық субъектісі тұлғасында нарықтың бөлшектенуі байқалады.
Осы талдауды жүргізу барысында екі ірі көтерме саудада өткізуші «Petrosun» ЖШС және «Қазмұнайгаз» АҚ-ның мұнай өнімдеріне баға серпіні зерделенді.
14-сурет – Дизель отынының бағасы, тоннасына теңге.
Жалпы мұнай өнімдерін өткізудің көтерме сауда нарығы жоғары шоғырланған деп сипатталады:
Аи-92 бензині: CR-3: 91,3%, Герфиндаль – Гиршман индексі (бұдан әрі – ННІ): 2000 <4513,53<10000.
Аи-95 бензині: CR-3: 87,9%, ННІ: 2000 <4625<10000.
Дизель отыны: CR-3: 81%, ННI: 2000 <3497,5<10000.
Авиациялық отын: CR-3: 80,8%, ННI: 2000 <3809<10000.
Осыған байланысты, Кәсіпкерлік кодексінің 172-бабының 4 және 6-тармақтарына сәйкес «Petrosun» ЖШС, «ҚазМұнайГаз ҰК» АҚ нарықта үстем жағдайға ие субъектілер деп танылды.
Кодекстің енгізілген негізгі қуатқа тең қолжетімділікті қамтамасыз ету жөніндегі жаңа нормаларын, сондай-ақ нарықтағы үлестерді ескере отырып, талдау қорытындысы бойынша негізгі қуатты иеленушілер болып «Petrosun» ЖШС, «ҚазМұнайГаз ҰК» АҚ танылды.
Негізгі оқиғалар
2022 жылғы маңызды оқиға «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның қабылдануы болды, онда:
- мұнай өндіруші ұйымдармен (бұдан әрі - МӨҰ) үлестестіктің қажеттілігі бөлігінде мұнай берушілерге қойылатын талаптарды күшейту;
- мұнай өңдеу зауыттарының (бұдан әрі - МӨЗ) процессингтіктен маркетингтік схемаға көшуі;
- МӨҰ-ға мұнай өңдеуге және өзінің мұнай өнімдерін одан әрі өткізуге құқық беру;
- мұнай базаларына қойылатын талаптарды күшейту арқылы «өнімсіз» делдалдарды жою.
Бұл заң алдын ала бағалау бойынша нарық құрылымына және мұнай өңдеу мен мұнай өнімдерін өткізуге МӨҰ-ның қол жеткізуі бөлігінде субъективті құрамға, сондай-ақ «өнімсіз» делдалдарды жоюға оң әсер етті.
Бұл ретте, мемлекеттің мұнай өңдеу нарығына (ҚМГ тобы, CNPC) қатысуының және мұнай өнімдерін өткізудің («ҚазМұнайГаз ҰК» АҚ және «Petrosun» ЖШС) теріс салдары күшейді, МӨЗ-ге шағымдар саны артты (өтінімдерді қабылдаудан бас тарту, мәжбүрлеп сатып алу, сатып алу бағасының төмендеуі).
Осы заңмен сондай-ақ көтерме сауада нарығында ЖЖМ бағасын мемлекеттік реттеу мүмкіндігі, сондай-ақ маусымдық кезеңде АЖҚС-ға мұнай жеткізушілердің өткізу міндеттілігі енгізілді.
2023 жылғы 12 сәуірден бастап мұнай өнімдерін өткізуге жаңа шекті бағалар енгізілді:
1) Энергетика министрінің 2023 жылғы 12 сәуірдегі № 139 бұйрығымен МӨЗ жеткізу базисінде стационарлық АЖҚС үшін мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізуге мынадай мөлшерде (ҚҚС-ны есепке алғанда) шекті бағалар белгіленді:
- Аи-80 – 93 маркалы бензин тоннасына 161 теңге;
-Аи-92 және Аи-93 маркалы бензин – тоннасына 214 584 теңге;
– дизель отыны (жазғы, маусымаралық) - тоннасына 284 350 теңге;
2) Энергетика министрінің 2023 жылғы 12 сәуірдегі №140 бұйрығымен «Бағаларды мемлекеттік реттеу белгіленген мұнай өнімдерін бөлшек саудада өткізуге шекті бағаларды белгілеу туралы» Энергетика министрінің 2015 жылғы 19 мамырдағы №361 бұйрығына өзгерістер енгізілді, оған сәйкес стационарлық АЖҚС арқылы мұнай өнімдерін бөлшек саудада өткізуге шекті бағалар мынадай мөлшерде (ҚҚС-ны есепке алғанда) белгіленді:
- Аи-80 маркалы бензин – литріне 89 теңге;
- Аи-92 және Аи-93 маркалы бензин – литріне 205 теңге;
– дизель отыны (жазғы, маусымаралық) – литріне 450 теңге;
- Қазақстан Республикасында берілген жүргізуші куәлігін көрсеткен кезде, тәулігіне 100 литрге дейінгі көлемде – литріне 295 теңге;
- Қазақстан Республикасында берілген жүк, арнайы, мамандандырылған автомобильдер мен автобустарға жүргізуші куәлігін және көлік құралын тіркеу туралы куәлікті көрсеткен кезде, тәулігіне 300 литрге дейін – литріне 295 теңге.
Алдын ала бағалау бойынша бұл АЖҚС-қа нарықтық емес көтерме сауда бағасымен және АЖҚС-қа «тіркелген» бөлшек сауда бағасымен, сондай-ақ нарық субъектілерінің көктемге-егіс кезеңінде көлемдерді бөлудің нарықтық емес тетіктерін «күтумен» және мұнай базаларында дизель отыны көлемдерін «ұстап тұрумен» байланысты нарықтағы дизель отыны ұсынысының икемділігіне теріс әсерін тигізді.
Қазақстан Республикасында ЖЖМ-ға белгіленген шекті бөлшек сауда бағасы ЕАЭО-ға кіретін және белсенді сауда айналымы бар көрші елдердің (Өзбекстан, Қытай) бағасынан бұрынғысынша төмен.
ЖЖМ ағыны мен жасырын транзиті мәселелері Заң қабылданған және «қолмен» әкімшілік реттеу енгізілген кезде де шешілмеген күйінде қалып отыр. Мәселелерді шешу үшін ішкі және сыртқы индикаторларға бағдарланған бөлшек сауда бағасын қалыптастырудың теңгерімделген тетігін қолдану талап етіледі.
Алайда, оң экономикалық нәтиже де бар, алдын ала мәліметтер бойынша, МӨҰ-ға рұқсат беру нарыққа «Petrosun» ЖШС-ның және жалпы мұнай жеткізушілердің үлесін азайту есебінен мұнай өнімдерімен бастапқы көтерме сауданы бөлшектеуге серпін берді.
Болжамды деректер бойынша бөлшек сауда нарығында бағаның өсуін және алдағы уақытта теңгерімсіздікті жоюды ескере отырып, мұнай мен мұнай өнімдеріне (сыртқы индикаторларды ескеретін) теңгерімді бағалық реттеу тетігін енгізу ЖІӨ-ге 1 трлн. теңгеден астам үлесті қамтамасыз етеді (ЖЖМ-дан салықтың қосымша түсімдері есебінен).
Сондай-ақ 2022 жылы «Биржалық сауданың үлгілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 30 наурыздағы № 280 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» Премьер-Министрдің орынбасары - Сауда және интеграция министрінің 2022 жылғы 19 шілдедегі № 294-НҚ бұйрығымен мұнай өнімдерімен биржалық сауданы регламенттеу бөлігінде (24-тарау) Биржалық сауда қағидаларына өзгерістер енгізілді.
Бұдан басқа, Ұлттық жобада тауар биржалары арқылы бензинді, дизель отынын, реактивті қозғалтқыштар мен битумға арналған отынды өткізу үлесін 2025 жылға қарай жалпы өткізу көлемінің 20%-ына дейін ұлғайту көзделген.
Алайда, бизнес субъектілері, сондай-ақ Қазақстандық отын қауымдастығы салалық мемлекеттік орган мен квазимемлекеттік секторға қатысты 2023 жылғы қаңтардан бастап биржалық сауда-саттыққа дизель отыны қойылмайды деген шағымдар айтады. Биржалық сауда саласындағы нормативтік құқықтық базаның жақсаруына қарамастан, мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің көлемін ұлғайту бойынша нақты шаралар қабылданған жоқ.
Мұнай өнімдерінің бағаларын әкімшілік реттеу кезінде нарық үшін баға индикаторы бола алатын (теңгерімді реттеу тетігі үшін) биржада бағаларды қалыптастыру қатар жүзеге асырылады. Болжам бойынша мұнай өнімдерін биржаға шығару (2025 жылға қарай 20%-ға дейін) 1 трлн. теңгеден астам сомаға мұнай өнімдеріне бәсекелестік қолжетімділікті қамтамасыз етеді.
Бәсекелестікті дамытуда кедергілер
1) соңғы 3 жылда дизель отынын өндіру көлемінің 13%-ға ұлғаюына қарамастан, нарықтың теріс теңгерімі сақталып отыр. Ішкі тұтыну көлемі – 4,7-ден 5,5 млн тоннаға дейін немесе 15%-ға ұлғайды. Негізгі өсім ауыл шаруашылығы жұмыстарына тиесілі, онда тұтыну көлемі 26%-ға ұлғайды. Екінші себеп - мұнай өнімдерін заңсыз әкету (нарық көлемінің 5%-ы) және транзиттік көлік (10%-ға дейін).
Осыған байланысты, Үкімет мұнай өнімдеріне баға белгілеу және олардың айналымын бақылау жөніндегі шаралар кешенін іске асырды. ҚМГ базасында («Petrosun» ЖШС-дагі үлесті сатып алу жолымен) 80%-дан астам үлесі бар негізгі оператор құрылды.
МӨЗ-дің маркетингтік схемаға көшуі шеңберінде мұнайды сатып алуға және ЖЖМ өткізуге іс жүзінде басым құқық берілді. Отынды әкетуге шектеу енгізілді және мұнай өнімдерінің айналымын мониторингілеу жүйесі енгізілді.
2022 жылғы тамыздан бастап ішкі және транзиттік көлік үшін бөлшек сауда бағаларын реттеу қолданылады. Қазіргі кезде бөлшек сауда желілеріне көлемдерді мәжбүрлеп сатумен АЖҚС-қа көтерме баға реттелді;
2) көтерме (227 тг/л.) және бөлшек сауда бағалары (295-тен 450 тг/л. дейін) арасындағы жоғары айырмашылық көлеңкелі схемалардың таралуының негізгі себебі болып табылады. Дизель отынының негізгі көлемі (45%) АЖҚС-тың ірі желілеріне, ал дала жұмыстары кезінде - ауыл шаруашылығы өндірушілеріне (30%-ға дейін) сатылады. Нарықтың қалған бөлігі бақылаусыз («көлеңкеде») қалады.
Мәселен, «Petrosun» ЖШС контрагенттерінің құрылымында «Silk Way Petroleum» ЖШС, «SAPAR Trading» ЖШС, «Petro Capital» ЖШС, «Lf-Trade» ЖШС-ның бұрынғы делдал тұлғалары және басқалар бар. «ҚазМұнайГаз ҰК» АҚ мұнай өнімдерінің 35% -ын «PetroRetail» ЖШС-ға кепілді сатады, оның бір бөлігі нарықта басқа АЖҚС-ға (экономикалық тұрғыдан тиімсіз делдалдар) қайта сатылады.
Қазіргі кезде Агенттік ЖЖМ өткізуден негізсіз бас тарту фактілерін тексерәп жатыр.
Меншік иесі ауысқаннан кейін «Petrosun» ЖШС тұтынушылардың ауызша өтінімдері бойынша орталықтандырылған есеп жүргізбестен отын сату практикасын кеңінен қолдана бастады. Дизель отынын беруден бас тарту тіркелмейді. Қолма-қол ақшаны қолдана отырып, дизель отынын сату айналымы ұлғайды.
Осылайша, мемлекет бұрынғыдай мұнай өнімдерінің шамамен 30%-ын бақыламайды, бұл баға белгілеудің ашықтығына теріс әсер етеді және жоғары бағаларды жасанды қалыптастыру факторларының бірі болып қала береді;
3) ауыл шаруашылығы өндірушілері арасында отынды бөлу тарату тізімдері бойынша да ашық емес жүзеге асырылады. Жеңілдікті отынды нысаналы пайдалануды бақылау жоқ.
Маркетингтік схемаға көшумен жеке жер қойнауын пайдаланушылардан мұнай МӨЗ-ін төмен бағамен мәжбүрлеп алып қою практикасы енгізіледі. ҚМГ мұнайды сатып алу бағасы тоннасына 100-ден 70 мың теңгеге дейін төмендеді, бұл бағаның төмендеуіне әкеп соқпады, тек МӨЗ-дің табыстылығын арттырды. Теңгерімсіз бағалық реттеу ішкі және сыртқы бағалардың теңсіздігінің себебі болды. Қазақстанда және шектес елдерде дизель отыны құнының айырмашылығы 65%-ға жетті. Мұндай жағдайда ЖЖМ-ның заңсыз әкетілуін бақылау шаралары тиімсіз болып шықты.
Өз кезегінде, ішкі және транзиттік көлік үшін бағаларды саралау халық үшін «жеңілдікті» отынды сатудың шектеуге әкелді. ҚМГ және «Petrosun» ЖШС (236 мың тг/т.) босататын дизель отынының құны деңгейінде бірыңғай көтерме сауда бағасын белгілеу өндіріс құны едәуір жоғары ұсақ мұнай жеткізушілердің қызметіне (280-350 мың тг/т.) қауіп төндіреді;
4) бағаны қатаң бақылау жағдайында ШОБ үлесі жыл сайын төмендейтін бөлшек сауда нарығында да елеулі салдарлар туындайды. Атап айтқанда, шағын АЖҚС мұнай жеткізушілердің ресурстарына жанама (мұнай базалары немесе ірі АЖҚС желілері арқылы) қол жеткізе алады, бұл ЖЖМ сатып алудың жоғары құнын білдіреді;
5) егер көтерме және бөлшек сауда нарықтарында бағаны бақылау белгіленген болса, онда мұнай өңдеудің монополиялық қызметтері бағалық реттеуден шығарылады.
Нәтижесінде, тұрақты негізде МӨЗ қызметтерінің құнын арттыру фактілері анықталады. Мысалы, 2022 жылы Атырау және Павлодар МӨЗ-дің негізделген бағаны тиісінше 35% және 17%-ға арттырғаны анықталды. Осыған қарамастан, ҚМГ құрамындағы Атырау МӨЗ ағымдағы жылғы қаңтарда қайта өңдеу құнын 27%-ға ұлғайтты.
Қайта өңдеу құнының көтерме бағаға шамамен 18 % үлесін ескере отырып, бұл тұтынушылар үшін түпкілікті құнды едәуір арттырады;
6) мемлекеттің МӨЗ-ді басқаруының төмен сапасы жоспардан тыс жөндеулер санымен сипатталады.
Ақпанда Атырау МӨЗ каталитикалық крекингті тоқтатты. Осы айда Павлодар МӨЗ сутегі өндірісінің қондырғысындағы ақауға байланысты дизель отынын шығаруды апатты түрде тоқтатты. Бұл ретте, Атырау және Павлодар МӨЗ-ді жаңғыртуға салынған қаражаттың жалпы сомасы 5 жыл ішінде 1,9 трлн теңгені құрады.
Соңғы 3 жылда аталған мемлекеттік МӨЗ-де жоспардан тыс 106 тоқтау орын алды, ал Шымкент МӨЗ-де жеке инвестормен (50,2%) жоспардан тыс 21 тоқтау болды, бұл активті неғұрлым тиімді басқаруды көрсетеді.
Өз кезегінде, МӨЗ-ге мемлекеттік қатысу апаттарды жоюды қиындатады, себебі қолданыстағы заңнамаға сәйкес жабдықты сатып алу шарттарын сақтау және жүргізу талап етіледі;
7) жоспарланып отырған бағаны кезең-кезеңмен көтеру ішкі нарықтағы теңгерімсіздіктерді жою үшін қажетті шара болып табылады.
Алайда, көтерме сауда нарығының монополиялық жай-күйін сақтау жағдайында бағаның өсуі үстем көтерме саудада жеткізушілер мен бөлшек сауда нарығы субъектілерінің табыстылығының артуын білдіреді.
Сондықтан бағаны көтерген кезде мұнайды сатып алу бағасын арттыру арқылы үстеме пайданы алып қою және пайданы көтерме буыннан жер қойнауын пайдаланушыларға қайта бөлу мақсатында акциздің мөлшерлемесін ұлғайту қажет;
8) деректерді жинауды Қаржы министрлігінің МКК (АЖҚС салық декларациялары), Энергетика министрлігі (мұнай базалары мен МӨЗ есептері) және «ҰАТ» АҚ (мұнай өнімдерін есепке алу жүйесі (МӨЕЖ), МӨЗ және АЖҚС есепке алу аспаптары арқылы) жүзеге асырады.
МКК үшін салық декларацияларын және ЭМ үшін есептерді АЖҚС және мұнай базалары дербес қалыптастырады, бұл деректердің дұрыстығын төмендетеді, ал «ҰАТ» АҚ деректерді жинауды есептеу аспаптары арқылы автоматтандырылған түрде жүзеге асырады. Алайда, «ҰАТ» АҚ жүйесі АЖҚС қалдықтарына ғана қатысты.
Осылайша, мұнай өнімдерін жинау мен есепке алудың бірыңғай платформасы жоқ, процесті автоматтандыру жоқ.
2015 жылғы 31 желтоқсанда Үкіметтің қаулысымен «ҰАТ» АҚ мұнай өнімдерін есепке алу жүйесінің (МӨЕЖ) операторы болып айқындалды, жүйе тек 2019 жылғы маусымда енгізілді, алайда ол толыққанды емес, себебі ол нарыққа барлық қатысушыларды – алу-берушілер мен мұнай базаларын қамтымайды. Осы уақытқа дейін бұл жүйені қаржыландыру мәселесі шешілмеген, «ҰАТ» АҚ әзірлеуді және оны жүргізуді дербес жүзеге асырады.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
Жүргізілген талдау қорытындысы бойынша қаралатын нарық бойынша мынадай ұсыныстар әзірленді:
1) мұнай өнімдерімен биржалық сауда-саттықты нарық көлемінің 20%-ына дейін дамыту;
2) Негізгі қуатқа тең қол жеткізу қағидалары шеңберінде мұнай өңдеу қызметтеріне қол жеткізуді регламенттеу (Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 2 ақпандағы № 51 бұйрығымен бекітілген қолданыстағы Шикі мұнайды және (немесе) газ конденсатын және (немесе) қайта өңдеу өнімдерін өңдеуге мұнай берушілердің кол жеткізу қағидасы бар, осы бұйрыққа өзгерістер енгізу жоспарланады);
3) Негізгі қуатқа тең қол жеткізу қағидалары шеңберінде мұнай өнімдерін өткізуді регламенттеу (Қағидалар әзірленді, қазіргі кезде салалық МО (Қаржы және Энергетика министрлігі келісілді);
4) 2017 жылға дейін қолданыста болған мұнай өңдеу қызметтерінің құнын мемлекеттік бағалық реттеуге қайтару;
5) мұнай өңдеу қызметтерін бірыңғай технологиялық процестің біліктілік талаптары бар лицензияланатын қызмет түрі деп тану;
6) бюджеттік қаржыландыруды қамтамасыз ете отырып, алу-берушілер мен мұнай базаларының өткізуін қамтитын «ҰАТ» АҚ базасында мұнай өнімдерінің айналымын есепке алудың толық циклін енгізу;
7) акцизді және жер қойнауын пайдаланушылардан мұнайды сатып алу бағасын ұлғайта отырып және кейіннен нарықты қайта реттей отырып, ЖЖМ-ның көтерме және бөлшек сауда бағаларын кезең-кезеңімен арттыру;
8) ірі және шағын тігінен интеграцияланған компаниялардың бәсекелестігіне бағдарланған нарық моделін өзгерту;
9) мемлекеттік оператор қызметінің тиімсіздігіне байланысты нарықты монополиясыздандыру мақсатында мұнай өнімдерін өңдеу және өткізу нарығына мемлекеттің қатысуын төмендету жөніндегі шаралар кешенін іске асыру (Агенттіктің ұстанымы Үкімет аппаратына, Президент Әкімшілігіне жіберілді, жалпы тәсілдерді, оның ішінде салалық орган қолдады).
2022 жылы Агенттік Энергетика министрлігімен бірлесіп жол картасын қабылдады, онда:
1) мұнай өнімдерімен биржалық сауда-саттықты сауда-саттық көлемін 20%-ға дейін ұлғайту тұрғысынан талдау;
2) Мұнай өнімдерін көтерме саудада өткізудің негізгі қуатына тең қол жеткізу қағидаларын бекіту;
3) «ҚМГ-Аэро» АҚ-ның авиакеросинді өткізу жөніндегі қызметін монополияға қарсы комплаенс актісімен келісу (бөлшек саудада өткізу);
4) 2025 жылға қарай ЕАЭО шеңберінде ЖЖМ құнын жақындату жөніндегі болжамды жоспарды әзірлеу (теңгерімді бағалық реттеу тетігі);
5) Негізгі қуатқа тең қол жеткізу қағидалары шеңберінде мұнай өңдеу қызметтеріне қол жеткізуді регламенттеу көзделген.
2.2. Электр энергиясын көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтары
Электр энергиясын көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтарын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
«Электр энергетикасы туралы» Заңның 14-бабының 3-тармағына сәйкес электр энергиясы нарығы екі деңгейден тұрады: электр энергиясының көтерме және бөлшек сауда нарықтары.
Көтерме сауда нарығында электр энергиясын бөлшек сауда нарығында немесе көтерме тұтынушылар, әдетте, өнеркәсіптік мақсаттарда қайта сату мақсатында сатып алады.
«KEGOC» АҚ деректері бойынша 2022 жылғы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша электр энергиясын көтерме саудада өткізуді 53 энергия өндіруші ұйым (бұдан әрі – ЭӨҰ) жүзеге асырды.
Сондай-ақ электр энергиясын көтерме саудада өткізу нарығында жаңартылатын энергия көздері (бұдан әрі - ЖЭК) есебінен генерацияланатын электр энергиясын босатуды жүзеге асыратын 80-нен астам нарық субъектілері жұмыс істейді.
Алайда, ЖЭК есебінен электр энергиясын өткізу шарттары әртүрлі. Мәселен, «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» Заңға сәйкес ЖЭК-тегі ЭӨҰ-дан желіге босатылатын барлық электр энергиясын бірыңғай сатып алушы («ЖЭК-ті қолдау жөніндегі РФО» ЖШС) 1 кВтс үшін белгіленген тарифтер бойынша (2018 жылға дейінгі шекті немесе 2018 жылдан кейінгі аукциондық) кепілді төлейді.
Осылайша, ЭӨҰ деректері арасында бәсекелестік жоқ, осыған байланысты олар нарық субъектілерінің үлестерін есептеу кезінде есепке алынбайды. ЭӨҰ деректері арасындағы бәсекелестік процесі жобаны аукциондық сауда-саттық нәтижелері бойынша іріктеу сатысында ғана жүргізіледі.
Электр энергиясын көтерме саудада өткізу тауар нарығына өңірлік деңгейдегі электр беру желілері бойынша электр энергиясын беру жөніндегі қызметтерді көрсететін 20-ға жуық ұйым қатысады.
«Табиғи монополиялар туралы» Заңға сәйкес электр энергиясын беру жөніндегі қызметтер табиғи монополиялар салаларына жатады және энергия беруші ұйымдардың қызметін мемлекеттік реттеуді тарифті қалыптастыру, белгілеу және бекіту жолымен ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу комитеті (бұдан әрі – ТМРК) атынан табиғи монополиялардың тиісті салаларында басшылықты жүзеге асыратын уәкілетті орган жүзеге асырады.
Электр энергиясының бөлшек сауда нарығында энергиямен жабдықтаушы ұйымдар (бұдан әрі – ЭЖҰ) электр энергиясын кейіннен бөлшек тұтынушыларға тасымалдау, қуатқа ақы төлеу және т.б. шығындарын ескере отырып сату үшін ЭЖҰ-дан сатып алады.
Электрмен жабдықтау нарығында 140-тан астам ЭЖҰ жұмыс істейді, оның ішінде шамамен 35 ЭЖҰ электр энергиясын кепілді жеткізушілер болып табылады, оларды қоғамдық маңызы бар нарықтарда баға белгілеу тәртібіне сәйкес ТМРК реттейді. Қалған ЭЖҰ электр энергиясын босату бағасын дербес белгілейді.
Электр энергиясының көтерме сауда нарығы
Үстем немесе монополиялық жағдайға ие электр энергиясын көтерме саудада өткізу нарығының субъектілері туралы ақпарат төмендегі кестеде келтірілген.
2-кесте. Үстем немесе монополиялық жағдайға ие электр энергиясын көтерме саудада өткізу нарығының субъектілері.
№ Географиялық шекаралар ЭЖҰ (тұлғалар тобының) атауы Нарық үлесі Бәсекелестік деңгейі
2021 жыл 2022 жыл
(қаңтар-тамыз)
1 Алматы энергия торабы «Самұрық-Энерго» АҚ 93 % 2000 <HHI 8681 <10000 2000 <HHI 8301 <10000
2 Талдықорған энергия торабы «Самұрық-Энерго» АҚ
«ТЭК» ЖШС 70-73 %
12 % 70 <CR(3) 85 <100
2000 <HHI 5580 <10000 70 <CR(3) 92 <100
2000 <HHI 5057 <10000
3 Қызылорда облысы «Самұрық-Энерго» АҚ
"Қызылорда Жылу электр орталығы" МКК 67 %
19 % 70 <CR(2) 85 <100
2000 <HHI 4837 <10000 70 <CR(3) 90 <100
2000 <HHI 3586 <10000
4 Жамбыл облысы «Самұрық-Энерго» АҚ
«Т.И. Батуров атындағы «Жамбыл ГРЭС-1» АҚ 62 %
27 % 70 <CR(2) 89 <100
2000 <HHI 4662 <10000 70 <CR(2) 90 <100
2000 <HHI 4447 <10000
5 Көкшетау энергия торабы «Самұрық-Энерго» АҚ
«Степногор ЖЭО» ЖШС 60 %
23 % 70 <CR(2) 83 <100
2000 <HHI 4204 <10000 70 <CR(3) 89 <100
2000 <HHI 3423 <10000
6 Қостанай облысы «Самұрық-Энерго» АҚ
құрамында «ЕЭК» АҚ, «Қазақстан алюминийі» АҚ ЖЭО және Рудный ЖЭО бар тұлғалар тобы
«СевКазЭнерго» АҚ > 55 %
24,32 %
18,20 % 70 <CR(3) 97 <100
2000 <HHI 3959 <10000 70 <CR(2) 80 <100
2000 <HHI 4027 <10000
7 Павлодар облысы құрамында «Самұрық-Энерго» АҚ
«СевКазЭнерго» АҚ және «Павлодарэнерго» АҚ бартұлғалар тобы 47 %
39 % 70 <CR(2) 86 <100
2000 <HHI 3784 <10000 70 <CR(2) 91 <100
2000 <HHI 4164 <10000
8 Түркістан облысы және Шымкент қаласы «Самұрық-Энерго» АҚ
құрамында «3-Энергопорталық» АҚ және «Еуроазиялық энергетикалық корпорация» АҚ бар тұлғалар тобы 65 %
15 % 70 <CR(2) 80 <100
2000 <HHI 4465 <10000 70 <CR(3) 84 <100
2000 <HHI 3329 <10000
9 Жезқазған энергия торабы «Самұрық-Энерго» АҚ
Құрамында «ГРЭС Топар» ЖШС, ЖТЭО БТЭО «Қазақмыс Энерджи» ЖШС бар тұлғалар тобы 29-35 %
35,60 % 70 <CR(3) 81 <100
1000 <HHI 2393 <2000 70 <CR(3) 82 <100
2000 <HHI 2448 <10000
10 Ақмола облысы және Астана қаласы «Самұрық-Энерго» АҚ
«Астана-Энергия» АҚ > 39 %
50 % 70 <CR(2) 89 <100
2000 <HHI 4036 <10000 70 <CR(2) 90 <100
2000 <HHI 4134 <10000
11 Ақтөбе облысы «Самұрық-Энерго» АҚ
«Ақтөбе ЖЭО» АҚ
Жаңажол ГТЭС > 29 %
29,5 %
28,5 % 70 <CR(3) 87 <100
2000 <HHI 2528 <10000 70 <CR(3) 87 <100
2000 <HHI 2771 <10000
12 Шығыс Қазақстан облысы «АЭС Шүлбі ГЭС» ЖШС және «Өскемен ГЭС АЭС» ЖШС тұлғалар тобы
«Өскемен ЖЭО» ЖШС
«Самұрық-Энерго» АҚ 50,5 %
18,6 %
12 % 70 <CR(2) 70 <100
2000 <HHI 2897 <10000 70 <CR(2) 73 <100
2000 <HHI 2796 <10000
13 Қарағанды энергия торабы құрамында «Қарағанды Энерго орталығы» ЖШС және «Өскемен ЖЭО» ЖШС бар тұлғалар тобы
«Самұрық-Энерго» АҚ 56 %
18 % 70 <CR(2) 73 <100
2000 <HHI 3463 <10000 70 <CR(2) 92 <100
2000 <HHI 3384 <10000
14 Солтүстік Қазақстан облысы «СевКазЭнерго» АҚ 100 % 2000 <HHI 9941 <10000 2000 <HHI 5348 <10000
15 Батыс Қазақстан облысы «БатысПауэр» ЖШС ГТЭС-200
Орал ГТЭС 39 %
20 % 70 <CR(2) 58 <100
2000 <HHI 1883 <10000 70 <CR(3) 60 <100
2000 <HHI 2448 <10000
16 Атырау облысы «Атырау ЖЭО» АҚ
«KUS» ЖШС ГТЭС 56 %
25 % 2000 <HHI 3761 <10000 2000 <ННІ 3827 <10000
17 Маңғыстау облысы «МАЭК-Қазатомөнеркәсіп» ЖШС
«KUS» ЖШС ГТЭС 76 %
23 % 2000 <HHI 6323 <10000 2000 <HHI 5577 <10000
Кестеден көрінгендей, электр энергиясының көтерме сауда нарығы жоғары шоғырланған нарық болып табылады.
Электр энергиясының бөлшек сауда нарығы
Үстем немесе монополиялық жағдайға ие электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығының субъектілері туралы ақпарат төмендегі кестеде келтірілген.
3-кесте. Үстем немесе монополиялық жағдайға ие электр энергиясын бөлшек саудада өткізу нарығының субъектілері.
Географиялық шекаралар ЭЖҰ атауы Нарық үлесі Бәсекелестік деңгейі
2021 жыл 2022 жыл
(1-жартыжылдық)
Астана қаласы "PRIME ENERGY RESOURCES"ЖШС
"АстанаЭнергосбыт" ЖШС 74,7 %
14,1 % 70<CR(1) 75 <100 70<CR(2) 87 <100
Алматы қаласы ТОО «Алматыэнергосбыт» 91,3 % 70<CR(1) 91 <100 70<CR(1) 83 <100
Шығыс Қазақстан облысы "Шығысэнерготрейд" ЖШС
"АБ Энерго" ЖШС 56,1 %
15,6 % 70<CR(2) 72 <100 45<CR(1) 48 <100
Жамбыл облысы "ЖамбылЖарықСауда-2030" ЖШС 68 % 70 % < CR(3) 90,14 < 100 70 % < CR(3) 85,18 < 100
Маңғыстау облысы "Маңғыстау Жарық" ЖШС
"MangistauEnergoMunay"ЖШС
"Ақтауэнергосбыт" ЖШС 43,6%
27,9 %
20,5% 70 % < CR(3) 92 < 100 70 % < CR(3) 91 < 100
Батыс Қазақстан облысы "Батыс энергоресурстар" ЖШС
"Батыс Пауэр" ЖШС 55 %
33 % 70 % < CR(2) 88 < 100 70 % < CR(2) 88 < 100
Павлодар облысы (Екібастұз қаласын, Павлодар қаласының авиа кентінен басқа) "Павлодарэнергосбыт" ЖШС
"AB Energo (AB Energo)"ЖШС 39,5 %
38,3% 70 % < CR(2) 78 < 100 70 % < CR(1) 79 < 100
Ақтөбе облысы "Ақтөбеэнергоснаб" ЖШС 76 % 70 % < CR(1) 76 < 100 70 % < CR(1) 81 < 100
Алматы облысы "АлматыЭнергоСбыт"ЖШС 99,43 % 70 % < CR(1) 99 < 100 70 % < CR(1) 99 < 100
Атырау облысы "Атырау Энергосату" ЖШС
"Karabatan POWER"ЖШС 68 %
24 % 70 % < CR(2) 92 < 100 70 % < CR(2) 93 < 100
Шымкент қаласы "Энергопоток" ЖШС
"ЭнергоСнаб ХХІ" ЖШС
"Югэнергоимпульс" ЖШС 57 %
12,5 %
11,1 % 70 % < CR(3) 80 < 100 70 % < CR(3) 81 < 100
Туркестан облысы "Энергопоток" ЖШС 82,4 % 70 % < CR(1) 82 < 100 70 % < CR(1) 82 < 100
Жоғарыда келтірілген кестеден ел өңірлерінің көпшілігінде электр энергиясының бөлшек сауда нарығы да жоғары шоғырланған нарық болып табылатыны шығады (жекелеген жағдайларда орташа шоғырланған нарыққа жатады).
Негізгі оқиғалар
Электр энергиясының көтерме сауда нарығында «Самұрық-Энерго» АҚ, «Қазақстандық Коммуналдық жүйелер» ЖШС, «Орталық Азия электр энергетикалық корпорациясы» АҚ және «Еуроазиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ тұлғасында және өңірге байланысты бірнеше тігінен интеграцияланған компаниялар арасында нарықтың жоғары шоғырлануы әлі де тұрақты сақталып отыр.
Ірі энергия тұтынушыларға электр энергиясын тікелей жеткізу олар үшін шығарылатын түпкілікті өнімнің өзіндік құнын төмендетуді қамтамасыз етеді, осыған орай жаңа тұтынушылардың көтерме нарыққа шығуын көтермелеу және қолдау қажет.
Алайда, ЭЖҰ-ның барлық көлемін келісімшарт жасауға сілтеме жасай отырып, жаңа әлеуетті тұтынушылармен және басқа тұтынушылармен тікелей шарттар жасасудан бас тарту бойынша ЭЖҰ-ның практикасы атап өтіледі. «Eurasian Foods Corporation» АҚ және бірқатар тамақ өнімдерін басқа да өндірушілер көтерме тұтынушылардың барлық параметрлеріне сәйкес электр энергиясы көлемінің 5-10 жылға келісімшарт жасалғанына сілтеме жасай отырып, ЭЖҰ-дан бас тартады.
Бұл ретте, формалды түрде бұл бас тартулар заңды болып есептеледі, себебі басқа сатып алушылармен шарттар жасасу себепті тауардың болмауы үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдаланғаны үшін жауапкершілікті жояды.
Сондай-ақ көтерме тұтынушылардың электр энергиясына қолжетімділігін шектеуге ЭЖҰ тұлғасындағы делдалдық құрылымдардың қызметі әсер етті. ЭЖҰ-ның бөлшек сауда нарығына жеткізушілер ретіндегі нарықтық рөліне қарамастан, кейбір ЭЖҰ көтерме тұтынушыларды жабдықтаудың «бос орнын» иеленді. Көтерме тұтынушылардың 30 млрд. кВтс, 8 млрд. кВтс қажеттіліктері ЭЖҰ арқылы жеткізуге тиесілі.
«ҚТЖ ҰК» АҚ «Самрук-Энерго» ЭЖҰ-мен және «Самұрық-Қазына ҰӘҚ» АҚ-ның басқа да ЭЖҰ-мен бір құрылымда бола отырып, электр энергиясын тікелей электр станцияларынан емес, түрлі ЭЖҰ арқылы сатып алды (осы факт бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет ұлттық компаниялар басшылығының лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдалану туралы қылмыстық істі тергеп-тексеріп жатыр).
Осы «бос орында» ірі үлестерді «ҚТЖ ҰК» АҚ-ның бұрынғы еншілес ЭЖҰ – «Теміржолэнерго» ЖШС – 1,5 млрд. кВтс; «АБ Энерго» ЖШС, «Samga Development» ЖШС – 3 млрд. кВтс сияқты ЭЖҰ иеленді. Осы орайда бұл ЭЖҰ көтерме тұтынушылар мен ЭЖҰ арасындағы өнімсіз делдалдық буынды білдірді. Бұл ретте, ЭЖҰ мен көтерме нарық тұтынушылары арасында мәмілелер жасасу электр энергетикасы туралы заңнамаға қайшы келген жоқ. Осыған орай, аталған практиканы жою мақсатында Агенттік 2021 жылы Электр энергетикасы туралы заңға ЭЖҰ-ға көтерме тұтынушыларды жабдықтауға тыйым салатын түзетулер енгізді (Заңға 2022 жылғы 3 қаңтарда қол қойылды). Осылайша, көтерме тұтынушылардың шекті шығындары шамамен 4,5 млрд. теңге сомасына төмендетілді.
Бұдан басқа, Агенттік төрағасының 2023 жылғы 4 мамырдағы № 4 бұйрығымен орталықтандырылмаған электр энергиясын сатып алу-сату нарығында негізгі қуатқа тең қол жеткізуді берудің ерекше тәртібін көздеу бөлігінде негізгі қуатқа тең қол жеткізуді берудің қолданыстағы тәртібіне толықтырулар енгізілді, оның шеңберінде электр энергиясының көтерме сауда нарығында электр энергиясын өткізудің ашық тетігі (өтінімдерді қабылдау, қанағаттандыру, басымдық тәртібімен жоспарланған кезеңге электр энергиясының көлемін бөлу процесі, өтінімдерді қанағаттандырудан бас тарту негізі және т.б.) ескеріледі.
2022 жылдың қорытындысы бойынша көтерме сауда нарығында электр энергиясының теріс теңгерімі қалыптасты 1,03 млрд. кВтсағ (генерация – 113,89 млрд. кВтс, тұтыну – 112,86 млрд. кВтс), ол шектес мемлекеттерден импорт есебінен жабылды.
15-сурет – Электр энергиясын тұтыну болжамы.
Тапшылықты жабу үшін Үкімет 2023 жылғы 1 шілдеден бастап көтерме сауда нарығында электр энергиясын мемлекеттік монополиялық құрылыммен, Бірыңғай сатып алушымен, кейіннен электр энергиясын ЭЖҰ-ға және басқа да тұтынушыларға орташа бірыңғай бағамен сату үшін жиынтық сатып алуды көздейтін нарықтың жаңа моделіне көшуді жоспарлап отыр.
Бұл ретте, көтерме бағаларды теңестіру нәтижесінде түпкілікті тарифті теңестіруге әкелмейді, себебі өңірлерде өңірлік энергия беруші ұйымдардың тарифтері ерекшеленеді.
Сондай-ақ Бірыңғай сатып алушы моделін енгізуде электр энергиясы нарығында «Аверч-Джонсон әсерін» күшейту қаупі бар, бұл өнім шығаруға арналған шығындарды қасақана ұлғайтуды білдіреді.
Бірыңғай сатып алушының электр энергиясын, оның ішінде орталықтандырылған сауда-саттықта сатып алуын болжайды, бұл Энергетика министрлігінің пікірінше, Мемлекет басшысының электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттығын ұлғайту жөніндегі тапсырмасын орындауға мүмкіндік береді.
Бұл ретте, Бірыңғай сатып алушы тұлғасындағы жаңа монополиялық оператор электр энергиясының бөлшек сауда нарығындағы бәсекелестікке теріс әсер ету тәуекелдері бар, себебі нарықтың жаңа моделін енгізген кезде электр энергиясын алуға басым құқыққа энергия беруші ұйымдармен үлестес ЭЖҰ ие болады.
Украинадағы Бірыңғай сатып алушы нарығының жұмыс істеу тәжірибесі нарықтың осы моделі кезінде осылайша нарықтағы бәсекелестікті және тұтынушылардың электр энергиясын жеткізушіні таңдау құқығын жойып, өңірлерде электр энергиясын жалғыз жеткізуші электр желісі компаниясы (ӨЭК) болып табылатынын көрсетеді.
16-сурет – Электр энергиясы нарығының модельдері.
Сонымен қатар, елімізде жаңа қуаттарды енгізу және электр энергиясын импорттау қажеттілігін түсіне отырып, Агенттік Отын-энергетика кешені мен электр энергетикасы саласын дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамалары шеңберінде міндеттерді шешкенге дейін уақытша шара ретінде Электр энергиясын бірыңғай сатып алушы тетігін қолдануды қолдады.
Бүгінгі күні нарықта қуатқа сұранысты жабу үшін Қазақстанның бірыңғай электр энергетика жүйесінде қолда бар қуаттарды ұстап тұруға және жаңа қуаттарды енгізуге инвестициялар тарту үшін 2019 жылдан бастап жұмыс істейтін есеп айырысу-қаржы орталығы тұлғасындағы Электр қуатын бірыңғай сатып алушы бар.
Бұл ретте, қуат үшін төлем алу станциялардың тұрақты шығындарын жабуды қамтамасыз етеді, ал электр энергиясы үшін төлем ауыспалы шығындарды жабуды және станциялардың кіріс алуын қамтамасыз етеді.
2019 жылдан бастап станциялар қуат нарығы шеңберінде 285 млрд. теңгеден астам қаражат алғанын атап өткен жөн және Энергетика министрлігінің түсіндірулеріне сәйкес «Электр энергетикасы туралы» Заңның 15-3-бабы 3-1-тармағының 3) және 4) тармақшаларының шеңберінде қуаттылықты әзірлікте ұстап тұру бойынша қызметтер көрсетуге шарттар жасасқан ЭЖҰ-дан көрсетілген қызметтерді сатудан алынған қаражатты нысаналы мақсатта пайдалануға қандай да бір шектеулер жоқ, яғни ЭЖҰ алынған қаражатты өз бетінше жұмсауға құқылы.
Бұдан басқа, станциялардың генерациялаушы қондырғыларын аттестаттау және тұтынушылар тарапынан қуат тапшылығы нәтижелері бойынша туындайтын қаражатты үнемдеуді Бірыңғай сатып алушы өзінің қаржылық нәтижесі ретінде қарастырады (жыл сайын 8-ден 15 млрд. теңгеге дейін) және оған 20% мөлшерінде корпоративтік табыс салығын алу қолданылады, бұл қуатты тұтынушыларға, оның ішінде халыққа қаражаттың толық қайтарылмауын білдіреді.
Бұл ретте, Бірыңғай сатып алушының қызметтерінің құнын мемлекет реттемейді және тұтынушыларға 2 жыл ішінде қайтарылатын қаражат сомасынан шегеріледі. Қаражат тұтынушыларға қайтарылғанға дейін олар депозиттерге орналастырылады.
Мәселен, Бірыңғай сатып алушының нарыққа теріс әсерін азайту мақсатында Агенттік оны енгізуді көздейтін заң жобасын Парламент Сенатында талқылау кезінде, оның ішінде көтерме тұтынушылар мен ЭЖҰ үшін Бірыңғай сатып алушыдан электр энергиясының көлеміне ашық және тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге, Бірыңғай сатып алушының қызметтерінің құнын мемлекеттік реттеуді енгізуге бағытталған бірқатар түзетулер ұсынды, оларды Сенат депутаттары қолдады.
Бұдан басқа, Агенттік қуат нарығы шеңберінде тартылатын қаражат бойынша инвестициялық бағдарламаны орындау бойынша ЭЖҰ міндеттемесін енгізуді ұсынды, оны да Сенат депутаттары қолдады.
Агенттіктің аталған түзетулерімен Заң 2023 жылғы 19 сәуірде қабылданды.
Электр қуатымен өткізілетін сауда-саттыққа жеке назар аудару қажет. Сауда-саттық нәтижелері станциялар арасындағы бәсекелестіктің жоқтығын көрсетеді.
17-сурет. Қазақстан Республикасының БЭС Солтүстік және Оңтүстік аймағы бойынша2022 жылғы сауда-саттық қорытындыларының сараланған кестесі
«КЕГОК» АҚ ұсынған ҚР БЭС Солтүстік және Оңтүстік аймағы бойынша 2022 жылғы сауда-саттық қорытындыларының сараланған кестесінен (17-сурет) бір Степногорск ТЭЦ қоспағанда, барлық 23 станция 590 мың тг/МВт ең жоғары рұқсат етілген баға бойынша өтінімдер ұсынғаны келіп шығады.
Бұған «ГРЭС-1» ЖШС-ның (Самұрық-Энерго) бәсекелестік күрестен бас тарту фактісі ықпал етті, ол сауда-саттыққа қатысушылардың соңғысы болып қолда бар қуаты 3 008 МВт немесе 47,7% болған кезде 1 436 МВт көлемінде 590 мың тг/МВт бірдей бағамен қуатты ұстау жөніндегі қызметті іске асыруға өтінім берді.
Нәтижесінде, 2022 жылы сауда-саттық қорытындысы бойынша мемлекеттік станцияның кем алынған кірісі 10 млрд. теңгеден астамды құрады, ал 2018-2022 жылдар аралығында-50 млрд. теңге және одан жоғары.
Сонымен қатар, сауда-саттықта бәсекелестіктің болмауына байланысты Қазақстанның тұтынушылары Энергетика министрлігі белгілеген ең жоғары баға 590 мың тг/МВт қуаттылықты ұстау қызметтерін сатып алды. Айталық, егер сауда-саттықты өткізудің бірінші 2018 жылында сауда-саттық қорытындысы бойынша қуаттылықты ұстау қызметтерінің құны 383 мың тг/МВт дейін төмендесе, соңғы 3 жылда ол белгіленген шекті деңгейде тұр.
Бөлшек сауда нарығында бәсекелестікті дамытуға заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдардың баламалы реттелмейтін ЕЖҰ-ға кету үрдісі байқалатын реттелетін ЕЖҰ-ның электрмен жабдықтау қызметтеріне тарифтерді саралау практикасының болуы да кедергі келтіреді.
Бұдан басқа, заңды тұлғаларға тиесілі көлемдердің азаюы кепілдік беретін жеткізушілердің орташа босату тарифінің жыл сайынғы өсуіне әкеледі. ЕЖҰ арасындағы бәсекелестікке тең жағдай жасау үшін тұрмыстық тұтынушыларды субсидиялау тәсілін халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау шараларының атаулы бағдарлауға өзгерту қажет.
Осыған байланысты, Ұлттық жобада тарифтерді тұтынушылар топтары бойынша саралауды кезең-кезеңмен жою жөніндегі іс-шара көзделген. Жүргізілген есептеулерден жалпы республика бойынша жергілікті бюджеттер 38 млрд. теңгеден астам үнемдейді, ол халықтың әлеуметтік осал топтарының коммуналдық шығыстарын атаулы субсидиялауға жұмсалуы мүмкін. Сондай-ақ шағын және орта бизнес шығындары 38 млрд. теңгеден астамғ төмендейді.
Бұдан басқа, Мемлекет басшысы 2022 жылғы 2 наурызда энергетика және инженерлік инфрақұрылымды дамыту мәселелері жөніндегі кеңесте тұтынушылар топтары арасындағы тарифтерді ішінара теңестіру жөніндегі жобаны іске асыруға кірісуді тапсырды, сондай-ақ 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында табиғи монополиялар саласындағы және қоғамдық маңызы бар нарықтардағы тарифтерді тоғыспалы субсидиялаудан біртіндеп бас тарту қажеттігі атап өтілді.
Пилоттық өңірлер болып Алматы қаласы, Қостанай облысы және Батыс Қазақстан облысы (бұдан әрі - БҚО) таңдалды.
Мүдделі мемлекеттік органдар кең ауқымды ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізді. Жергілікті атқарушы органдар тарифтерді теңестіруден бюджет қаражатын үнемдеу есебінен халықтың әлеуметтік осал бөлігіне әлеуметтік көмек тетігін әзірледі.
Алайда, ТМРК тұрмыстық тұтынушы мен орташа босату арасындағы тарифтерді саралауды азайту туралы шешім қабылдады:
- Алматы қаласында 2,3%-ға (14,6% - дан 12,3% - ға дейін);
- Қостанай облысында 3,4%-ға (29% - дан 25,6% - ға дейін);
- БҚО-да 8,2%-ға (18% - дан 9,8% - ға дейін).
ТМРК өзінің шешімін 2022 жылғы 1 шілдеден бастап ЭЖҰ-ның электр энергиясына шекті бағаларды ұлғайтуымен негіздейді. Осылайша, Ұлттық жобаны және Мемлекет басшысының электрмен жабдықтау қызметтеріне тұтынушылар топтары арасындағы тарифтерді саралауды кезең-кезеңмен қысқарту жөніндегі тапсырмасын ішінара орындау орын алды.
Анықтама: Ұлттық жобада 2022 жылы тұтынушылар тобы мен электр энергиясының орташа босату тарифі арасындағы ең жоғары айырма бойынша мынадай нысаналы көрсеткіштер көзделген:
Алматы қаласында - 0% (ағымдағы айырмашылық – 12,3%);
Қызылорда облысында-12 % (ағымдағы айырмашылық – 12 %);
Қарағанды облысында-19,5% (ағымдағы айырмашылық – 31 %);
ШҚО - да-15 % (ағымдағы айырмашылық – 31 %);
Ақмола облысында - 25 % (ағымдағы айырмашылық – 31 %);
Жамбыл облысында - 27 % (ағымдағы айырмашылық – 36 %);
Маңғыстау облысында - 2% (Ағымдағы айырмашылық-23 %);
Павлодар облысында - 29 % (ағымдағы айырмашылық – 37 %);
СҚО - да-31 % (ағымдағы айырмашылық-35 %);
Түркістан облысы мен Шымкент қаласында-29 % (ағымдағы айырмашылық – 30 %).
Сонымен қатар, бірқатар өңірлерде 2021 жылмен салыстырғанда электр энергиясының тарифтерін саралаудың айтарлықтай өсуі байқалады.
Мысалы, ШҚО-да тарифтерді саралау 1%-ға, Ақмола облысында 6% - ға, Жамбыл облысында 9% - ға, Маңғыстау облысында 21% - ға, Павлодар облысында 8% - ға, СҚО-да 4% - ға ұлғайтылды.
Бәсекелестікті дамытуда кедергілер
Электр энергетикасы нарықтарында бәсекелестікті дамытудың негізгі кедергісі станциялар мен реттелетін ЭЖҰ бағаларын мемлекеттік реттеу болып табылады. Бұл өз кезегінде станция иелерін де, жаңа инвесторларды да қолда бар қуаттарды жаңарту және жаңа қуаттарды салу үшін ынталандыруды төмендетеді, бұл жалпы саланың дамуына кедергі келтіреді және электр энергиясының тапшылығы жағдайын қолдайды.
Осыған байланысты, Үкімет инвесторларға жаңа қуаттарды салу мүмкіндігін қарау және ЭЖҰ арасындағы бәсекелестіктің тең жағдайларын қамтамасыз ету үшін нарықтық белгілерге ден қоюға мүмкіндік беретін жұмыс істеудің нарықтық қағидаттарын қалыптастыру үшін саладағы бағаларды кезең-кезеңмен реттеуді қамтамасыз етуі қажет.
Бұдан басқа, жылу энергиясын өндірушілер болып табылатын және табиғи монополиялар туралы заңнама шеңберінде реттелетін жылу электр орталықтары үшін электр энергиясына тарифтер есебінен жылу энергиясын кросс субсидиялау қолданылады. Осылайша, жылу электр орталықтары қазір электр энергиясын ғана өндіретін басқа энергия кәсіпорындарымен бәсекелестіктің тең емес жағдайында тұр.
Сондай-ақ генерацияға мемлекеттің қатысу деңгейі жоғары болды. Электр энергиясын желіге босатуда 18 мемлекеттік компанияның (оның ішінде Самұрық-Энерго құрамындағы) үлесі (өз қажеттіліктері мен мемлекетаралық көздерді есепке алмағанда) 42%-ды немесе ЖІӨ-нің ~0,4%-ын құрайды.
Бұл ретте, бөлшек сауда нарығында Қазақстанда «Самұрық-Энерго» тобына кіретін «АлматыЭнергоСбыт» ЖШС тұлғасындағы бір мемлекеттік ЭЖҰ ғана қалады.
Жалпы, мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарында 2026 жылға қарай мемлекеттің қатысу үлесін 13,9%-ға дейін төмендету бойынша нысаналы көрсеткіштер көзделген. Аталған көрсеткішке қол жеткізу үшін, оның ішінде электр энергетикасы саласында экономиканы мемлекет иелігінен шығаруға бағытталған шараларды іске асыруды қамтамасыз ету қажет.
Электр энергиясының бөлшек сауда нарығында әлі де жоғары шоғырлану сақталып отыр, онда іс жүзінде электр желілерімен және (немесе) энергия өндіруші ұйымдармен тігінен интеграцияланған ЭЖҰ үлестері өңірге қарай 55-75%-дан 75-100%-ға дейін ауытқиды.
4-кесте. Энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың өңірлер бойынша өңірлік электр желілік компаниялармен үлестестігі.
№ Облыс атауы Өңірлік электр желілік компанияның атауы Үлестес энергиямен жабдықтаушы ұйым
1 Астана қаласы «Ақмола ӨЭК» АҚ
(беру көлемінің 1/3 бөлігі) «Астанаэнергосбыт» ЖШС
2 Ақмола облысы «Ақмола ӨЭК» АҚ «АРЭК Энергосбыт» ЖШС
«Көкшетау Энерго» ЖШС «Көкшетау Энергия орталығы» ЖШС
3 Павлодар облысы «Павлодар РЭК» АҚ «Павлодарэнергосбыт» ЖШС
4 Солтүстік Қазақстан облысы «Солтүстік Қазақстан ӨЭК» АҚ
5 Қарағанды облысы «Қарағанды Жарық» ЖШС «ҚарағандыЖылуСбыт» ЖШС, «РСЦ» ЖШС
6 Түркістан облысы және Шымкент қаласы «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС «Энергопоток» ЖШС
7 Маңғыстау облысы «Маңғыстау ӨЭК» АҚ «Маңғыстау Жарық» ЖШС
9 Атырау облысы «Атырау Жарық» АҚ «Атырау Энергоснаб» ЖШС
10 Жамбыл облысы «Жамбыл электр желілері» АҚ «Жамбыл Жарық саудасы» ЖШС
11 Алматы облысы «ТАТЭК» АҚ «Жетісуэнерготрейд» ЖШС
12 Шығыс Қазақстан облысы «Шығыс Қазақстан РЭК» АҚ «Шығысэнерготрейд» ЖШС
13 Алматы қаласы «Алатау Жарық Компаниясы» АҚ «Алматыэнергосбыт» ЖШС
Қазіргі кезде Агенттікке өңірлік электржелілік компаниялардың (бұдан әрі – ӨЭК) желілері бойынша электр энергиясын беру қызметтерін көрсету туралы шарт жасаса алмайтын ЭЖҰ-даң көптеген өтініштер келіп түседі.
ӨЭК электр энергиясын беру жөніндегі қызметті жүзеге асыра отырып, табиғи монополиялар субъектілері болып табылады және оларды тұтынушылар үшін электр желілеріне тең қолжетімділік беру және олардың қызметтеріне тарифтер белгілеу бөлігінде табиғи монополиялар салаларындағы уәкілетті орган реттейді.
Бұл ретте, 2004 жылға дейін Қазақстанда ӨЭК олардың желілеріне қосылған тұтынушыларды энергиямен жабдықтау бойынша қызметтерді көрсетті.
2004 жылдан бастап энергиямен жабдықтау қызметі электр энергиясын беру қызметінен бөлінді және екі немесе одан да көп ЭЖҰ жұмыс істей алатын бәсекелес нарық болып табылады.
Бәсекелестік модель енгізілген сәттен бастап бүгінгі күнге дейін мемлекет энергиямен жабдықтау мақсатында электр энергиясын сатып алу қызметіне 300-ден астам лицензия берді. Әрбір өңірде электр энергиясын кепілді жеткізушіден басқа кемінде 5 тәуелсіз ЭЖҰ бар. Бұл ретте, нарықтың жаңа қатысушыларының пайда болуында оң серпіні байқалады, соңғы 5 жылда нарыққа 50-ден астам жаңа ЭЖҰ кірді.
Алайда, ЭЖҰ-ның электр энергиясын кепілді жеткізушілер болып табылатын және үстем жағдайға ие ЭЖҰ-мен үлестес болуына байланысты, ӨЭК нарыққа жаңа ЭЖҰ-ны жіберуге мүдделі емес, себебі тарифтерді саралаудың қолданыстағы практикасына байланысты жаңа ЭЖҰ-ны заңды тұлғаларға қызмет көрсету үшін алады.
Осылайша, ӨЭК түрлі себептермен жаңа ЭЖҰ-мен электр энергиясын беру шартын жасасудан бас тартады.
ЭЖҰ тарифтерін қолда бар саралау тұрмыстық емес тұтынушылар үшін реттелетін ЭЖҰ-ның да, тұрмыстық тұтынушылар үшін реттелмейтін ЭЖҰ-ның да бәсекелестігін шектейді. Бұл нәтижесінде заңды тұлғалардың реттелетін ЭЖҰ-дан реттелмейтін ЭЖҰ-ға кетуіне, ШОБ субъектілерінің коммуналдық қызметтерге шығындарының артуына әкеледі, бұл олардың түпкілікті өнімінің құнынан, халықтың әлеуметтік осал топтарын емес, халықтың барлық топтарын қолдау бөлігінде бюджет қаражатын тиімсіз пайдаланудан көрінеді.
ЭЖҰ тарифтерін саралау мен реттеуден және ӨЭК желілеріне шектеулі қол жеткізуден басқа, ЭЖҰ арасындағы бәсекелестіктің төмен деңгейінің жекелеген факторы ЭЖҰ-ны ауыстырудың қолжетімді тетіктерінің жоқтығы болып табылады. Осыған байланысты, тұтынушының оған қызмет көрсететін ЭЖҰ-ны ауыстыру рәсімін жеңілдету үшін жағдайлар жасау қажет.
Ұлттық жоба шеңберінде электр энергетикасы нарықтарындағы баға белгілеудің бұрмалануын жоюға және жаңа жеткізушілер үшін қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар көзделген. Негізгі міндеттердің бірі баламалы электр энергиясын жеткізушілеріне ауысқан тұтынушылардың үлесін арттыру, сондай-ақ онлайн платформаны (market place) құрудың арқасында жеткізушіні ауыстыру уақытын азайту болып табылады.
Германияның тәжірибесі көрсеткендей, тұтынушы түрлі электр энергиясын жеткізушілерінің бағаларын салыстыра және арнайы интернет-ресурстың көмегімен ең қолайлы тарифті таңдай алады. Содан кейін ол телефон, интернет немесе офис сияқты түрлі байланыс арналары арқылы жаңа жеткізушімен шарт жасасуға өтінім бере алады.
Өтінімді алғаннан кейін жаңа жеткізуші бұрынғы жеткізушіге шарттың күші жойылғаны туралы хабарлайды және тұтынушыны өзінің қызмет көрсетуіне ауыстыру үшін барлық қажетті рәсімдерді жүзеге асырады. Бұл процесс орта есеппен екі аптаға созылады және тұтынушыға 30%-ға дейін жеңілдік алуға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні «КОРЭМ» АҚ тұтынушыларға нарықтағы ең тиімді ұсыныстар негізінде ЭЖҰ таңдауға мүмкіндік беретін онлайн цифрлық платформа әзірледі.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
Агенттік электр энергетикасы нарығында бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз ету үшін мыналарды ұсынады.
1) монополияға қарсы заңнаманы бұзу тәуекелдерін азайту үшін, сондай-ақ ЭЖҰ арасындағы бәсекелестік жағдайларын сақтау мақсатында Бірыңғай сатып алушыдан ЭЖҰ және өзге де тұтынушылар үшін оның қызметтерін бірыңғай бағамен цифрландыру арқылы электр энергиясының көлеміне ашық және тең қолжетімділікті қамтамасыз ету қажет.
Қазіргі кезде Энергетика министрлігі Бірыңғай сатып алушының қызметін реттейтін заңға тәуелді актілерді әзірлеп жатыр, оның шеңберінде Энергетика министрлігі электр энергиясының көлеміне ашық және тең қол жеткізу үшін оның қызметтерін цифрландыру бойынша Агенттіктің ұсыныстарын қолдайды;
2) Бірыңғай сатып алушы қызметінің нәтижелері бойынша пайда болған өз кірісі деп тану практикасын жою және одан корпоративтік табыс салығын алу бөлігінде заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қамтамасыз ету.
Бұл ұсынысты Энергетика министрлігі де, Сенат депутаттары да алдын ала қолдады. Осы кезеңде Салық кодексіне тиісті түзетулерге бастамашылық жасау қажет;
3) халықтың әлеуметтік осал топтарының электр энергиясына арналған шығындарын нүктелік субсидиялай отырып, реттелетін және реттелмейтін ЭЖҰ арасындағы бәсекелестіктің тең жағдайларын қалыптастыру үшін электрмен жабдықтауға тұтынушылар топтары бойынша тарифтерді саралауды кезең-кезеңмен жоюды қамтамасыз ету.
Аталған ұсыныс Ұлттық жоба да, Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмалары да, оның ішінде 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауы шеңберінде де іске асырылады;
4) тұтынушыларға ауыстырып қосу шығындарын азайту мақсатында, сондай-ақ тұтынушы үшін ЭЖҰ арасындағы бәсекелестікті күшейту үшін «КОРЭМ» АҚ-ның тұтынушылардың ЭЖҰ-ны онлайн ауыстыру қызметтерін көрсетудің marketplace-ні басқа әзірлеушілер үшін мүмкіндік беру шартымен кейіннен оны ауқымдау үшін ел өңірлерінің бірінде электр энергиясын жеткізушілерді ауыстыру бойынша онлайн цифрлық платформасын пилоттық режимде сынақтан өткізу қажет;
5) ӨЭК желілеріне кедергісіз қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін Бірыңғай сатып алушымен электр энергиясын сату шарттарының негізінде қызметтер ұсынуды көздейтін электр энергиясын беру қызметтерін көрсетудің сервистік моделін заңнамалық түрде бекіте отырып практиканы енгізу қажет;
6) көтерме сауда нарығында шоғырлануды азайту және бөлшек сауда нарығында бәсекелестікті дамыту үшін «Самұрық Энерго» АҚ-ның еншілес энергетикалық компанияларын бөлек лоттармен және мынадай міндетті шарттарды айқындай отырып жекешелендіру ұсынылады:
- бірыңғай лотпен «Болат Нұржанов атындағы Екібастұз ГРЭС-1» ЖШС және «Екібастұз ГРЭС-2 станциясы» АҚ, «Мойнақ ГЭС» АҚ;
- бірыңғай лотпен «Шардара ГЭС» АҚ;
- бірығай лотпен «Samruk-Green Energy» ЖШС;
«Алматыэнергосбыт» ЖШС бірнеше дербес энергиямен жабдықтаушы ұйымдарға бөлгенге дейін;
- «Алматы электр станциялары» АҚ ЖЭО-1 (85 МВт), ЖЭО-2 (240 МВт), ЖЭО-3 (90 МВт), Қапшағай ГЭС (90 МВт) базасында дербес ЭЖҰ құру жолымен оны бөлшектегенге дейін;
- «Алатау Жарық компаниясы» АҚ мемлекеттік меншікте сақтау және конкурстық негізде (нарық үшін бәсекелестік) концессияға (сенімгерлік басқаруға) беру арқылы жеке ортаға беру мақсатында;
7) инвестициялық тартымдылықты арттыру және бәсекелестік деңгейін арттыру үшін шекті тарифтерді бекіту кезінде ЭЖҰ топтарын ірілендіруді қамтамасыз ету қажет;
8) жылу электр орталықтары мен станциялардың өзге де түрлері арасында электр энергиясы нарығында бәсекелестікке тең жағдайлар ұсыну мақсатында электр энергиясы есебінен жылу энергиясын тоғыспалы субсидиялауды жою шараларын қабылдау қажет.
Жоғарыда аталған ұсыныстардың көпшілігін мүдделі мемлекеттік органдар қолдады және Электр энергетикасы нарығындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасына енгізілетін болады. Жекелеген ұсыныстар бойынша қосымша пысықтау талап етіледі.
2.3. Көмірді көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтары
Көмірді көтерме және бөлшек саудада өткізу нарықтарын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
Көмір өнеркәсібі Қазақстан Республикасының маңызды ресурстық салаларының бірі болып табылады. Көмір қоры бойынша Қазақстан көшбасшы елдердің ондығына кіреді. Мемлекеттік теңгерім бойынша 49 кен орны бойынша қорлар есепке алынды және 33,6 млрд.т. құрайды, оның ішінде тас – 21,5 млрд. тонна, қоңыр көмір – 12,1 млрд. т. Барланған көмір қорларының 90%-дан астамы Қазақстанның солтүстігінде және орталық бөлігінде шоғырланған.
Бүгінде республиканың көмір саласы Қазақстанда электр энергиясының шамамен 70%-ын өндіруді, кокс-химия өндірісінің жүз пайыз жүктемесін қамтамасыз етеді, коммуналдық-тұрмыстық сектор мен халықтың отынға деген қажеттілігін толық қанағаттандырады.
Негізгі көмір өндіруші кәсіпорындар Қарағанды, Екібастұз және Майкубен көмір бассейндерінде, сондай-ақ Шұбаркөл, Бөрлі және Қаражыра кен орындарында орналасқан. Қазақстанның көмір өнеркәсібінің әлемдік көмір державаларымен салыстырғанда ерекшелігі бұл саланы мемлекет субсидияламайды. Қазақстанда көмір кен орындарын игеру Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі тұлғасында мемлекет пен жер қойнауын пайдаланушылар арасында жасалған жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады.
Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің ақпаратына сәйкес талданатын кезеңде (2018-2021 жылдар және 2022 жылдың бірінші жартыжылдығы) 46 келісімшарт және жер қойнауын пайдалануға 1 лицензия қолданыста болды. Нарықтың 27 негізгі субъектісі республика шекараларында көмір өндіруді және бастапқы көтерме саудада өткізуді жүзеге асырады.
Геологиялық барлау және дайындық жұмыстары сатысында тұрған және тиісінше көмір өндіру мен сатуды жүзеге асырмайтын кәсіпорындар бар.
Көмір Қазақстан Республикасының географиялық шекараларында айналымда болады және:
- энергия өндіруші ұйымдардың қажеттіліктері үшін;
- коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылардың қажеттіліктері үшін;
- өнеркәсіптік кәсіпорындардың қажеттіліктері үшін пайдалану үшін сатылады.
Ресми статистикаға сәйкес 2022 жылы көмір мен лигнит (көмір концентратынан басқа) өндіру көлемі 113,9 млн. тоннаны құрады, бұл 2021 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда . 1,8 млн. тоннаға немесе 1,7%-ға артық.
2022 жылы елдің ішкі нарығына көмірді тиеп-жөнелту ::
- энергия өндіруші кәсіпорындарға 64,4 млн. тонна;
- өнеркәсіптік кәсіпорындарға 6,1 млн. тонна;
- коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге және халыққа 11,03 млн. тоннаны құрады.
18-сурет – Көмір өндіру және жеткізу, млн. тонна.
Көмірді тасымалдау және жеткізу теміржол және автомобиль көлігімен жүзеге асырылады.
Көмірге баға белгілеу нарықтық қатынастарда қалыптасады және оны мемлекет реттемейді.
Көмір энергетикалық кәсіпорындарға тікелей шарттар бойынша разрездердің босату бағасы бойынша тиеп-жөнелтіледі.
Коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылар мен халыққа арналған көмірдің негізгі көлемі тауар биржасы арқылы сатылады.
Агенттік Коммуналдық-тұрмыстық көмірді тауар биржалары арқылы өткізу жөніндегі ұсынымдарды (секциялық қағидаларды) (бұдан әрі – Секциялық қағидалар) әзірледі.
Бұл жаңалық Сауда және интеграция министрінің 2021 жылғы 13 тамыздағы № 498-НҚ бұйрығымен бекітілген.
Биржалық сауда-саттықтың осы схемасын енгізудің негізгі мақсаты өнімсіз делдалдардың баға белгілеу схемасына қатыспай, халықты «арзан» коммуналдық-тұрмыстық көмірмен қамтамасыз ету болып табылады.
Өңірлік операторлар үшін 2021 жылы 544 мың тонна («Шұбаркөл Көмір» АҚ - 387 мың тонна, «Қаражыра» АҚ - 108 мың тонна, «Майкубен-Вест» АҚ - 49 мың тонна) және 2022 жылы 576 мың тонна («Шұбаркөл Көмір» АҚ-411 мың тонна, «Қаражыра» АҚ - 130 мың тонна, «Майкубен-Вест» АҚ - 35 мың тонна) көмір опереторларының шығындарын шамамен 5,6 млрд.теңгеге төмендетуге мүмкіндік берді.
Кодекстің 90-6-бабына сәйкес монополияға қарсы органның бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерін анықтау мақсатында тауар нарықтарындағы бағалар мониторингін жүзеге асыру жөніндегі құзыреті көзделген.
Жылыту маусымы мен баға мониторингінің қорытындысы бойынша күрт өсу байқалған жоқ. Көмір т/ж тұйықтарында коммуналдық-тұрмыстық көмірдің бағасы өңірге, көмірдің маркасы мен фракциясына байланысты тоннасына 9-дан 23 мың теңгеге дейін өзгерді. Баға көлік шығындарын ескере отырып, фракцияларға, күлге және соңғы тұтынушыларға дейінгі қашықтыққа байланысты.
Сонымен қатар, халықтың тұрмыстық қажеттіліктеріне қайта сату мақсатында көмір сатып алатын көмір базаларының (тұйықтардың) өңірлік иелерімен нарық субъектілерінің монополияға қарсы заңнаманы бұзу тәуекелдерін төмендетуге бағытталған монополияға қарсы комплаенстің 16 актісі келісілді.
Халық үшін көмір сату мәселесі әлеуметтік сипатқа ие, осыған байланысты Агенттік бағаны негізсіз көтеруге жол бермеу мақсатында т/ж тұйықтарында көмірді босату бағаларына апта сайын мониторинг жүргізеді.
Энергетикалық көмірді сату тікелей энергия өндіруші және өнеркәсіптік кәсіпорындарға жүзеге асырылса, ал коммуналдық-тұрмыстық көмір делдалдар желісі арқылы сатылады.
Бұл үшін көмір өндіруші компаниялар биржалық сауда-саттықты пайдаланады, онда орасан зор көлемдер (3 млн.тоннаға дейін немесе жылдық жөнелту көлемінің 71%-ына дейін) бірнеше жыл бойы өзгермейтін жеткізушілердің шектеулі санына (2-ден 17-ге дейін) бірнеше минут ішінде сатылады.
Мысалы, 2022 жылғы желтоқсанда «Халық Көмір» ЖШС «Қаражыра» АҚ «Каспий» ТБ» АҚ тауар биржасы арқылы 120 мың тонна көлемінде көмірді орташа өлшенген бағасы 6500 тг/тн бойынша сатып алады және 12 595 тг/тн үшін қайта сатуды жүзеге асырады.
5-кесте. Тауар биржасы арқылы бастапқы сату.
Сатушы Биржа Көлем, тн. Сатып алушы Мәміле сомасы, тг. Орташа өлшенген баға, тг/тн.
«Қаражыра» АҚ «Каспий» ТБ» АҚ 120 000 «Халық Көмір» ЖШС 780 000 000 6 500
6-кесте. Тауар биржасы арқылы қайталама сату.
Сатушы Биржа Көлем, тн. Сатып алушы Мәміле сомасы, тг. Орташа өлшенген баға, тг/тн.
«Қаражыра» АҚ «Каспий» ТБ» АҚ 1 000 ЖК Халық көмір 12 595 000 12 595
Осылайша, техникалық жарақтандырылған темір жол тұйығына (салмақ техникасы, тиеу-түсіру көлігі және т.б.) меншік құқығында немесе өзге де заңды негіздерде иелік етпейтін «Халық Көмір» ЖШС-ның үстемеақысы шамамен 94%- құрайды.
Сақтау инфрақұрылымы жоқ мұндай делдалдардың міндеті сатып алушыларды іздеу болып табылады. Биржалық мәмілелерді бір мезгілде сатушылар мен сатып алушылардың мүдделерін білдіретін брокерлер жасайды, ал сауда-саттықтың өзіне қол жеткізу тәуелсіз жеткізушілер үшін барынша шектеледі.
Бірқатар тауар биржалары сатушылар мен сатып алушылардың белгілі бір тар шеңбері үшін сауда-саттық өткізу мақсатында ашылған, бұл «қалта» биржалар.
Талдауда Қазақстан Республикасының ішкі нарығында көмірді пайдаланудың бірнеше бағыты: электр энергетикасы саласының қажеттіліктеріне, халықтың коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктеріне, өнеркәсіптік кәсіпорындардың қажеттіліктеріне бөлінді.
Энергия өндіруші ұйымдардың қажеттіліктері үшін көмірді сату нарығында «Богатырь Көмір» ЖШС үстем жағдайға ие (2018 жылы – 86,07%, 2019 жылы – 86,47%, 2020 жыл – 84,84%, 2021 жылы – 86,33%, 2022 жылдың І жартыжылдығы - 83,1%).
7-кесте. Энергия өндіруші ұйымдардың қажеттіліктері үшін көмірді өткізу нарығындағы үстем үлес.
№ Атауы 2021 жыл 2022 жылдың І жартыжылдығы
Үлесі, % Үлесі, %
1 «Богатырь Көмір» ЖШС 86,33 83,1
2 «Қаражыра» АҚ 7,12 8,91
3 «Kazakhmys Coal» ЖШС 3,16 3,41
4 «Еуроазиялық
энергетикалық корпорация» АҚ 2,57 0,83
5 «Ангренсор Энерго» АҚ 0,32 3,43
6 Нарықтың өзге де субъектілері 0,5 0,32
Барлығы 100 100
Энергия өндіруші ұйымдардың қажеттіліктері үшін көмірді сату нарығында орта есеппен 80%-дан астам монополиялық үлеспен а«Богатырь Көмір» ЖШС өзгермейтін үстем үлеске ие.
8-кесте. 2018-2021 жылдарға және 2022 жылдың бірінші жартыжылдығына арналған энергетикалық көмір бағасының серпіні (орташа өлшенген), ҚҚС-сыз 1 тонна үшін теңге.
№ Көмір өндіруші кәсіпорындар 2018 2019 2020 2021 2022 жылдың І жартыж
1 «Богатырь Көмір» ЖШС 1 940 1 940 2 132
(9,9%) 2 077
(-2,6%) 2 228
(7,3%)
2 «Еуроазиялық
энергетикалық корпорация» АҚ 3 206 2 260
(-29,51%) 3 707
(64,03%) 2 765
(-25,41%) 3 292
(19,06%)
3 «Қаражыра» АҚ 3 146 3 330
(5,85%) 3 458
(3,84%) 3 599
(4,08%) 3 903
(8,45%)
4 «Kazakhmys Coal» ЖШС 3 757 3 846
(2,37%) 2 814
(-26,83%) 3 334
(18,48%) 3 635
(9,03%)
5 «Ангренсор Энерго» АҚ 2 730 2 533
(-7,22%) 2 797
(10,42%) 3 931
(40,54%) 4 960
(26,18%)
Бұдан басқа, «Богатырь Көмір» ЖШС 2022 жылы энергетикалық көмір үшін сату бағасын 1 тамыздан 2 282 тг/т дейін, 1 қыркүйектен 2 396 тг/т дейін, 1 қазаннан 2 516 тг/т дейін, 1 қарашадан 2 642 тг/т дейін; 1 желтоқсаннан бастап 2 774 тг/т дейін, ал 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап 2 968 тг/т дейін арттырды.
Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгісінің болуын назарға ала отырып, қазіргі кезде энергетикалық көмірге монополиялық жоғары бағаны белгілеу бөлігінде «Богатырь Көмір» ЖШС-ға қатысты монополияға қарсы ден қою шараларын қабылдау мәселесі, атап айтқанда 2022 жылғы қаңтар-желтоқсанда энергетикалық көмір бағасының өсу қарқынының өсуі қаралып жатыр.
Көмірді коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылардың қажеттіліктері үшін сату нарығында 60%-дан астам жиынтық үстем үлеспен «Қаражыра» АҚ және «Шұбаркөл Көмір» АҚ үстем жағдайға ие.
9-кесте. Көмірді коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылардың қажеттіліктері үшін өткізу нарығындағы үстем үлес.
№ Атауы 2021 жыл 2022 жылдың І жартыжылдығы
Үлесі, % Үлесі, %
1 «Қаражыра» АҚ 29,08 30,26
2 «Шұбаркөл Көмір» АҚ және
«Еуроазиялық
энергетикалық корпорация» АҚ 33,94 34,12
3 «Майкубен-Вест» АҚ 11,42 12,57
4 «ГРК «Sat Komir» АҚ 4,01 2,77
5 «Sherubai Komir» ЖШС 2,61 3,65
6 «СТС-1» ЖШС 3,38 4,27
7 «Угольный ресурс» ЖШС 2,47 2,07
8 «Транскомир» ЖШС 1,79 3,04
9 «Кулан Комир» ЖШС 1,53 0,58
10 «Гамма Сарыколь» ЖШС 1,54 1,47
11 «Богатырь Көмір» ЖШС 1,25 0,78
12 «Разрез «Кузнецкий» ЖШС 1,54 1,59
13 «Фирма «Рапид» ЖШС 1 1,16
14 Нарықтың өзге субъектілері 4,44 1,67
Барлығы 100 100
Көмірді коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктер үшін өндіру және көтерме саудада өткізу нарығының монополиялану дәрежесі жоғары шоғырланған болып табылады.
2021 жылы: (CR3) 70% < 74,44 < 100%, 2000 < 2128 < 10 000
2022 жылдың І жартыжылдығы: (CR3) 70% < 76,95 < 100%, 2 000 < 2238 < 10 000.
10-кесте. Шоғырлану коэффициенттері мен Герфиндаль-Гиршман индекстерінің мәндеріне сәйкес үстем үлестер.
Атауы Нарық үлесі (%) Барлығы нарықтағы үлес HHI
«Қаражыра» АҚ 30,47 71,68 1 929
«Шұбаркөл Көмір» АҚ және «ЕЭК» АҚ 29,3
«Богатырь Көмір» ЖШС 11,91
«Қаражыра» АҚ 34,56 73,81 2 288
«Шұбаркөл Көмір» АҚ және «ЕЭК» АҚ 32,34
«Богатырь Көмір» ЖШС 6,91
«Қаражыра» АҚ 33,67 77,04 2 302
«Шұбаркөл Көмір» АҚ және
«ЕЭК» АҚ 32,37
«Майкубен-Вест» АҚ және «Шубарколь премиум» АҚ 11
«Шұбаркөл Көмір» АҚ және «ЕЭК» АҚ 33,94 74,44 2 128
«Қаражыра» АҚ 29,08
«Майкубен-Вест» АҚ және «Шубарколь премиум» АҚ 11,42
«Шұбаркөл Көмір» АҚ және «ЕЭК» АҚ 34,12 76,95 2 238
«Қаражыра» АҚ 30,26
«Майкубен-Вест» АҚ және «Шубарколь премиум» АҚ 12,57
Коммуналдық-тұрмыстық көмірді көтерме саудада өткізу нарығында үш көмір өндіруші компанияның үлесі 74,4%-құрайды.
11-кесте. 2018-2021 жылдары және 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында коммуналдық-тұрмыстық көмірге баға серпіні (орташа өлшенген), ҚҚС-сыз 1 тонна үшін теңге.
№ Көмір өндіруші кәсіпорындар 2018 2019 2020 2021 2022 ж.
І жартыж.
1 «Шұбаркөл Көмір» АҚ 4 816 5 153
(7%) 5 463
(6,02%) 5 592
(2,36%) 5 506
(-1,54%)
2 «Қаражыра» АҚ 2 856 3 605
(26,23%) 4 108
(13,95%) 4 111
(0,07%) 4 270
(3,87%)
3 «Майкубен-Вест» АҚ 5 435 6 061
(11,52%) 5 221
(-13,86%) 5 473
(4,83%) 5 656
(3,34%)
4 «ГРК «Sat Komir» АҚ 3 493 4 472
(28,03%) 3 946
(-11,76%) 5 248
(33%) 5 995
(14,23%)
Негізгі оқиғалар
Энергетикалық және коммуналдық-тұрмыстық көмірді көтерме саудада өткізу нарықтарының монополиялық құрылымы өзгеріссіз қалады.
Энергетикалық көмір нарығында «Богатырь Көмір» ЖШС-ның үлесі 80%-дан асады. Коммуналдық-тұрмыстық көмірді 3 негізгі өндіруші – «Шұбаркөл Көмір» АҚ, «Қаражыра» АҚ, «Майкубен-Вест» АҚ-ның жиынтық үлесі 74%-ды құрайды.
Бұл жағдайда көмірдің көтерме сауда бағасының, жыл сайын орта есеппен 6%-ға серпінді өсуі сақталады.
Айталық, Богатырь Көмір» ЖШС 2020 жылы энергетикалық көмірдің құнын 15,5%-ға, 2021 жылы 10%-ға арттырып, тоқтатылған тергеп-тексеру қорытындысы бойынша 2%-ға дейін төмендетті, 2022 жылы 40%-ға дейін өсу жоспарланып отыр.
«Шұбаркөл Көмір» АҚ бағаны 2019 жылы 6,5%-ға және 2021 жылы 4,2%-ға көтерді. «Қаражыра» АҚ - 2019 жылы 36%-ға және 2021 жылы 25%-ға өсірді, бұл оған 2021 жылы рентабельділікті 52%-ға дейін арттыруға мүмкіндік берді.
Бұл ретте, егер энергетикалық көмірді сату тікелей энергия өндіруші және өнеркәсіптік кәсіпорындарға жүзеге асырылса, онда коммуналдық-тұрмыстық көмір делдалдар желісі арқылы өткізіледі.
Бұлл үшін көмір өндіруші компаниялар үлкен көлем бар биржалық сауда-саттықты пайдаланады.
Бұл ретте, монополияға қарсы тергеп-тексеру нәтижелері көрсеткендей, 2019 жылы сауда-саттықта жасалған мәмілелердің 90%-дан астамы көмірге ақы төлеумен де, тиеп-жөнелтумен де қамтамасыз етілмеген.
Қазіргі кезде көмір өндірушілердің халық үшін көмірдің түпкілікті құнының орта есеппен 40-45%-ға өсуіне әкелетін «өнімсіз» делдалдарды пайдалану практикасы жалғасып жатыр.
Айталық, ағымдағы жылғы 8-9 қыркүйектегі сауда-саттық қорытындысы бойынша «Шұбаркөл Көмір» АҚ 3,2 млн.тонна көмір шығарды, оны бірнеше минут ішінде 16 өңірлік оператор (көлемнің 26%-ы) және 10 делдал (көлемнің 74%-ы) қалдықсыз сатып алды.
Осыған байланысты, Бас прокуратура сауда-саттықта сатылас сөз байласудың жолын кесу үшін көмір биржалық сауда-саттығында сөз байласуды анықтау және жолын кесу бойынша іс-шаралар өткізді. Тексерумен «Шұбаркөл-Көмір» АҚ, биржалық компаниялар, сондай-ақ ірі сатып алушылар бағаны жасанды ұлғайту схемаларын және көмір сату кезінде ықтимал сөз байласуды анықтау тұрғысынан қамтылды.
«Шұбаркөл-Көмір» АҚ 2022 жылы орта есеппен коммуналдық-тұрмыстық көмірді тоннасына 6,2 мың теңге бағамен сатқаны анықталды. Болашақта өңірлік оператордың көмірді өткізу құны тоннасына 11-ден 17 мың теңгеге дейін өзгереді. Автосамосвалдардан түпкілікті бағалар диапазоны 25-тен 30 мың теңгеге дейінді құрайды.
Осылайша, тұтынушылар үшін түпкілікті құн көмірді тұйықтан тұтынушыға жеткізу буынында оны бастапқы сату құнынан 3-4 есе артады.
Көмірдің биржалық сауда-саттығында сөз байласуды тексеру қорытындысы бойынша көмірдің қымбаттауына әкеп соққан қолданыстағы заңнама нормаларын бұзушылықтар анықталған жоқ.
Бір мезгілде бағаны тұрақтандыру мақсатында монополияға қарсы орган өндірушілер мен бөлшек сауда операторларына қатысты ден қою шараларын қабылдайды. Ал жүйелі шаралар ретінде сауда-саттық қағидаларын қатаңдату, тиісті инфрақұрылымның болуы бойынша жеткізушілер мен тауар биржаларына қойылатын талаптарды күшейту мәселелері пысықталып жатыр.
Айталық, өңірлік операторлар үшін коммуналдық-тұрмыстық көмірмен биржалық сауда-саттықты 10%-дан 50%-ға дейін ұлғайту бөлігінде Биржалық тауарлар тізбесіне және Биржалық сауда-саттық қағидаларына өзгерістер енгізу арқылы өнімсіз делдалдардың баға белгілеу схемасына қатыспай көмірді коммуналдық-тұрмыстық көмірмен өткізу қамтамасыз етілді, сондай-ақ көмір өңдеумен (байытумен) айналысатын нарық субъектілері үшін өз көлемдерін биржалық сауда-саттыққа қою жөніндегі міндет енгізілді. Коммуналдық-тұрмыстық көмірмен биржалық сауда-саттықты ұлғайту өңірлік операторлар үшін шамамен 4 млн. тонна көлемінде тікелей қол жеткізуді береді, бұл көмір операторларының шығындарын шамамен 16 млрд. теңге сомаға төмендетуге мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, энергетикалық көмір нарығында бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерінің болуын назарға ала отырып, қазіргі кезде «Богатырь Көмір» ЖШС-ға қатысты монополияға қарсы ден қою шараларын қабылдау мәселесі қаралып жатыр.
Алайда, аталған монополияға қарсы ден қою шаралары «Богатырь Көмір» ЖШС-ның әрекеттеріне жүйелі деңгейде әсер ету тұрғысынан тиімділігі төмен. Субъектінің сақталып отырған үлесін және бағаның тұрақты өсуін ескере келе, энергия өндіруші ұйымдардың қажеттіліктері үшін көмірді өткізудің бастапқы көтерме сауда нарығын тиісті бағалық реттей отырып, қоғамдық маңызы бар нарықтарға жатқызу мәселесін пысықтау қажет.
Талдау қорытындысы бойынша Көмір өткізу нарығындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасына енгізілген іс-шаралар әзірленді.
Іс-шаралар көмір саласындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі негізгі проблемаларды шешу жолдарын көздейді және сатып алу рәсімінің ашықтығын арттыруға, коммуналдық-тұрмыстық көмірді өткізу нарығындағы өнімсіз делдалдық құрылымдарды жоюға және осы нарықты қоғамдық маңызы бар нарыққа жатқызу арқылы энергетикалық көмірді мемлекеттік бағалық реттеуді енгізуге бағытталған. 2022 жылғы желтоқсанда осы Жол картасын Индустрия және инфрақұрылымдық даму, Сауда және интеграция министрліктері Агенттікпен бірлесіп қабылдады.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
1) делдалдарды жою:
- сақтау инфрақұрылымының болуы бойынша көмірді көтерме және бөлшек саудада жеткізушілерге қойылатын талаптарды, сондай-ақ делдалдар арасында көмірді өткізуге тыйым салуды белгілеу (электр энергиясы мен мұнай өнімдері нарықтарына ұқсас);
- тауар биржалары арқылы коммуналдық-тұрмыстық көмірдің 50% үлесін өткізу арақатынасын регламенттеу бөлігінде Биржалық тауарлар тізбесіне және Биржалық сауда-саттық қағидаларына өзгерістер енгізу: 90% ұзақ мерзімді жылдық шарттар, 10% спот-сауда-саттық;
Ұсыным орындалды. Сауда және интеграция министрлігі 2022 жылғы 19 шілдедегі № 294 бұйрықты қабылдады, ол өңірлік операторлар үшін коммуналдық-тұрмыстық көмірмен биржалық сауда-саттықты 50%-ға дейін ұлғайтуды көздейді. Сонымен қатар, Биржалық сауда қағидаларын Биржалық тауарлар тізбесімен сәйкес келтіру мақсатында Сауда және интеграция министрлігі өңірлік операторлар үшін коммуналдық-тұрмыстық көмірмен биржалық сауда-саттықты 50%-ға дейін ұлғайту бөлігінде Тізбеге өзгерістер енгізді, сондай-ақ көмірді өңдеумен (байытумен) айналысатын нарық субъектілері үшін өз көлемдерін биржалық сауда-саттыққа қою жөніндегі міндет енгізілді.
Осы кезеңде коммуналдық-тұрмыстық көмірмен сауда-саттықты регламенттеу және оны ұзақ мерзімді жылдық шарттар арқылы 90% және спот-сауда-саттықтың 10%-ы арқылы өткізу бөлігінде Биржалық сауда-саттық қағидаларына өзгерістер енгізу талап етіледі;
2) нарықтағы шоғырлануды мыналар арқылы төмендету:
- келісімшарттық аумақтарды қайта қарау арқылы учаскелер бойынша ірі көмір кен орындарын мәжбүрлеп бірлесіп пайдалану (sharing) және осы учаскелер бойынша нарықтың баламалы субъектілеріне құқық беруге аукцион өткізу арқылы (тиісті қағидаларды шығару жөніндегі уәкілетті органдардың құзыретін заңнамалық түрде айқындау).
Аталған іс-шара бойынша Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі Жол картасынан алып тастау туралы ұстаным ұсынды. Бұл келісімшарттардың ережелеріне сәйкес жер қойнауын пайдаланушы онда жазылған міндеттемелерді орындауға міндетті екеніне байланысты. Бұл ретте, келісімшарт талаптарын және қолданыстағы заңнаманың ережелерін бұзу ғана оны бұзуға негіз бола алады. Жер қойнауын пайдаланушылар келісімшарт бойынша міндеттемелерді орындаған кезде келісімшарттық аумақтың бір бөлігін иеліктен шығару заңға қайшы болып табылады;
- экономикалық шоғырлану тұрғысынан көмір өндіруге жер қойнауын пайдалану құқықтарын беру жөніндегі мәмілелерді келісу.
3) ішкі нарықтағы сұранысты уақтылы және толық жабу:
- тауар биржасында өңірлік операторлар сатып алған коммуналдық-тұрмыстық көмірді жылжымалы құраммен тасымалдауды басым қамтамасыз ету;
- талап етілмеген көлемдер жағдайында ҚР жеткізу базисіне көшу мүмкіндігімен коммуналдық-тұрмыстық көмірді жеткізудің өңірлік базистерінің тетігін енгізу (өңірлер бойынша сауда-саттықты бөле отырып, FCA шарттарын сақтау) арқылы;
4) мемлекеттік реттеу. Бүгінгі күні Агенттік энергия өндіруші ұйымдардың қажеттіліктері үшін көмірді сатудың бастапқы көтерме нарығына қоғамдық маңызы бар нарықтарға жатқызу тұрғысынан талдау жүргізу жұмысын бастады.
2.4. Тұтынушыларды табиғи газға қосу кезінде құрылыс-монтаждау жұмыстары қызметтерінің нарығы
Тауарлық газ нарығы
«QazaqGaz» ҰК» АҚ тұлғасында Ұлттық оператор Энергетика министрлігі бекіткен шекті тарифтер бойынша ішкі нарықта тауарлық газды көтерме сатуды жүзеге асырады. Бұл ретте, инфляцияға қарсы реттеуге байланысты тауарлық газды сатып алу бағасы жыл сайын 15%-дан аспай ұлғаяды.
«QazaqGaz» ҰК» АҚ-ның экспорттық бағалары нарықтық шарттарда қалыптастырылады, осыған байланысты ішкі бағалар субсидияланады.
Бұл ұзақ уақыт бойы ішкі нарықты субсидиялауға мүмкіндік берді. Алайда, ішкі және сыртқы бағалардың бұл теңгерімсіздігі ішкі нарықты қанықтыру проблемаларына әкеледі, себебі ішкі нарықты тұтыну көлемі өседі, тиісінше экспорт көлемі азаяды.
Бұл мәселені шешу үшін 2022 жылдан бастап бірқатар заңнамалық түзетулерге бастамашылық жасалды.
Атап айтқанда, Ұлттық оператор жаңадан енгізілетін кен орындарына жер қойнауын пайдаланушылардан газ сатып алу бағасының жаңа ынталандырушы формуласын әзірлеп, бекітті.
Сонымен қатар, тауарлық газды сатып алу бағасын қайта қарау түбегейлі жұмыс істеп тұрған кен орындарына, оның ішінде шағын МӨҰ-ға әсер еткен жоқ, бұл тауарлық газды бастапқы көтерме саудада өткізу нарығындағы тең емес жағдайларға және соның салдарынан бәсекелестік пен инвестициялық ахалдың бұзылуына әкеп соғады.
Осылайша, тауарлық газды бастапқы көтерме саудада өткізу нарығындағы жағдай (төмен инвестициялық тартымдылық, әкімшілік және экономикалық кедергілер) көп жағдайда шешім таппады.
Сондай-ақ жаңа түзетулермен ұлттық операторға газды сатып алу мен сатуға қызмет көрсету үшін 10% (рентабельділік деңгейі) комиссия алу құқығы берілгенін атап өткен жөн.
Ұлттық оператор тауарлық газды өндіруші емес, оны қайта сатушы болып табылатынын атап өту қажет. Мұндай құрылымдар үшін газдың бөлшек сауда нарығына ұқсастығы бойынша реттеуші тіркелген мөлшерге емес, нақты жоспарланған сату шығындарына (әкімшілік, қаржылық шығындар, еңбекақы төлеу қоры және т.б.) сүйене отырып белгілейтін жабдықтау үстемесі көзделген.
Осыған байланысты, Ұлттық оператордың рентабельділігінің белгілі бір мөлшерін белгілеу газға тарифтердің негізсіз өсуіне әкеледі, ал факт бойынша есептеу субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің қазіргі жағдайын ескерер еді.
Агенттік тиісті заң жобасының жобасына ескертулер берді, алайда бұл ескертулер қабылданған жоқ.
Жалпы, ішкі нарықты газбен қанықтыру, салаға инвестициялар тарту проблемасын тауарлық газға биржалық сауда-саттықты енгізу арқылы шешуге болады, бұл МӨҰ-ға Ұлттық оператордың қатысуынсыз тұтынушыларға нарықтық бағалар бойынша газ көлемін тікелей сатуға мүмкіндік береді.
«QazaqGaz» АҚ-ға тауарлық газды сатып алуға басым құқық беру көзделген «Газ және газбен жабдықтау туралы» Заңды қабылдау кезінде түзетулердің негіздемесі ел өңірлерін газдандыру бағдарламасын іске асыру қажеттілігі болды.
Ел өңірлерін газдандыру бағдарламасын іске асыру 2030 жылға дейін есептелген және Газдандырудың өзекті бас схемасына сәйкес газдандырудың жаңа жобаларын және газ тасымалдау инфрақұрылымын жаңғыртуды, кеңейтуді көздейді. Бағдарламаны қаржыландыру көздері мемлекеттік бюджет, меншікті және қарыз қаражаты болады, оларды қайтару тасымалдау тарифтері, газға көтерме және бөлшек сауда бағалары, сондай-ақ жарғылық капиталды толықтыру арқылы мемлекеттік бюджеттен қаражат бөлу есебінен қамтамасыз етіледі.
Осылайша, ел өңірлерін газдандыру негізінен республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаты, қарыз қаражаты мен тариф есебінен қамтамасыз етілді, ал Ұлттық операторға артықшылық құқық беру жолымен көтерме сауда нарығын монополиялаудың негіздемесі елді газдандыруды қаржыландыру болды.
Осыған байланысты, Ұлттық оператордың тауарлық газды ішкі сатуға тарифтерді тежеу, экспорттық түсімнің және газ өндірудің төмендеуі себепті сабақтас нарықтарға (құрылыс-монтаждау жұмыстарына) кіруге талпынысы жалғасып жатыр. Бұл жағдайдың мысалы құрылыс-монтаждау жұмыстары (бұдан әрі – ҚМЖ) нарығы болып табылады.
Тұтынушыларды табиғи газға қосу кезінде ҚМЖ қызметтерінің нарығын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
Келіп түскен өтініштер мен тұрғын үй қорын газдандыру мәселесінің белсенді күн тәртібі негізінде талдауда тұрмыстық тұтынушыларды қосу кезінде нарық сегменті қаралды.
Осыған байланысты, талдау тұрмыстық болып табылмайтын коммерциялық және өзге де тұтынушыларды (орталық жылумен жабдықтау объектілері, кәсіпкерлік субъектілерінің өзге де санаттары, әлеуметтік мекемелер) қосу бөлігінде нарық сегментін қамтымайды.
Осы есеп шеңберінде ақпарат әрбір өңір бойынша қамтылады.
Қаралып отырған нарық жалпы тұтынушыларды газдандыру процесінің соңғы сатысын («соңғы миль») білдіреді және құбыржолы арқылы тауарлық газбен жабдықтаудың тікелей нарығына іргелес (байланысты) болып табылады.
Газдандыру (газ құбыржолдарын төсеу) процесі жоғары (магистральдық), орта (тарату) және төмен қысымды («үйішілік желілер» тарату желісін енгізуден бастап тұтынушының газ тұтыну жабдықтарына дейін (жылу қазандықтары, тамақ дайындауға арналған плиталар, су жылытқыштар және т.б.) құбырларда құрылыс-монтаждау жұмыстарын қамтиды.
Схемалық түрде бұл 19-суретте көрсетілген:
19-сурет - Газдандырудың барлық кезеңінің құрылымы және ондағы түпкі тұтынушыларды (халықты) қосу кезінде ҚМЖ нарығының орны.
Жоғары және орта қысымды құбыржолдардағы ҚМЖ-ға тапсырыс берушілер тікелей газ тарату ұйымдары немесе құбырлардың өзге де меншік иелері болып табылады.
Өз кезегінде, үй ішіндегі желілерде ҚМЖ-ға тапсырыс берушілер газ тұтынушыларының өздері болып табылады.
Көрсетілген сегменттерде нарықтың жұмыс істеу шарттары әртүрлі, бірінші жағдайда екі жақтан да нарық субъектілері арасында шарттық қатынастар қалыптасады, көбінесе бұл жария сатып алулар (тендер), жұмыс көлемі неғұрлым ірі және технологиялық тұрғыдан күрделі болып табылады, осыған байланысты құрылыс-монтаждау компаниялары (бұдан әрі – ҚМК) үшін жеке лицензия талап етіледі.
Екінші жағдайда, нарық ҚМК мен газ тұтынушылары арасында қалыптасады (ҚМЖ-ға тапсырыс беруші), әлеуетті тапсырыс берушінің жағында тарату желілерін жүргізуге тәуелді тұтынушылардың белгісіз тобы бар.
Тұтынушылардың ҚМК іздеуі немесе керісінше жалпыға қол жетімді байланыс арналары (жарнама, ұсыныстар және т.б.) арқылы жүзеге асырылады.
12-кесте. Өңірлер бөлінісіндегі нарық субъектілерінің саны.
Өңір 2021 жыл 2022 жыл
1 Астана қаласы 70 140
2 Алматы қаласы 19 8
3 Шымкент қаласы 37 3
4 Ақмола облысы 7 7
5 Қарағанды облысы 5 7
6 Түркістан облысы 99 99
7 Жамбыл облысы 11 6
8 Алматы облысы 39 29
9 Жетісу облысы 13
10 Қостанай облысы 11 49
11 Қызылорда облысы 24 24
12 Маңғыстау облысы 69 108
13 Ақтөбе облысы 8 7
14 Шығыс Қазақстан облысы 1 1
15 Батыс Қазақстан облысы 19 7
16 Атырау облысы 3 2
Жиыны 422 510
Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында газдандыру жүйелерінің инфрақұрылымының болмауына байланысты аталған облыстар Департаменттері ҚМЖ нарығына талдау жүргізген жоқ.
13-кесте. 2022 жылға арналған ҚМЖ бойынша нарық субъектілерінің үлесі және нарықтың шоғырлануы (монополиялану дәрежесі).
Өңір CR 3 HHI
Астана қаласы 8,01+5,43+5,40=18,84 327,50
Төмен шоғырланған
Алматы қаласы 34,08+19,51+14,76=68,35 2064,1
Орташа шоғырланған
Ақтөбе облысы 43,23 + 18,71 + 30,77 = 92,71 6 574
Жоғары шоғырланған
Атырау облысы 100 10000
Жоғары шоғырланған
Шығыс Қазақстан облысы 100 10000
Жоғары шоғырланған
Жамбыл облысы 66,08+18,16+13,18=97,42 4873,12
Жоғары шоғырланған
Қарағанды облысы 38,8+27,1+15,7=81,6 2 659,43
Жоғары шоғырланған
Қызылорда облысы 17,3+16,9+13,6=47,8 972,6625
Орташа шоғырланған
Маңғыстау облысы 5,2+6,1+4,8=16,1 256,97
Төмен шоғырланған
Туркістан облысы 7,47+6,85+6,41=20,73 350,02
Төмен шоғырланған
Шымкент қ. 52,13+46,54+1,33=100 4 885,26
Жоғары шоғырланған
Қостанай облысы 64,8+17,4+16,0=98,2 4 760,73
Жоғары шоғырланған
Батыс Қазақстан облысы 37,95+18,55+12,15=68,65 2 229,83
Орташа шоғырланған
Ақмола облысы
(Аршалы ауданы бөлінісінде) 45,49+17,66+14,79=77,94 2 837,49
Жоғары шоғырланған
Ұлытау облысы 41,84+39,52+18,63=99,99 3 659
Жоғары шоғырланған
Алматы облысы
Талғар ауданы 57,05+18,09+16,94=92,08 3931
Жоғары шоғырланған
Іле ауданы 62,37+12,42+6,46=81,25 4183
Жоғары шоғырланған
Жамбыл ауданы 39,35+15,65+15,07=70,07 2342
Жоғары шоғырланған
Қарасай ауданы 81,84+8,18+6,05=96,07 6809
Жоғары шоғырланған
Ұйғыр ауданы 100,00 10000,00
Жоғары шоғырланған
Қонаев қ. 100,00 10000
Жоғары шоғырланған
Жетісу облысы
Талдықорған қплпмв 39,3+35,3+20,8=95,4 3244
Жоғары шоғырланған
Көксу ауданы 100,00 10000,00
Жоғары шоғырланған
Ескелді ауданы 67+33=100 5578
Жоғары шоғырланған
Панфилов ауданы 100,00 10000,00
Жоғары шоғырланған
Бәсекелестікті дамытуға кедергілер
Елдің газдандыру көрсеткіштері соңғы миль бойынша ҚМЖ-ны тезірек және көбірек орындауға байланысты, себебі тарату желілерін пайдалануға беру әлі жеткіліксіз. Соңғы газдандыру абонентті тарату желісіне қосумен аяқталады.
Осы тұрғыдан алғанда газ саласындағы Ұлттық оператор («Қазақ Газ» АҚ, «ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ) осы бағытты дамытуға мүдделі.
«Газ және газбен жабдықтау туралы» Заңға сәйкес Ұлттық оператордың қызметі мен міндеті газ саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға, сондай-ақ газдандырудың бас схемасын іске асыруға қатысу болып табылады.
Өз кезегінде газдандыру – бұл тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық объектілерінде, өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы және өзге де объектілерде тауарлық және (немесе) сұйытылған мұнай газын отын ретінде пайдалануға бағытталған іс-шаралар кешені («Газ және газбен жабдықтау туралы» Заңның 1-бабы 10-тармақшасы.).
Осыған байланысты, үйішілік желілердің ҚМЖ да газдандыруға жатады, оны іске асыру функциясы тікелей емес, бірақ жанама түрде Ұлттық операторға Заңмен жүктелген.
Сонымен қатар, Ұлттық оператордың магистральдық және тарату желілерін салу кезеңдерінде газдандыру жөніндегі функцияны іске асыруға нақты мүмкіндігі бар.
Өз кезегінде, «соңғы миль» учаскесі еркін нарықтық ортада орналасқан және іс жүзінде газдың әлеуетті абоненттері ҚМК іздеу және тарту арқылы дербес жүзеге асыруы тиіс.
Бұл ретте, ҚМК қызметі бәсекелес ортада тұр. Бүгінгі күні төмен қысымды газ құбырларының ҚМЖ үшін 400-ден астам лицензия берілді.
Алайда, Ұлттық оператордың бүкіл газ саласында монополиялық қатысуының төмен қысымды ҚМЖ нарығын монополияландыру не оның тарапынан бәсекелес ортаға өзге де шектеулі қатысу қаупі бар. Осылайша, тікелей ҚМЖ нарығы жеке бәсекелес ортада жұмыс істейді, бірақ бәсекелестіктің жай-күйіне әсер ететін тәуекелдер бар.
Атап айтқанда, 2014 жылдан бастап «ҚТГА» АҚ тұлғасында Ұлттық оператор қаралып отырған нарықта төмен қысымды ҚМЖ сатып алуды ұйымдастырды, барлығында жеңімпаз сол бір нарық субъектісі ‒ «ТВК Зенит» ЖШС (кейін «Gaz Qurylys» ЖШС болып қайта аталды) болды:
Бұл компанияда Ұлттық оператордың (ол кезде «ҚазТрансГаз» АҚ) топ-менеджментімен, атап айтқанда екі ұйымның бас компанияларының бір офисте («ҚазТрансГаз» АҚ орналасқан жері бойынша) орталық деңгейде, сондай-ақ «ҚТГА» АҚ филиалдарының офистерінде болу белгісі бойынша жасырын үлестестік белгілері болды.
Бұл тұтынушылардың ҚТГА АҚ-ны қосу үшін өтініштерін ұйымдастыру процесінде олар тек осы ұйымға жіберілгеніне, сондай-ақ осы компания үшін басқа құрылыс-монтаждау компанияларына қарағанда қосу жөніндегі рұқсаттар тезірек келісілгеніне әкелді.
Осылайша, Ұлттық операторының өзі ҚМЖ-ны тікелей көрсеткен жоқ, оларды жеке бизнестен артықшылықты сатып алу арқылы сатып алды. Осындай стратегиядан Ұлттық оператор тұтынушылардың өздері үшін қызмет көрсетушілерді таңдады, бұл ретте Ұлттық оператордың өзі тұтынушылармен ҚМЖ-ға заң жүзінде шарттар жасасты, қаражат Ұлттық операторға одан әрі мердігерге беру үшін аударылды. Өз кезегінде, жұмысты аталған жасырын үлестес компания жүзеге асырды.
Бұл табиғи монополия субъектісі тарапынан нарықта негізсіз бәсекелестік артықшылықтар жасауға, тұтынушылардың жұмыс жеткізушіні өз бетінше таңдау құқықтарын шектеуге және ҚМК арасындағы бәсекелестікті шектеуге алып келді. Осы фактілер бойынша монополияға қарсы орган айыппұл салумен (6 млн.теңге) «ҚТГА» АҚ өндірістік филиалдарының біріне қатысты монополиялық жағдайды теріс пайдалану бойынша істі қарады. Осы нарықта бәсекелестікті шектеу тәуекелдері сақталып отыр.
Құрылыс-монтаждау жұмыстары (бұдан әрі – ҚМЖ) нарығында баға белгілеу туралы
Қазіргі кезде газды қосу шығындары мыналардың құнын қамтиды:
- жабдықтар (газ қазандығы және оның құрамдас бөліктері) - 300-900 мың теңге;
- материалдар (құбыр, тіректер және т. б.) - 50-200 мың теңге;
- құрылыс-монтаждау жұмыстары - арақашықтыққа байланысты 95-112 мың теңге (25 т.м. үшін) немесе 1 т.м. үшін 3800-4500 теңге;
- жобалық құжаттама - 15-30 мың теңге;
- газға қосу қызметтері (іске қосу, кесу) - 23 мың теңге («ҚазТрансГазАймақ» АҚ);
- елді мекендер ішінде (жекелеген өңірлерде) тарату желілерін салу - 190-300 мың теңге.
Осылайша, газға қосылудың 60% мөлшеріндегі негізгі шығындары жабдықтар мен материалдардың құнынан құралады, ал құбырлармен құрылыс-монтаждау жұмыстарына жалпы шығыстардың 30%-ы (200-450 мың теңге) тиесілі.
Өз кезегінде барлық жабдықтармен бірге газға қосудың жалпы бағасы ел бойынша орта есеппен 700 мыңнан 1,1 млн. теңгеге дейін құрайды.
Жалпы құнның көрсетілген құны тұрғын үйдің тиісті квадратурасына арналған жабдықтың қуатына, климаттық жағдайларға, қосылу нүктелерінің қашықтығына байланысты. Мысалы, ауданы 120 ш.м. тұрғын үйді (жеке тұрғын үйдің ең көп таралған алаңы) қосу шамамен 700 мың теңгені құрайды. Тиісінше, оның ішінде қазандық пен құрамдауыштарға жұмсалатын шығындардың үлесі - 500 мың теңгені (65%) құрады, ҚМЖ– 183 мың теңге (25%).
Өз кезегінде, ауданы 450 ш.м. тұрғын үйді қосу нарықта 1 100 мың теңге тұрады. Оның ішінде қазандық пен құрамдас бөліктерге жұмсалған шығындардың үлесі – 700 мың теңгені (60%), ҚМЖ – 324 мың теңгені (30%) құрады.
Тиісінше, тұрғын үйлерді квадратура неғұрлым ұлғайтылған жағдайда, шығындар неғұрлым қуатты жабдықтың қажеттілігіне және құрамдауыштардың санына байланысты баға пропорционалды түрде артады.
Сонымен қатар, жекелеген өңірлерде (әсіресе Алматы және Жетісу облыстарында) аталған нарықтық бағалар бюджет немесе «ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ (бұдан әрі – ҚТГА) есебінен емес, жеке жеткізушілер елді мекен ішінде орташа қысымды тарату желілерін салған кезде көтеріледі, газға қосылу құны 30-40%-ға артады.
ҚМЖ қызметтерінің жоғары құнының себептері
2019 жылы «Сарыарқа» (Қызылорда - Астана) магистральдық құбырының 1-тармағының құрылысы іске асырылған сәттен бастап елді газдандыру процесі басталды.
2019-2023 жылдары 6 386 елді мекен газдандырылды, 11 658 748 тұтынушы қосылды. Бұл ҚМЖ-ға жоғары сұранысты тудырды.
Бұл ретте, қазір ҚМЖ нарығында 500-ден астам өнім беруші жұмыс істесе, 2021 жылдың ортасына дейін нарықтағы үлестің 70%-ын бұрын «ҚазТрансГаз» АҚ басшылығымен үлестес болған «GasQurylys» ЖШС иеленді.
Осылайша, газдандырудың басында ҚМЖ нарығы нарыққа қол жеткізуді шектеудің тұрақты практикасы бар дамымаған болды.
Қазіргі кезде ҚМЖ-ның жекелеген жеткізушілеріне артықшылықтар жасау жалғасады. Мұндай жеткізушілерді конкурстық іріктеу ұйымдастырылды, олардың өкілдіктері оператордың ғимараттарында орналастырылды, техникалық шарттарды жедел беру және жұмыстарды қабылдау іріктеп жүзеге асырылады (нарық субъектілерінің шағымдары негізінде «Әйгерім» ЖШС үлестес компаниясының «ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ-мен бір ғимаратта орналасу фактілері бар).
Елді мекендер ішінде тарату желілерін жеке жеткізушілердің қаражаты есебінен салу практикасы нарықты монополияландыруды күшейтуге әкелді, содан кейін олар басқа жеткізушілердің үйішілік желілерді салуға қол жеткізуін шектейді.
Тиісінше, ҚМЖ қызметтеріне жоғары сұраныс, жекелеген жеткізушілердің үстем жағдайы қызметтердің қымбаттауына және нарықта ашық емес баға белгілеуге ықпал етті.
Өңірлерді газдандыру тарату және үйішілік желілерді салуды қамтиды. Сонымен қатар, атап өтілгендей, жеке жеткізушілердің күшімен тарату желілерін салу практикасы қалыптасты - 2018-2022 жылдар кезеңінде Жетісу облысында - 648 км, БҚО - 502,4 км, Атырау облысы – 180 км, Ақтөбе облысы – 10,392 км, Алматы қ. – 90,286 км және 2022 жылы Алматы облысында 2970 км.
Жалпы, 2018 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде 13 779 км. тарату желілері салынды, оның ішінде 1 157,765 км. (8,4%) ҚТГА қаражаты есебінен, 8 220,436 км. (59,6%) әкімдіктердің қаражаты есебінен, 4 401 км. (32%) жеке жеткізушілердің қаражаты есебінен.
Сонымен қатар, 2012 жылы «ҚазТрансГаз» АҚ тұлғасында бірыңғай сатып алушыны құрудың негізгі мақсаты магистральдық және тарату желілерін салуды көздейтін елді газдандыру болды. Өз кезегінде, газды тарату желілері арқылы тасымалдау нарықтың 95%-ын иеленетін ҚТГА-ның негізгі қызметі болып табылады.
Осыған байланысты, бюджет немесе ҚТГА қаражаты есебінен емес, жеке жеткізушілердің күшімен тарату желілерін салу ҚМЖ қызметтерінің түпкілікті құнының артуына ғана емес, сонымен қатар көптеген табиғи монополиялар субъектілерін құруға және өңірлерді газбен жабдықтаудың бірыңғай жүйесін бөлшектеуге әкелді.
Сондай-ақ нарық субъектілерінің шағымдары негізінде ҚТГА қызметінде газдандыру жүйесіне іске қосу-кесу (қосу) қызметтерін ұсынғаны үшін тұтынушылардан 23000 теңге сомасында ақы алу анықталды (2016 жылдан бастап тұтынушылардан 500 млн. теңге заңсыз жиналды).
Бұл ретте, Жоғарғы Соттың (2020 жылғы 14 шілдедегі № 6001-20-00-3гп-122) қаулысымен жұмыс істеп тұрған газ құбырын кесу (қосу) қызметтері реттеліп көрсетілетін қызметтер шеңберінде көрсетілуі тиіс екені анықталды (қаулы уәкілетті органның пайдасына шығарылды). Сондай-ақ Жоғарғы Соттың (2021 жылғы 2 наурыздағы № 6001-21-00-3гп-23) қаулысымен жұмыс істеп тұрған газ құбырын кесу (қосу) қызметтері реттеліп көрсетілетін қызметке жатпайтыны анықталды (қаулы ҚТГА пайдасына шығарылды).
Осыған байланысты, Жоғарғы Соттың газбен жабдықтау желілеріне қосу үшін ақы алу үшін ҚТГА-ны тарту жөніндегі екі қарама-қайшы қаулысы бар. Қосу бағасының өсуіне көрсетілген әсер табиғи монополиялар туралы қолданыстағы заңнаманы қолдану бойынша қайшылықтармен байланысты. Бұл ретте, Агенттік бұл қайшылықтар тауарлық газды тасымалдау нарығында қызметін жүзеге асыратын субъектілер үшін тең емес жағдайлар белгілейтінін атап өтеді.
Газға қосу құнын төмендету және түсінікті баға белгілеуді қамтамасыз ету жөніндегі шаралар
Көптеген өңірлерде халықты газдандыру іс жүзінде аяқталды: Атырау, Ақтөбе, Жамбыл, Маңғыстау, БҚО облыстарында және Алматы, Шымкент қалаларында 90%-дан астам, Қызылорда, Қостанай және Түркістан облыстарында 50%-75%-дан астам.
Өз кезегінде «Сарыарқа» магистральдық газ құбырының бойындағы (Астана қ., ШҚО, Қарағанды, Ұлытау, ішінара Ақмола облыстары), сондай-ақ Алматы және Жетісу облыстарындағы өңірлер 1,5-тен 40%-ға дейінгі деңгеймен белсенді газдандыру сатысында тұр.
Осыған байланысты, осы өңірлерде Агенттіктің аумақтық департаменттері нарық субъектілерімен бірлесіп газдандыру қызметтеріне бағаны төмендету шараларын қолдану бойынша жұмыс жүргізіп жатыр.
Аумақтық департаменттер үшін бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманың талаптарын сақтау бөлігінде тапсырманы іске асыру және тиісті ұйымдардың қызметін тексеру жөніндегі іс-шаралар жоспары бекітілді, оған сәйкес халықты газдандыру бағасына ай сайын мониторинг жүргізіледі.
Астана қаласында 2023 жылдың соңына дейін ҚМЖ бағасын белгілей отырып, 12 монополияға қарсы комплаенс келісілді. ҚМЖ қызметтерін көрсету туралы компаниялармен 97-ден 103 мың теңгеге дейін (25-30 м есебінен) уағдаластыққа қол жеткізілді, бұрын ҚМЖ қызметтері 120-140 мың теңгені құрады. Көрсетілген сомаға жобалау-сметалық құжаттама, атқарушылық-техникалық құжаттама, құрылыс-монтаж жұмыстары, шығыс материалдары кіреді.
Қарағанды облысында ҚМЖ қызметтерінің құнын 5 компаниямен 5-10%-ға төмендету бойынша монополияға қарсы комплаенс актісі келісілді. Жетісу облысында ҚМЖ қызметтеріне бағаны төмендету бойынша 8 комплаенс келісілді.
Қостанай облысында нарық субъектілерімен ҚМЖ қызметтеріне бағаны ұстап тұру бойынша 2 комплаенс келісілді. Қалған өңірлерде де ҚМЖ қызметтерінің құнын төмендету бойынша нарық субъектілерімен жұмыс жүргізіліп жатыр.
Баға белгілеудің ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында нарықта бірқатар ұйымдастыру шаралары қабылданды.
Жекелеген жеткізушілерінің қызметтерін күштеп таңу практикасын тоқтату үшін ҚТГА-ға жеткізушілерді конкурстық іріктеуді жою және оларды өз ғимараттарына орналастыру туралы талап жіберілді.
Артықшылықты жағдай жасау фактілерін болдырмау үшін Тұтынушыларға жадынама әзірленді, онда тауарлар мен жұмыстардың түрлері, ұсынылатын құны, сондай-ақ тараптардың құқықтары мен міндеттері сипатталған. Осы Жадынаманы және ҚМЖ қызметтерін жүзеге асыратын компаниялардың тізімін ҚТГА өзінің сайтында және барлық өңірлік офистерде, сондай-ақ өзінің әлеуметтік желілерінде орналастырды.
Сонымен қатар, нарықтағы ахуалды тұрақты мониторингтеу және тұтынушыларды қызмет туралы хабардар ету мақсатында Агенттіктің барлық аумақтық бөлімшелері үшін шағымдар үшін телефондарды көрсете отырып, жалпыға қолжетімді орындарға орналастыру үшін қосымша жадынамалар әзірленді.
Негізгі оқиғалар
Өткен жылдың басынан бастап ҚТГА АҚ тарапынан ҚМЖ сатып алу және аталған практика арқылы «Gaz Qurylys» ЖШС-ны тарту жүзеге асырылған жоқ.
Осылайша, ағымдағы жылы ҚМЖ бүкіл Қазақстан бойынша нарық субъектілерінің ҚТГА сатып алуынсыз жүзеге асырылады, бұл ретте «Gaz Qurylys» ЖШС да жұмысын жалғастырды.
Сонымен қатар, жылыту маусымының жақындауына және жаңадан қосылатын өңірлерді (Астана қаласы және Қарағанды облысы) газдандыру қажеттілігіне байланысты, ҚТГА Агенттікке көрсетілген өңірлерде ҚМЖ сатып алуды жүзеге асыруға уақытша рұқсат беру туралы ұсыныспен стандартты 25 погондық метр жұмыс үшін төмендетілген бағаға кепілдік бере отырып (ҚТГА-мен жұмыс кеңесінде 125-130 мың теңге баға уәде етілді) хатпен жүгінді.
ҚТГА ҚМЖ-ның бұл құнын көрсетілген сатып алу бағасының шегін белгілеу есебінен қамтамасыз етуге міндеттенді.
2022 жылғы 24 маусымда «ҚТГА» АҚ мәселені алдын ала пысықтау қорытындысы бойынша Агенттікке Кодекстің 192-бабын ескере отырып, белгілі бір монополияға қарсы шарттарда Астана қаласы мен Қарағанды облысы бойынша ҚМЖ сатып алуды келісу туралы жүгінді.
Агенттік мынадай шарттармен келісім берді:
1) «ҚТГА» АҚ лоттарды аумақ бойынша бөлуге, заңнаманың талаптарына сәйкес және бәсекелестікті шектемеу үшін әкімшілік-аумақтық тендерлер өткізуге тиіс (Тапсырыс беруші, сатып алуды ұйымдастырушы біртекті емес тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді біртектілігі бойынша лоттарға, біртекті тауарларды – біртекті тауарлардың түрлері бойынша және жеткізу орындары бойынша-біртекті жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді бөлуге міндетті - оларды орындау, көрсету орны бойынша – «Квазимемлекеттік сектордың жекелеген субъектілерін сатып алу туралы» Заңның (бұдан әрі – Заң) 6-бабының 3-тармағы;)
2) «ҚТГА» АҚ тендер арқылы (Заңның 11-бабы 1-тармағының 11 тармақшасы) не ҚМЖ-ны әлеуетті орындаушыларға мынадай тәсілдерді: баға ұсыныстарын сұрату, бір көзден, холдингішілік кооперация шеңберінде қоспағанда, «ҚТГА» АҚ сатып алуына еркін қатысуға мүмкіндік беретін өзге де тәсілмен ҚМЖ сатып алуды жүзеге асыруы тиіс;
3) Қоғамның әлеуетті өнім берушілермен ҚМЖ бойынша орындаушының таңдауына әсер етуі мүмкін үлестес болуы не өзге де байланыстары (мысалы, жалпы орналасқан жері не өзге де мәмілелері) болмауы тиіс (Заңның 4-бабы 1-тармағының 3) және 5) тармақшалары) - әлеуетті өнім берушілер арасындағы адал бәсекелестік қағидаты, сатып алуға қатысушылар арасында сөз байласуға жол бермеу және сатып алуға сыбайлас жемқорлық көріністері);
4) тендер өткізу үшін ҚМЖ бойынша үлестес емес және өзара байланысты емес мәмілелермен кемінде үш әлеуетті жеткізуші болуы тиіс (Заңның 4-бабы 1-тармағының 3) тармақшасы - әлеуетті өнім берушілер арасындағы адал бәсекелестік қағидаты);
5) «ҚТГА» АҚ және оның филиалдарының орналасқан жері бойынша ҚМЖ-ны баламалы жеткізушілердің болуы туралы ақпаратты орналастыру;
6) «КТГА» АҚ-ның тарату желілеріне қосу кезінде нарық субъектілерінен өтінімдерді қараудың бірыңғай мерзімдері.
Бұл ретте, Агенттік бір жыл ішінде нарықтарға мемлекеттік қатысудың орындылығына талдау жүргізілетінін, оның қорытындысы бойынша шешім қабылданатынын хабарлады.
Өткен сатып алу қорытындысы бойынша жеңімпаздар анықталды:
- Астана қаласы – «Әйгерім» ЖШС;
- Қарағанды. облысы – «Рембрандт» ЖШС.
ҚТГА-ның ақпараты бойынша бұл компаниялар қазіргі кезде аталған өңірлерде ҚМЖ қызметін жүзеге асырады.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
1) «Qazaq Gas ҰК» АҚ экспорттық кірістері, мемлекеттік бюджет немесе реттеліп көрсетілетін қызметтерге тариф есебінен елді мекендер ішінде тарату желілерін салуға қаражат бөлу мәселесін пысықтауы қажет;
2) газдандыруды іске қосу-кесу (қосу) қызметтері бойынша Ұлттық экономика және Энергетика министрліктері нарық субъектілерімен бірлесіп, газ тасымалдау қызметі бойынша табиғи монополиялар субъектілері үшін тарифтерді қалыптастыру қағидаларын реттейтін нормативтік құқықтық актілерге тиісті түзетулер енгізе отырып, ҚМЖ қызметтері бойынша бірыңғай түпкілікті ұстанымды әзірлеуі қажет;
3) жергілікті атқарушы органдар газға қосылған кезде халықтың осал топтарына әлеуметтік қолдау көрсету мәселесі бойынша, қажет болған жағдайда нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер енгізе отырып, Астана қаласы әкімдігінің оң тәжірибесін қарауы және қолдануы қажет;
4) Экология және табиғи ресурстар министрлігі елдің газдандырылған аудандарында көмірді пайдалануды шектеуді қолдану кезінде тұтынушылардың көмірді жылыту жүйесінен газға ауысуы жөнінде шаралар қабылдауы, оның ішінде қолданылатын шектеулер мен газдандыру қажеттілігі жөнінде кең ауқымды ақпараттық жұмыс жүргізуі қажет;
5) Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі қолда бар инфрақұрылым күштерімен меншікті газ жабдығын (газ құбырлары, есептегіштер, жиынтықтауыштар) өндіру мүмкіндігі мәселесін қарауы не осы жобаны Бірыңғай индустрияландыру картасына және «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасына немесе «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ тетіктері арқылы енгізе отырып, оны өндіру жөніндегі зауыт құрылысының жобасына инвестициялар тарту мәселесін пысықтауы қажет.
Аталған ұсыныстар Президент Әкімшілігіне жіберілді (қарауда жатыр). Құрылыс-монтаждау жұмыстарын 2024 жылға дейін цифрландыру бойынша ұсыныстарды іске асыру газдандыру кезеңдерін 20%-ға жеделдетуге мүмкіндік береді.
2.5. Байланыс қызметтері нарығы
ҰСБ деректері бойынша 2022 жылы Қазақстанның телекоммуникациялар нарығының көлемі 1,106 трлн. теңге, бұл 2021 жылғы қаңтар-желтоқсандағы байланыс қызметтерінің көлемінен 8%-ға артық (2021 жылғы қаңтар-желтоқсандағы жағдай бойынша өсім 14,4%-ды құрады). Жергілікті телефон байланысы қызметтерінің көлемі 2022 жылғы қаңтар-желтоқсанда ҰСБ деректері бойынша 29,1 млрд. теңгені құрады, бұл 2021 жылғы көлемнен 16,6%-ға аз, интернет желісі қызметтері – 474,1 млрд. теңге (15,4%-ға көп) және ұялы байланыс қызметтері – 250,6 млрд. теңге (2,2%-ға аз).
Байланыс қызметтерінің жалпы көлемінде Интернет, ұялы байланыс және басқа да телекоммуникациялық қызметтер айтарлықтай үлеске ие.
Бүгінгі күні Қазақстандағы ұялы байланыс нарығы дуополистік болып табылады, оған тек 2 нарық субъектісі – 60%-дан астам үлесі бар «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобы («Kcell» АҚ, «Мобайл Телеком – Сервис» ЖШС: Tele2 / Altel), сондай-ақ «Кар-Тел» ЖШС (Beeline) тұлғасындағы жеке оператор қатысады.
Ұялы байланыс нарығындағы үлестердің құрылымы мынадай:
20-сурет – Ұялы байланыс нарығындағы үлесі, %.
Нарық мемлекеттің басым үлесімен және еркін радиожиіліктердің болмауымен жоғары шоғырланумен сипатталады. Нарықта мемлекеттің қатысуының жоғары үлесі сақталады, бұл нарықтың жай-күйіне теріс әсер етеді.
Мемлекеттің монополияландыруы және нарықтың жоғары шоғырлануы салдарынан операторлар арасында клиент үшін бәсекелестіктің төмендеуі байқалады, бағалардың біржақты тәртіппен өсуіне, тұтынушыларға талап етілмеген қызметтерді таңуға, сондай-ақ байланыс және интернет қызметтерінің сапасының төмендігіне шағымдар артты.
Бәсекелестікті дамытуға кедергілер
Талдау нәтижелері бойынша Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін төмендегі кедергілерді анықтады:
Радиожиілік спектрін бөлу
Радиожиілік спектрі (бұдан әрі – РЖС) шектеулі ресурсты білдіреді. 2022 жылға дейін РЖС байланыс операторлары арасында негізінен радиожиіліктер жөніндегі ведомствоаралық комиссияның ұсыныстары бойынша бөлінді. Агенттіктің пікірінше, шектеулі ресурсты бөлудің бұл тетігі ашық емес болды және осыған байланысты шектеулі ресурсқа қол жеткізудегі кедергіні болдырмайтын аукциондар тетігін енгізу қажеттілігі туындады.
Ұялы байланыс нарығында, оның ішінде аукциондық сауда-саттық арқылы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жобаға Агенттік 2020 жылы Негізгі тауар нарықтарында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасын іске асыру шеңберінде бастамашылық жасады. Аталған Жол картасын іске асыру барысында байланыстың жаңа түрлері мен технологияларын ұйымдастыру үшін радиожиіліктерді бөлудің конкурстық емес тәртібі жойылды (Инвестициялар және даму министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 21 қаңтардағы №34 бұйрығымен бекітілген Жиілік белдеулерін, радиожиіліктерді (радиожиілік арналарын) беру, радиоэлектрондық құралдар мен жоғары жиілікті құрылғыларды пайдалану, сондай-ақ азаматтық мақсаттағы радиоэлектрондық құралдардың электромагниттік үйлесімділігін есептеуді жүргізу қағидаларының 18-тармағы алып тасталды).
Сондай-ақ Агенттік бұрын Үкіметке РЖС бөлу бөлігінде, оның ішінде нарықтың әрбір қатысушысы үшін ашықтық пен объективтілікті, бәсекелестік және тең жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған неғұрлым оңтайлы модель ретінде аукцион тәсілімен жаңа бесінші буын байланыс технологиясын (5G) енгізу үшін ұсыныс енгізген болатын.
Аукцион деп қатысушылар тізілімнің веб-порталын электрондық форматта пайдалана отырып, өз ұсыныстарын жария түрде мәлімдейтін сауда-саттық нысаны түсініледі, оның қорытындысы бойынша ұйымдастырушы жеңімпазға РЖС пайдалану құқығын беруге міндеттенеді.
Бұдан басқа, Мемлекет басшысы Агенттік радиожиілік жолақтарын аукциондар арқылы бөлу тәсілдері туралы ақпаратты енгізгеннен кейін Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне (бұдан әрі – ЦДИАӨМ) Агенттікпен бірлесіп 2022 жылдың соңына дейін РЖС бөлудің ашық тетігін енгізуді тапсырды.
Осы тапсырманы іске асыру шеңберінде ЦДИАӨМ 5G радиожиіліктерге аукцион форматын әзірледі. Агенттік сауда-саттықта тек 2 ірілендірілген лотты сату және бонус ретінде сауда-саттық жеңімпаздарына 694-790 МГц «алтын» диапазонында жиіліктерді ұсыну, сондай-ақ сауда-саттық жеңімпаздарының байланыс қызметтеріне және сауда-саттық қызметтеріне тарифтерді көтеруіне байланысты нарықта дуополияны сақтау және күшейту бойынша ықтимал тәуекелдер туралы ескертулер жіберді.
Халықаралық практиканы ескере отырып, ЦДИАӨМ-ге осы тәуекелдерді азайту бойынша ұсыныстар жіберілді, олар ескерілген жоқ.
ЦДИАӨМ 2022 жылғы 22-23 желтоқсанда ақпараттық жүйе алаңында «gosreestr.kz» бесінші буын ұялы байланыс жиіліктерінің жолақтарын (3600-3700 МГц (100 МГц) радиожиілік жолақтарындағы №1 Лот және 3700-3800 МГц (100 МГц) радиожиілік жолақтарындағы № 2 лот бойынша) беру үшін аукциондар ұйымдастырды.
Өткізілген сауда-саттық қорытындысы бойынша № 1 лот бойынша бюджетке түсетін түсімдер сомасы 62,7 млрд. теңгені және № 2 лот бойынша 93,4 млрд. теңгені құрады, ал жеңімпаздар «Кселл» АҚ және «Мобайл Телеком Сервис» ЖШС атынан Консорциум болды.
Анықтама: Аукцион шарттары бойынша сауда-саттықтың жеңімпаздары 5 жыл ішінде Қазақстанда 3,5 мыңнан астам базалық станцияны іске қосу бойынша міндеттемелерді өзіне қабылдайды, бұл тарифтерді көтеру бөлігінде операторлардың тарифтік саясатына теріс әсер етуі мүмкін.
«Қазақтелеком» АҚ тобы мен «КаР-Тел» ЖШС-да жиіліктерді иелену үлесінің арақатынасы тиісінше 82% және 18%-ды құрайды. Жиіліктер бойынша көрсеткіштер 5G желісі үшін РЖС аукционының нәтижелері бойынша топта айтарлықтай өсті. Осылайша, дуополияны сақтау және ұялы байланыс нарығындағы тарифтерді арттыру түріндегі Агенттік бұрын белгілеген тәуекелдер расталды.
Аукцион нәтижелері бойынша нарық құрылымы өзгерген жоқ:
- нарықтың жоғары шоғырлануы сақталды;
- 5G желісінде қызмет көрсетуді мемлекет «Қазақтелеком» АҚ тобы атынан монополияландырды;
- ұялы байланыс қызметтеріне тарифтер көтерілді.
Анықтама: «МТС» ЖШС (Теле2/Altel) операторы тарифтердің көтерілу себептерінің бірі базалық станцияларды (5G) іске қосу бойынша қабылданған міндеттемелер болып табылатынын хабарлады.
ЦДИАӨМ ақпараты бойынша өткен аукциондарға Қазақтелеком тобынан басқа «Кар-Тел» ЖШС және «Қазақстанның халықаралық телекоммуникациялық желілері» ЖШС Freedom Holding Corp. консорциумына қатысты, бұл (әлеуетті ойыншы) нарыққа кірген жағдайда нарықтың шоғырлану деңгейіне оң әсер етуі мүмкін. Алайда, аукционның қолданыстағы тетігі бойынша адал ойыншылар мемлекет қатысатын компанияларға (қаржылық және техникалық жарақтандыру бойынша) қатысты бәсекеге қабілетті болмады.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар
Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін анықталған кедергілерді ескере отырып:
1) 5 G үшін жиілік белдеулерін бөлу жөніндегі аукционның қорытындылары бойынша Агенттік Үкіметтің атына келесі аукционды жаңа форматта өткізу бөлігінде, оның ішінде 5G желісі үшін жиіліктерді меңгерген байланыс операторлары (мемлекет қатысуымен қоса) үшін аукциондарға қатысуға шектеу енгізуді ескере отырып, бірқатар ұсынымдар енгізді. Агенттіктің ұсыныстары ЦДИАӨМ және басқа да мүдделі мемлекеттік органдарға пысықтау үшін жіберілді;
2) еншілес компанияларды (ұялы байланыс операторларын) кезең-кезеңімен сату жолымен «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобын монополиясыздандыру, сондай-ақ Кәбілдік кәрізді пайдалануға беру қағидаларына өзгерістер енгізу. Бұл ұсыныстар Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарында көрініс тапты. «Қазақтелеком» АҚ компаниялар тобын монополиясыздандыру мәселесі Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссияның (2022 жылғы 5 сәуір) қарау нысанасы болды, онда Бас прокуратура мен Қаржылық мониторинг агенттігіне «Кселл» АҚ-ның 24%-ды сату бойынша мәміле нәтижесінде мемлекетке келтірілген ықтимал залал мәселесін зерделеу тапсырылды. Бұдан басқа, ЦДИАӨМ-ге «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ (бұдан әрі – Қор) және «Қазақтелеком» АҚ-мен бірлесіп мобильді байланыс операторларының бірін («Кселл» АҚ, «МТС» ЖШС) бәсекелес ортаға шығару жөнінде ұсыныстар енгізу тапсырылды.
ЦДИАӨМ Қордың қатысуымен 2022 жылғы 4 мамырда кеңес өткізіді, оның нәтижелері бойынша «Kcell» АҚ акцияларының 24%-ын сату бойынша мәміленің заңдылығы және мемлекетке келтірілген ықтимал залал мәселесін қарауға байланысты 2022 жылғы 5 сәуірдегі хаттаманың тармақтарында көзделген іс-шараларды іске асырғаннан кейін «Кселл» АҚ-ны бәсекелес ортаға беру бойынша одан әрі шаралар әзірлеу туралы шешім қабылданды.
Бүгінгі күні «Кселл» АҚ-ны бәсекелес ортаға шығару процесі инертті және пассивті сипатқа ие болғанын атап өткен жөн, бұл салада бәсекелестікті дамытуға теріс әсер етеді. Өз кезегінде ЦДИАӨМ мобильді оператордың шығуын іске асыру толығымен Қорға байланысты екенін хабарлады.
Кәбілдік кәрізді пайдалану
2022 жылы ЦДИАӨМ, қауымдастықтар және байланыс операторларының өкілдері кіретін Агенттік жанындағы Телекоммуникациялар саласындағы бәсекелестікті дамыту мәселелері жөніндегі кеңес бірлесіп Кәбілдік кәрізді пайдалануға беру қағидаларына (ҚР Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2016 жылғы 28 қаңтардағы №120 бұйрығымен бекітілген), Табиғи ресурстар субъектілерінің қызметін жүзеге асыру қағидаларына (ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрінің м.а. 2019 жылғы 29 шілдедегі № 180/НҚ бұйрығымен бекітілген) түзетулер әзірледі.
Аталған жұмыстың нәтижелері бойынша, сондай-ақ Тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде көрсетілген НҚА-ға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді (Әділет министрлігі 2023 жылғы 24 қаңтарда тіркеді).
Заңнамадағы өзгерістер кәбілдік кәрізге кіруден бас тарту алған жағдайда өтініш берушілердің шағымдарымен жұмыс істеудің жаңа тәртібін ұсынады. Мұндай жағдайларда өтініш беруші шағымды ЦДИАӨМ-ге жіберуге құқылы. Оның негізінде техникалық қарау өткізу үшін құрамына ЦДИАӨМ, Ұлттық кәсіпкерлер палатасы мен салалық қауымдастықтардың өкілдері кіретін арнайы комиссияны тарта отырып тексеру тағайындалады.
Түзетулер кәбілдік кәрізді пайдалану кезінде жалға беруші мен жалға алушының өзара іс-қимылын регламенттеуге, шарттар жасасу, учаске беру актісіне қол қою мерзімдерін, сондай-ақ кәбілдік кәрізде құрылыс-монтаждау жұмыстарын қабылдау мерзімдерін белгілеуге бағытталған.
Осылайша, нақты мерзімдерді белгілеу кәбәльдік кәрізді пайдалану процесін ретке келтіруге, сондай-ақ жалға беруші тарапынан құжаттарды беруді және келісуді негізсіз кешіктіру үлесін қысқартуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, реттеліп көрсетілетін қызметке қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін Табиғи монополиялар субъектілерінің қызметін жүзеге асыру қағидалары осы қызметтерді бір мезгілде тұтынушы болып табылатын табиғи монополиялар субъектісінің пайдалануын қамтамасыз ететін нормамен толықтырылды, пайдалану нақты басталған сәттен бастап он екі ай ішінде кәбілдік кәріздің барлық көлемінің (өз мұқтаждары үшін) 75%-дан аспайды, қалған 25% (резервте) тұтынушыларға арналған. Бұл норма осы қызметтерді бір мезгілде тұтынушы болып табылатын кәбілдік кәріз иелері тарапынан кәбілдік кәрізге олардың иесінің өзі толық брондау себептері бойынша қол жеткізуден бас тартуды болдырмауға мүмкіндік береді.
Жалпы, жоғарыда аталған шараларды іске асыру байланыс провайдерлеріне кәбілдік кәрізге кедергісіз қол жеткізуді ұйымдастыруға бағытталған, бұл түпкілікті тұтынушыларға интернет қызметтерін баламалы жеткізушілерді таңдауға, көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсартуға мүмкіндік береді, сондай-ақ қызметтер спектрін кеңейтуге және экономика салаларын цифрландыруға жәрдемдесетін болады.
Кәбілдік кәрізді мүліктік жалдауға (жалға алуға) немесе пайдалануға беру жөніндегі қызметтерді мемлекет реттейді және табиғи монополиялар салаларына жатады.
«Табиғи монополиялар туралы» Заңның 26-бабы 2-тармағының 21) тармақшасына сәйкес табиғи монополия субъектісі табиғи монополия субъектісі желілерінің, бос және қолжетімді қуаттардың, сыйымдылықтардың, орындардың, өткізу қабілеттерінің резерві, бар-жоғы туралы ақпаратты тоқсан сайын өзінің интернет-ресурсында орналастыруға не ол болмаған жағдайда уәкілетті органға оның интернет-ресурсында орналастыру үшін ұсынуға міндетті.
Осы нормадан шыға келе, кәбілдік кәрізді пайдалануға беретін табиғи монополия субъектілері («Қазақтелеком» АҚ, «Транстелеком» АҚ, «Астана Innovations» АҚ) аталған ақпаратты тұтынушылардың реттеліп көрсетілетін қызметке кемсітусіз қол жеткізуі мақсатында ашық қолжетімділікте орналастыруға міндетті.
Шын мәнінде кәбільдік кәріз иелері өз міндеттерін формалды атқарады, себебі олардың интернет-ресурстарында заңнамада көзделген толық ақпарат жоқ.
Осыған байланысты, Агенттік кәбілдік кәріз иелерін табиғи монополиялар саласындағы заңнама нормаларын сақтамағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тарту мәселесін қарау туралы Үкімет Аппаратына және ЦДИАӨМ-ге бірнеше рет хаттар жіберді. Бұл ретте, табиғи монополиялар (кәбілдік кәріз) саласында басшылықты жүзеге асыратын ЦДИАӨМ тарапынан қандай да бір нақты шаралар қолданылған жоқ.
Жұмыс нәтижелері бойынша 2022 жылы Агенттік ЦДИАӨМ-мен бірлесіп Телекоммуникациялар нарығында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасын бекітті, оған мынадай іс-шаралар кірді:
- нарықтың шоғырлануын төмендету үшін жағдайлар жасау мақсатында радиожиіліктерді бөлу бойынша аукциондар өткізудің қолданыстағы тәртібін талдау (халықаралық тәжірибені ескере отырып);
- мемлекеттің байланыс нарығына қатысуын азайту;
- байланыс операторларының телекоммуникациялар желілерін қосу және өзара іс-қимыл тәртібіне талдау жүргізу;
- бюджет қаражаты есебінен салынған кәбілдік кәрізді конкурстық беру тәртібін айқындау және т.б.
Аталған іс-шаралар РЖС бөлу бойынша аукциондар өткізудің қолданыстағы тетігін жетілдіруге, нарықтың шоғырлануын азайтуға, жаңадан салынған кәбілдік кәрізге кемсітусіз қол жеткізуге бағытталған, бұл жалпы саланың бәсекеге қабілеттілігіне оң әсер етуі тиіс. Іс-шараларды 2023 жылдың соңына дейін іске асыру жоспарланып отыр.
Байланыс қызметтерін көрсету қағидаларын қайта қарау
2022 жылы Агенттікке тарифтік жоспарға енгізілген қызметтер көлемін бір мезгілде өзгерте отырып, тарифтік жоспарлардың құнын арттыру (Гб, дауыстық қоңыраулар минуттарын, sms-хабарламаларды ұлғайту және т.б.) бойынша ұялы байланыс операторларының әрекеттеріне бірнеше рет шағымдар түсті.
Келіп түскен материалдарды талдағаннан кейін ұялы байланыс операторлары абоненттер талап етпейтін тарифтік жоспарда енгізілген қызметтер көлеміне шамалы өзгерістер енгізетіні анықталды. Бұл ретте, тарифтік жоспардың құны бір мезгілде артады.
Осыған байланысты, ұялы байланыс операторларының талап етілмеген қызмет көлемін абоненттерге бағаны бір мезгілде көтере отырып күштеп таңу жағдайларын жою мақсатында Агенттік Байланыс қызметтерін көрсету қағидаларына түзетулер енгізе отырып, ЦДИАӨМ-ге белгілі бір ұсынымдар әзірледі, атап айтқанда, негізделген шығындарға байланысты оның құнын арттыруды қоспағанда, ұялы байланыс операторларының тарифтік жоспардың шарттарын өзгертуге тыйым салуды белгілеу.
Бұдан басқа, жаңартылған Қағидалар тарифтік жоспарға енгізілген қызметтер көлемінің өзгеруіне байланысты, телефон байланысы және Интернет желісіне қол жеткізу қызметтеріне тарифті көтеру оператор телефон қоңырауы арқылы, сондай-ақ автоматты қызмет көрсету жүйесі арқылы алған абоненттің келісімімен (өтінішімен) жүргізілетінін көздейді.
Бұл ұсыныстар оператормен шарт жасасу кезінде келіскен тарифтік жоспарлардың шарттарын пайдалануға құқылы байланыс қызметтерін тұтынушылардың шектеусіз тобының құқықтарын қорғауға бағытталған. Агенттіктің ұсыныстарын ЦДИАӨМ қабылдады, бұйрық Әділет министрлігінде 2023 жылғы сәуірде тіркелді.
2.6 Цифрлық эфирлік телерадио хабарларын тарату қызметтері нарығы
Цифрлық эфирлік телехабар тарату (бұдан әрі – ЦЭТВ) қызметтері нарығын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
ЦЭТВ жобасы республиканың цифрлық кеңістігін дамыту және ел халқының ақпаратқа, оның ішінде мемлекеттік қызметтерге және отандық телерадио хабарларын таратудың ақпараттық ресурстарына тең құқықты қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету элементтерінің бірі ретінде «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасына енді. «Телерадио хабарларын тарату саласындағы ұлттық оператор туралы» Үкіметтің 2012 жылғы 11 маусымдағы № 777 қаулысына сәйкес «Қазтелерадио» АҚ Цифрлық эфирлік телехабар таратудың ұлттық операторы болып белгіленді. «Қазтелерадио» АҚ Байланыс және ақпарат министрлігі Байланыс және ақпарат комитетінің 2010 жылғы 29 желтоқсандағы №128 бұйрығының негізінде Қазақстан Республикасында ЦЭТВ-ға жоспарлы көшу бойынша жұмыстарды бастады.
Әзірленген техникалық-экономикалық негіздеме және жобаның қаржылық-экономикалық негіздемесі негізінде ЦЭТВ елдің халқын 95%-дан астам қамти отырып, Қазақстан Республикасы бойынша 827 радиотелевизиялық станция (бұдан әрі - РТС) салу және жаңғырту жоспарланды. ЦЭТВ жобасын іске асыру барысында талдау жүргізу кезеңіндегі жағдай бойынша «Қазтелерадио» АҚ 561 РТС-ы пайдалануға берді, бұл ҚР халқын ЦЭТВ-мен 93%-ға дейін қамтуды қамтамасыз етті.
14-кесте. Өңірлердің бөлінісінде республиканың халқын ЦЭТВ-мен қамту.
Өңір РТС саны халықты ЦЭТВ-мен қамту, %
1 Алматы облысы және Алматы қаласы 91 19,68 %
2 Ақмола облысы және Астана қаласы 9 6,82 %
3 Ақтөбе облысы 6 3,41%
4 Атырау облысы 9 2,63%
5 Шығыс Қазақстан облысы 118 7,95%
6 Жамбыл облысы 43 6,31%
7 Батыс Қазақстан облысы 2 2,21%
8 Қарағанды облысы 35 8,04%
9 Қостанай облысы 59 5,47%
10 Қызылорда облысы 17 3,47%
11 Маңғыстау облысы 21 2,99%
12 Павлодар облысы 29 4,54%
13 Солтүстік Қазақстан облысы 42 3,63%
14 Түркістан облысы және Шымкент қаласы 80 15,82%
Жиыны 561 93%
Талданатын нарықтың географиялық шекаралары «Қазтелерадио» АҚ-ның әрекет ету аймағымен – РТС әрекет ететін аумақпен шектеледі.
ЦЭТВ-ның технологиялық ерекшеліктері
Жиілік-аумақтық жоспарға сәйкес телерадио хабарларын таратудың технологиялық жабдықтарын орнату көзделетін объектілер (РТС) айқындалды.
«Қазақстан Республикасының цифрлық телерадио хабарларын таратудың ұлттық желісі» жобасын іске асыру үшін жиілік-аумақтық жоспарға (ЖАЖ) сәйкес «Қазтелерадио» АҚ-ның цифрлық телерадио хабарларын таратудың технологиялық жабдықтарын орнату көзделетін объектілері (РТС) айқындалды.
Қазтелерадионың цифрлық хабар тарату желісі Алматы қаласының республикалық мультиплексті қалыптастырудың негізгі орталығынан, 15 облыстық мультиплексті қалыптастыру орталығынан, Астана және Орал қалаларында тікелей қабылдауға арналған мультиплексті қалыптастыру орталықтарынан (DTH) тұрады. Сондай-ақ желі құрамына республикалық маңызы бар Алматы қаласы (Көк-Төбе), Астана, Шымкент қалаларының РТС және облыстық маңызы бар 15 РТС және цифрлық ТВ бағдарламаларды эфирлік трансляциялау үшін 700-ден астам РТС кіреді.
Желіні бақылау мен басқарудың негізгі орталығы Алматы қаласында, резервтік орталық Астана қаласында орналасқан. Желілік жабдықты бақылау және басқару VSAT жүйесінің таратылған спутниктік желісі арқылы қамтамасыз етіледі, ол басқару үшін деректерді қабылдау мен жіберуге және жабдықты бақылау трафигі өңірлік РТС-ның әрқайсысымен тәулік бойы жұмыс жасауға мүмкіндік береді.
ЦЭТВ қызметтерін ЦЭТВ қызметтері нарығында жүз пайыз үстем үлеске ие «Қазтелерадио» АҚ тұлғасында ұлттық оператор ғана көрсететініне байланысты, бұл субъектінің жағдайы Кодекстің 172-бабының 7-тармағына сәйкес монополиялық деп танылады және тиісінше нарықтың жоғары шоғырлануы байқалады.
«Қазтелерадио» АҚ ЦЭТВ ұлттық операторының жалғыз акционері Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі болып табылады. ЦЭТВ ұлттық операторының алдында ұлттық телерадио хабарларын тарату желісінің инфрақұрылымын дамыту жолымен ЦЭТВ желілері бойынша телевидение бағдарламаларын қабылдаумен елдің бүкіл халқын қамтамасыз ету міндеті тұр.
«Қазтелерадио» АҚ-ның ақпаратына сәйкес 2022 жылдан 2024 жылға дейінгі кезеңде 266 РТС-ны пайдалануға беру жоспарланып отыр.
Айтылғанды ескере келе, ЦЭТВ жобасының аяқталмағанын, сондай-ақ ЦЭТВ қызметімен Қазақстан Республикасының бүкіл халқын қамту үшін тиісті инфрақұрылымның толық әзірлігінің жоқтығын назарға ала отырып, цифрлық кеңістікті дамыту мақсатында осы тауар нарығында «Қазтелерадио» АҚ ЦЭТВ ұлттық операторы тұлғасында мемлекеттің қатысуы жоба толық енгізілген сәтке дейін орынды деп есептеледі.
«Қазтелерадио» АҚ телерадио хабарларын тарату саласындағы, оның ішінде ЦЭТВ қызметі бойынша ұлттық оператор болып табылатынына байланысты, талданатын қызмет бойынша басқа бәсекелес операторлар жоқ.
«Қазтелерадио» АҚ тарифтерін монополияға қарсы заңнамаға сәйкестігі тұрғысынан қарау бойынша жүргізіліп жатқан жұмыс
Жоғары аудиторлық палатаның «Қазтелерадио» АҚ-ның тарифтік саясатында бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерінің болуы туралы өтініші негізінде Агенттік телеарнаны цифрлық форматта эфирге тарату қызметтеріне тарифтерді қарады (15-кесте).
15-кесте. Мультиплекстерді толық жүктеу кезінде (SD форматы) 1 телеарнаны ЦЭТВ арқылы тарату қызметтері (Басқарманың 2018 жылғы 29 тамыздағы № 26 шешімімен бекітілген).
р/с № Таратқыштың қуаты Вт 1 телеарнаны цифрлық эфирлік телехабар арқылы тарату қызметіне тариф, таратқыштардың түрлері бойынша, 1-ші мультиплексте, теңге ҚҚС-сыз, айына 1 телеарнаны цифрлық эфирлік телехабар арқылы тарату қызметіне тариф, таратқыштардың түрлері бойынша, 2-ші мультиплексте, теңге ҚҚС-сыз, айына
1 1 311,74 159,22
Анықталған бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылық белгілеріне сәйкес «Қазтелерадио» АҚ-ға қатысты Кодекстің 174-бабының 1) тармақшасын (телеарнаны цифрлық форматта эфирге тарату қызметіне монополиялық жоғары бағаларды белгілеу, ұстап тұру) бұзу бөлігінде тергеп-тексеру рәсімі жүргізіліп жатыр.
2.7. Теміржол жүк тасымалы қызметтері нарығы
1999 жылдан «Темір жол көлігі туралы» Заң қабылданған сәттен бастап жүктерді теміржол көлігімен тасымалдау нарығы бәсекелестікті дамыту мақсатында табиғи монополия саласынан бәсекелес ортаға шығарылды.
Сонымен қатар, жүктерді теміржол көлігімен тасымалдау қызметтері нарығы бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған нарықтардың бірі болып қалады. Нарықта үстемдік ететін «ҚТЖ-Жүк тасымалы» ЖШС (бұдан әрі – ҚТЖ-ЖТ) тұлғасында негізгі ойыншының үлесі 95%-дан асады (2018 жылы – 100%, 2019, 2020 жылдары – 99%, 2021 жылы – 95%).
Анықтама: ҚТЖ-ЖТ Ұлттық жүктерді тасымалдаушы болып табылады және бүкіл МТЖ-да поездарды қалыптастыру жоспарын іске асыруды қамтамасыз етеді. ҚТЖ-ЖТ құрылтайшысы (100%) «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» АҚ (бұдан әрі - ҚТЖ) болып табылады.
Қаралып отырған тауар нарығына жаңа нарық субъектілерінің кіруі үшін Рұқсаттар туралы заңға сәйкес рұқсат (лицензия) алу қажет.
2014 - 2022 жылдар аралығында Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі жүктерді теміржол көлігімен тасымалдауға 48 лицензия берді. Бұл ретте, бүгінгі күні 2 жеке тасымалдаушы ғана («ТТТ Сервис» ЖШС, «Dar Rail» ЖШС) 2019 жылдан бастап пилоттық жоба шеңберінде магистральдық теміржол желісіне (бұдан әрі – МТЖ) қол жеткізді.
Анықтама: «ТТТ Сервис» ЖШС «SilkwayTransit» ЖШС холдингтік компаниясының құрамына кіреді, 2009 жылы құрылған және бүгінгі күнге дейін өзінің тартқыш жылжымалы құрамымен теміржол көлігі саласындағы жүктерді тасымалдаушы болып табылады. Компанияның Алматы, Астана, Шымкент, Атырау, Павлодар қалаларында және Алматы облысының Достық, Матай, Көксу станцияларында бөлімшелері бар; «Dar Rail» ЖШС 100% «Т-Сервис-Логистик» ЖШҚ-ға тиесілі, оның 99,7% үлесі T. D. International Logistic Corporation Limited (Кипр Республикасы) тиесілі.
Сонымен қатар, «ТТТ Сервис» ЖШС және «Dar Rail» ЖШС тасымалдауды белгілі бір бөлінген учаскелерде ғана жүзеге асырады, ал ҚТЖ-ЖТ Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жүктерді теміржол көлігімен тасымалдауды жүзеге асырады.
Бәсекелестікті дамытуға кедергілер
Агенттік теміржол жүк тасымалы нарығында бәсекелестікті дамыту үшін мынадай кедергілерді анықтады:
1) теміржол көлігі саласында сатылас интеграцияланған компаниялар тобының болуы.
ҚТЖ Ұлттық инфрақұрылым операторы болып табылады. «Табиғи монополиялар туралы» Заңға сәйкес МТЖ қызметтері табиғи монополия саласына жатқызылған. Тасымалдаушылар үшін МТЖ қызметтеріне қолжетімділікті ҚТЖ тұлғасында инфрақұрылым операторы ұсынады.
ҚТЖ құрамында МТЖ қызметтеріне қол жеткізуге өтінімдерді қабылдауды, қарауды және МТЖ қызметтерін көрсетуге шарттар жасасуды жүзеге асыратын құрылымдық бөлімше «Магистральдық желі дирекциясы» филиалы бар екенін атап өту қажет.
Алайда, ҚТЖ басқа тасымалдаушылармен салыстырғанда МТЖ қызметтеріне қолжетімділікті ұйымдастыру процесіне қатысуға, атап айтқанда тасымалдаушылардың өтінімдерін қарауға мүмкіндік беруге, сондай-ақ МТЖ қызметтерін көрсету туралы шарт жобасын келісуге басым құқығы бар өзінің ҚТЖ-ЖТ үлестес компаниясына өзінің Заңда көзделген функцияларын береді. Мәселен, мысалы, жеке тасымалдаушылардың МТЖ-ға қол жеткізуге берген өтінімдерін қарау кезінде Ұлттық инфрақұрылым операторы өз өкілеттіктерінің бір бөлігін жеке шарт бойынша берген ҚТЖ-ЖТ қатысады, бұл жеке тасымалдаушылардың МТЖ-ға қол жеткізуін шектеуге әкеледі. ҚТЖ-ның МТЖ-ға қол жеткізуден бас тартуы қолданыстағы заңнаманың бірқатар нормаларында белгіленген негізгі қуаттарға МТЖ-ға тең қол жеткізу қағидаттарына қайшы келеді.
ҚТЖ-ЖТ ҚТЖ-мен 100% үлестес бола отырып, жүк тасымалының көлемін және бәсекелестер поездарының қозғалыс бағыттарын объективті анықтауға мүдделі емес.
Анықтама: Жеке тасымалдаушылардың деректері бойынша ҚТЖ Нұра – Топар, Екібастұз-2 – Екібастұз Северный, Екібастұз-2 – Екібастұз Северный 2, Екібастұз-2 – Қарағанды Сұрыптау, Жем - Кимперсай учаскелері бойынша МЖС қызметтеріне қол жеткізуден бас тартылды, себебі жүктерді тасымалдаудың сұратылған көлемі ҚТЖ-ЖТ үшін сақталған.
Осылайша, ҚТЖ-ның Ұлттық инфрақұрылым операторын функционалдық және ұйымдастырушылық бөлуді аяқтамай ҚТЖ-ЖТ-ның 100% акцияларын иеленуі өзінің еншілес компаниясы - ҚТЖ ЖТ-ға тасымалдау нарығында айрықша басымдық беруге мүмкіндік береді және басқа тасымалдаушылар үшін ҚТЖ-ЖТ-мен кемсітушілік жағдайларды қамтамасыз етеді. Бұл мән-жай осы нарықта басқа тасымалдаушылармен салыстырғанда МТЖ қызметтеріне қол жеткізу құқығын алу және тасымалдау процесін жүзеге асыру кезінде «ҚТЖ ЖТ» ЖШС-ның артықшылықты жағдайына, нарыққа басқа қатысушылардың қол жеткізуіне кедергілер жасауға әкеледі;
2) «Кедентранссервис» АҚ, «КТZ Express» АҚ, «Қазтеміртранс» АҚ және басқалары ҚТЖ-ның еншілес компаниялары болып табылады. ҚТЖ-ЖТ бәсекелес нарықта өз компанияларына жеңілдіктер мен преференциялар, жеңілдіктер, кредит беру шарттарын ұсынады, бұл бәсекелестікті шектеу белгілерін қамтиды.
Достық және Алтынкөл станцияларында орналасқан қайта тиеу қуаттары бәсекелестік жағдайда жұмыс істейді, бұған қарамастан ҚТЖ өз құқығын пайдалана отырып, көлемдерді бірінші кезекте өзінің еншілес компанияларының қуатын 100% жүктей отырып бөледі, ал қалған барлық бәсекелестер қалдық қағидат бойынша қайта тиеу қызметтерін көрсетеді. Сондай-ақ ҚТЖ-ЖТ тасымалдауды жүзеге асырған сәттен бастап «KTZ-Express» АҚ-ға жеңілдіктер берді, ал басқа компаниялар үшін тасымалдаудың кепілдік берілген көлемін орындау талап етілді.
Сонымен қатар, ҚТЖ-ЖТ тарапы «Қазтеміртранс» АҚ вагондарынан басқа бос жеке жабық вагондарды тасымалдауға тыйым салды. Бұл ретте, ҚТЖ-ЖТ станциялық жолдарда жиналған 1000-нан астам бос жабық вагондар мен түрлі меншік иелерінің астық тасығыштары ұзақ уақыт бойы тоқтап тұрған станцияның қолайсыз жол жүру жағдайын көрсетеді, бұл станцияның маневрлік поездік жұмысында технологиялық қиындықтарға әкеп соқты;
3) Достық және Алтынкөл станциялық жолдарында жүктері бар контейнерлерді тексеру кезінде кедергілердің болуы вагондардың ұзақ тұруына және қосымша шығындарға әкеледі;
4) 2020 жылдың соңында Индустрия және инфрақұрылымдық даму, Ұлттық экономика министрліктері, ҚТЖ және жеке тасымалдаушылар тасымалдауды ұйымдастыру және жүзеге асыру кезінде Ұлттық инфрақұрылым операторы мен жүк тасымалдаушылардың технологиялық өзара іс-қимыл Регламентін әзірлеп, қабылдады. Жеке тасымалдаушылардың пікірінше, осы Регламенттің нормаларын іс жүзінде қолдану қандай да бір маңызды проблемаларды анықтаған жоқ. Сонымен қатар, аталған Регламент жаңа мерзімге ұзартылған жоқ, осыған байланысты қазіргі кезде жүк тасымалдаушылардың көптігі жағдайында Ұлттық инфрақұрылым операторының жұмысын реттейтін тәртіп жоқ;
5) тасымалдау процесін тиімсіз ұйымдастыру және ҚТЖ-ның жеке тасымалдаушыларды қол жеткізуге қызығушылығының болмауы. ҚТЖ деректері бойынша жеке тасымалдаушылар үшін маршруттарды кеңейту учаске станцияларының өткізу және қайта өңдеу қабілетінің төмендеуіне, Ұлттық тасымалдаушының да, жеке тасымалдаушылардың да поездары мен локомотивтерінің тоқтап қалуының ұлғаюына, Ұлттық тасымалдаушының және жеке тасымалдаушылардың локомотивтерінің жаппай қарсы резервтік жүруіне, салмағы толық емес және құрамы толық емес поездардың ұлғаюына әкеп соғады, бұл еліміздің теміржол инфрақұрылымның тасымалдау қабілетінің төмендеуіне әкеп соғып, инфрақұрылымдағы кептеліске байланысты пойыздарды қалдыруға және локомотивтердің жетіспеушілігіне әкеледі.
Сонымен қатар, сарапшылардың пікірінше, бүгінгі күні қолда бар тасымалдау жүйесі кезінде тасымалдау процесін тиімсіз ұйымдастыру байқалады (жүк транзиттік поездарын өткізу басымдығы және жолаушылар поездарының санын ұлғайту). Жоғарыда аталған барлық фактілер теміржол инфрақұрылымының өткізу қабілетінің нашарлауына әкеледі (нәтижесінде ел бойынша жүк тасымалы көлемінің төмендеуі);
6) парктің едәуір тозуы (70%-ға дейін) және локомотивтік тартқышпен жеткілікті қамтамасыз етілмеу жолаушылар мен жүктерді жеткізу мерзімдерін ұзартуға жәрдемдесіп, т/ж көлік жүйесінің тасымалдау қабілетінің маусымдық тапшылығын тудырады. Тартқыш жылжымалы құрам паркінің едәуір бөлігінің моральдық тұрғыдан ескіруі шығындарды арттырады және тасымалдаудың жалпы тиімділігін төмендетеді, сондай-ақ т/ж тасымалдаудың қоршаған ортаға теріс әсерін күшейтеді;
7) жеке тасымалдаушылардың тартқыш жылжымалы құрамды сатып алу үшін көп миллиондық инвестицияларды жүзеге асыру үшін қажетті қарыздық қаржыландыруды пайдалануына кедергі келтіретін елеулі тосқауыл жеке тасымалдаушыларда МТЖ қызметтеріне ұзақ мерзімді қолжетімділігінің болмауы болып табылады. Инфрақұрылым операторы жеке тасымалдаушыларға МТЖ қызметтеріне қол жеткізу үшін ұзақ мерзімді шарттар жасасудан бас тартады.
Баға белгілеу
Кодекстің 124-5-бабының 5) тармақшасына сәйкес бағаларды мемлекеттік реттеу мыналарды:
- теміржол жүк вагондарын жалға беру жөніндегі көрсетілетін қызметтерді және вагондар (контейнерлер) операторының көрсетілетін қызметтерін;
- Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзиттік қатынаста жүктерді теміржол көлігімен тасымалдау жөніндегі көрсетілетін қызметтерді;
- контейнерлерде, контрейлерлік жөнелтілімдермен жүктерді, бос контейнерлерді және бос фитингілік платформаларды теміржол көлігімен тасымалдау жөніндегі көрсетілетін қызметтерді қоспағанда, жүктерді теміржол көлігімен тасымалдау және локомотивтік тартқыш жөніндегі қызметтерді көрсету салаларында қоғамдық маңызы бар нарықтар субъектілерінің тауарларына (жұмыстарына, көрсетілетін қызметтеріне) қолданылады.
Осыған байланысты, ҚТЖ-ЖТ, «ТТТ Сервис» ЖШС және «Dar Rail» ЖШС-ның жүктерді теміржол көлігімен тасымалдау қызметтерінің бағасын Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу комитеті реттейді.
ҚТЖ деректері бойынша жүк тасымалдаудың қолданыстағы тарифтік жүйесі бір жүктерді басқалардың есебінен тоғыспалы субсидиялауды көздейді (мұнай өнімдерін тасымалдау құны астық тасымалдау құнынан 3,9 есе асады).
Анықтама: Тау-кен металлургия, мұнай-химия және аграрлық секторлардың ірі кәсіпорындары өндіретін ауыр жүктермен, өңделмеген шикізатпен және жартылай фабрикаттармен қатар негізгі тасымалданатын жүктер көмір, темір кені, астық және мұнай өнімдері (жалпы көлемнің 58 %-ы) болып табылады.
Сондай-ақ электровоздық тартқыш есебінен тепловоздық тартқышты қолдау үшін тоғыспалы субсидиялау көзделеді (жылу тарту тарифі электр тартқыш тарифтерінен 9% жоғары, бұл ретте жылу тартудың өзіндік құны 2,5 есе жоғары). Сондай-ақ топтық тасымалдау (ірі және өндіруші салалардың өнімдері) оларды ағытып алу, жолдағы тіркемелер қажеттілігіне байланысты құрама жөнелтулерге қарағанда арзанырақ болып табылады. Бұдан басқа, нарық субъектілерінің пікірінше, қолданыстағы тарифтік модель инвестицияларды ұзақ мерзімді жоспарлау және тарифтік шарттардың жеткілікті икемділігін сақтау мүддесінде тарифтік реттеудің қажетті теңгерімін қамтамасыз етпейді, нәтижесінде инфрақұрылымды ұстау мен жаңғыртуды қамтамасыз ету, сондай-ақ теміржол көлігі қызметтерінің сапасын арттыру үшін инвестициялық мүмкіндіктер шектеледі.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін анықталған кедергілерді ескере отырып:
1) оны тәуелсіз заңды тұлға етіп бөле отырып, диспетчерлік реттеу функцияларымен Ұлттық инфрақұрылым операторын функционалдық және ұйымдастырушылық бөлуді аяқтау. Айталық, мысалы, Германияда инфрақұрылымдық блокты, тасымалдау және логистикалық қызметті жеке ұйымдастырушылық-дербес сегменттерге ұйымдастырушылық бөлу бар. DB Group қызметін ұйымдастыру мұндай тәсілдің жоғары тиімділігін көрсетіп, МТЖ-ға және ілеспе қызметтерге кемсітусіз қол жеткізуді қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік реттеуіш тарапынан инфрақұрылымдық блокты бақылаудың болуымен сипатталады;
2) пилоттық жобаны аяқтау және тасымалдаушылардың МТЖ қызметтеріне қолжетімділігін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілерге қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қамтамасыз ете отырып, жүктерді ұзақ мерзімді кезеңге тасымалдау кезінде жеке тасымалдаушыларға МТЖ қызметтеріне қол жеткізуді ұсыну. 2030 жылға дейін көліктік-логистикалық әлеуетті дамыту тұжырымдамасына сәйкес жүктерді теміржол көлігімен тасымалдауда жеке тасымалдаушылардың үлесін 2030 жылға қарай кемінде 30% ұлғайту жоспарланады. Пилоттық жоба жылдарында оған қатысушы жеке тасымалдаушылар 75 магистральдық локомотив (11 жаңа электровоз, 46 пайдаланылған электровоз, 18 тепловоз) және 4 жаңа маневрлік локомотив сатып алды. 2023 жылғы бірінші тоқсанда тағы 16 бірлік маневрлік тепловоз жеткізу жоспарланып отыр. Жеке тасымалдаушылардың деректері бойынша алдағы жылдары 140-қа жуық жаңа сериялы магистральдық локомотивтерді, оның ішінде қазақстандық локомотив құрылысы зауыттарын сатып алу жоспарланады;
3) тасымалдаушылардың көптігі жағдайында теміржол инфрақұрылымының өткізу қабілетін жақсарту мақсатында ҚТЖ үшін KPI анықтау;
4) жеке тасымалдаушыларды интеграциялау үшін ашық сервистермен МТЖ инфрақұрылым операторының жүйесін өзгертуді, сондай-ақ жоспарлау процестерін автоматтандыруды көздейтін ҚТЖ ақпараттық жүйелерін жетілдіру бойынша жұмыс жүргізу;
5) тасымалдаушылардың көптігі жағдайында қолданыстағы тарифтік жүйені қайта қарау және қажет болған жағдайда тәуекелдер мен пайданы экономикалық талдау нәтижелерін ескере отырып, жаңа тәсілдерді әзірлеу.
Анықтама: уәкілетті орган тарапынан Теміржол көлігі нарығында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасын қабылдау ұзаққа созылды.
2.8. Қазақстан Республикасы бойынша вагондарды жөндеу, локомотивтерге сервистік және техникалық қызмет көрсету қызметтері нарықтары
Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасы бойынша вагондарды жөндеу, локомотивтерге сервистік және техникалық қызмет көрсету қызметтері нарығына талдау жүргізілді.
Талдау барысында Қазақстан Республикасы бойынша талданып отырған кезеңде локомотивтерге техникалық қызмет көрсету бойынша қызметтерді 30 нарық субъектісі, локомотивтерге сервистік қызмет көрсету бойынша 6 нарық субъектісі, вагондарды жөндеу бойынша 21 компания көрсеткені анықталды.
Сервистік және техникалық қызмет көрсету, вагондарды жөндеу бойынша қызметтер нарығының құрылымын сипаттайтын көрсеткіштерді талдау нәтижесінде нарық бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған деп сипатталады.
Талданатын кезеңде ТҚ-2, ТҚ-3 техникалық қызмет көрсету бойынша қызметтер нарықтың 2-түріне - бәсекелестік дамымаған орташа шоғырланған жатады.
Жылжымалы құрам мен арнайы жылжымалы құрам жоспарлы-алдын алу жөндеу түрлерінен, техникалық және сервистік қызмет көрсетуден ұдайы және уақтылы өтуі тиіс екенін атап өту қажет.
Сервистік қызмет көрсету (бұдан әрі – СҚ) – теміржол жылжымалы құрамын пайдалануды және жөндеуді қамтамасыз ету үшін мамандандырылған ұйымдар және/немесе теміржол жылжымалы құрамын немесе оның құрамдас бөліктерін дайындаушы кәсіпорындар жүзеге асыратын техникалық және ұйымдастырушылық іс-шаралар кешені.
Локомотивтер СҚ-дан шығару алдында дайындаушы зауыттың пайдалану жөніндегі нұсқаулығына сәйкес сынақтан өткізіледі. СҚ орындайтын локомотив жөндеу кәсіпорындарының жөндеу және пайдалану құжаттары, локомотивтердің жөнделетін түрлеріне және олардың құрамдас бөліктеріне технологиялық процестері болады.
Осы тауар нарықтарында негізгі тұтынушылардың шектеулі тобы бар - ҚТЖ-ЖТ, «DAR-Rail» ЖШС, «TTT Сервис» ЖШС және т.б.
Сервистік қызмет көрсету қызметтері орындалатын жұмыстардың әртүрлі түріне, кезеңділігіне және олардың құнына байланысты локомотивтерге техникалық қызмет көрсету және күрделі жөндеу қызметтерімен өзара алмастырылмайтын болып табылады.
Локомотивтердің әрбір түріне сервистік және техникалық қызмет көрсетуге, сондай-ақ вагондарды жөндеуге белгілі бір талаптар қойылады. Осыған байланысты, локомотивтердің түрлері, сондай-ақ вагондардың түрлері жеке тауар нарықтары болып табылады.
Техникалық қызмет көрсету (бұдан әрі – ТҚ) жөндеу жұмыстарының көлемі мен мазмұнымен ерекшеленеді. ТҚ кезінде негізгі қалпына келтіру жұмыстары реттеу, орнында слесарлық өңдеу, жарамсыз немесе тез тозатын бөлшектерді жаңаларына шекті төзімділікке жеткенде ауыстыру, үйкеліс тораптарында майлау материалдарын қатайту, бекіту, қосу немесе ауыстыру болып табылады. ТО-2, ТО-3, ТО-4, ТО-6, ТО-7, ТО-8, ТОУ-8 түрлері (циклдері) бойынша локомотивтерге техникалық қызмет көрсету түрлері бір-бірін алмастырмайды, себебі ТҚ-ның әрбір түрінің өз мақсаты болады. Айырмашылық орындалатын жұмыстардың әр түріне, белгілі бір түрдің жиілігі мен құнына байланысты.
Вагондарды жөндеу қызметтері орындалатын жұмыстардың әр түріне, кезеңділігіне және олардың құнына байланысты өзара алмастырылмайтын болып табылады.
Бәсекелестікті дамытуға кедергілер
Қараслып отырған тауар нарықтарына жаңа субъектілердің (әлеуетті бәсекелестердің) кіруінің негізгі кедергілері инвестицияларды өтеудің ұзақ мерзімдерімен маңызды күрделі салымдар бөлігінде (қосалқы бөлшектерді сатып алу, ұстау және т.б.) экономикалық шектеулер болып табылады.
Локомотивтерге техникалық қызмет көрсету кезінде қолданылатын материалдар, жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер мен жинақтаушы жабдықтар тиісті нұсқаулықтардың, ал жаңалары – стандарттардың, техникалық шарттардың және оларды дайындауға арналған сертификаттардың талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Соңғы жылдары ішкі және әлемдік нарықтардағы күрделі экономикалық жағдайға байланысты жұмыс көлемінің орындалуын қамтамасыз ету үшін қосалқы бөлшектерді сатып алу қиынға соғады, себебі теңгеге қатысты валюта бағамының күрт өзгеруі орын алды, сондай-ақ қосалқы бөлшектердің бағасы екі есе өсті, локомотивтерге техникалық қызмет көрсету рентабельді емес болды.
Білікті кадрлардың болмауы және білімі бар металл өңдеу және дәнекерлеу мамандықтары бойынша жас мамандардың жетіспеуі.
Кәсіпорындар өз позицияларын сақтау үшін заманауи сапалы өнім шығарып қана қоймай, сонымен қатар өндіріс желісін үнемі дамытып, бірегей өнімдер жасауы керек.
Бұл қызметтерге негізгі тапсырыс беруші ҚТЖ болып табылады, себебі «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ сатып алуды жүзеге асыру шеңберінде локомотивтер мен вагондарды жөндеу бойынша алдын ала төлем жасау бойынша жағдайлар жоқ, бұл өз кезегінде кәсіпорындар қаражатының өтімділігіне әсер етеді.
Нарық субъектілерінің өзгермейтін үлесін және локомотивтерге техникалық қызмет көрсету нарығындағы бағалардың тұрақты өсуін ескере отырып, монополиялық жоғары бағаларды белгілеу бөлігінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілері анықталды, сондай-ақ 240 млн. теңгеден астам сомаға әкімшілік жаза қолдана отырып, «Қамқор Локомотив» ЖШС-ға қатысты шаралар қабылданды.
Осы нарықтарда тиімді жұмыс істеу және бәсекелестікті дамыту үшін уәкілетті орган нормативтік құжаттаманы, жөндеу сапасын арттыруға және оның мерзімдерін қысқартуға мүмкіндік беретін локомотивтерге сервистік және техникалық қызмет көрсету, жылжымалы құрамның нақты түрлерін жөндеу үшін өндірістік учаскелердің техникалық базасын жаңғырту бойынша талаптарды өзектілендіруді қамтамасыз етуі, сондай-ақ осы тауар нарығында қызмет көрсетуге жұмысшы мамандығы бар білікті кадрларды тарту бойынша шаралар қабылдауы қажет.
2.9. Әуе көлігімен жолаушыларды тұрақты тасымалдау қызметтері нарығы
Әуе көлігімен жолаушыларды тұрақты тасымалдау нарығын талдау бағалар мониторингінің және бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзудың анықталған белгілерінің қорытындысы бойынша жүргізілді.
Ішкі авиатасымалдау 40-тан астам маршрут бойынша орындалады. Тұрақты коммерциялық тасымалдауды 3 авиакомпания орындайды, бұл ретте негізгі үлеске «AirAstana» АҚ және Fly Arystan, «Qazaq Air» АҚ, «SCAT» АҚ ие.
21-сурет - Авиакомпаниялар «AirAstana» АҚ және Fly Arystan, «Qazaq Air» АҚ, «SCAT» АҚ-ның үлестерін бөлу.
Анықтама: 1) «Эйр Астана» АҚ: мемлекеттің қатысу үлесі 51% («Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ), компания акцияларының 49 %-ы BAE Systems PLC (Ұлыбритания) тиесілі; 2) «SCAT» АҚ акционерлері Денисов В.И. (57%) және Сытник В.А. (43%). «SCAT» АҚ 2 еншілес авиакомпанияға ие: «Оңтүстік аспан» және «Sunday Airlines» (жолаушыларды чартерлік бағыттар бойынша тасымалдау); 3) «Qazaq Air» АҚ: акциялардың 100% «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-ға тиесілі.
Тұрақты коммерциялық әуе тасымалдарын жүзеге асыру үшін халықаралық авиамаршруттар Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес айқындалады.
Сонымен қатар, нарыққа қол жеткізудің түрлі жағдайларына, біліктілік талаптарына, авиакомпаниялар үшін нормативтік реттеуге байланысты ішкі және халықаралық әуе тасымалдарын бір тауар нарығы ретінде қарауға болмайды.
Жолаушылар авиатасымалдарының тұрақты (ішкі) қызметтері «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы» Заңмен (бұдан әрі – Заң) және тиісті заңға тәуелді актілермен регламенттеледі.
Талдау қорытындылары, сондай-ақ нарықтық шоғырлану коэффициенті мен индексін есептеу талданатын кезеңдегі тұрақты (ішкі) рейстермен жолаушылар авиатасымалдау қызметтері нарығы нарықтың 1-түріне жататынын көрсетті – бәсекелестік жеткіліксіз дамыған жоғары шоғырланған.
Жоғарыда көрсетілгендей, осы нарықта негізгі үлеске «AirAstana» АҚ және Fly Arystan, «Qazaq Air» АҚ, «SCAT» АҚ ие, бұл ретте 2 компания «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ-ға тиесілі. Өз кезегінде, FlyArystan «AirAstana» АҚ-ның бөлімшесі болып табылады («Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ акцияларының 51%-ы), лоукостер жүйесі бойынша құрылған, бұл ретте заңды тұлға емес, тұрақты тасымалдауды жүзеге асырады. Осылайша, мемлекет қатысатын авиакомпаниялардың болуы нарық субъектілері арасындағы жарыстастықты азайтуға, шетелдік инвестициялардың қызығушылығының болмауына әкеледі деп санаймыз, бұл жалпы бәсекелестікке теріс әсер етеді.
2015 жылғы 30 желтоқсанда «Жекешелендірудің 2016 - 2020 жылдарға арналған кейбір мәселелері туралы» Үкімет қаулысы қабылданды, онда авиакомпаниялар «Qazaq Air» АҚ және «AirAstana» АҚ-ны басым тәртіппен сату жоспарланған. Сонымен қатар, бұл авиакомпаниялар сатылған жоқ, осыған байланысты Үкіметтің 2020 жылғы 29 желтоқсандағы № 908 қаулысымен бекітілген Жекешелендірудің 2021 – 2025 жылдарға арналған кешенді жоспарына енгізілді, бұл ретте авиакомпанияларды сату мерзімі пандемия себебінен, сондай-ақ осы кешенді жоспар шеңберінде ауыстырылды.
Сонымен қатар, 2018 жылы «AirAstana» АҚ лоукостер ретінде Fly Arystan бөлімшесін құрды. Осы кезге дейін Fly Arystan жеке заңды тұлға ретінде бөлінген жоқ және азаматтық әуе кемелерін пайдаланушының сертификаты жоқ. Fly Arystan «AirAstana» АҚ құрылымында жұмыс істейді және бұл ретте шығыс және кіріс бөліктің бөлек есебін жүргізбейді және тиісінше авиакомпания мен оның бөлімшесінің қызметінде, оның ішінде баға белгілеу мәселелері бойынша ашықтық жоқ.
Баға белгілеу
2015 жылғы қазанда ішкі қатынаста жолаушылар авиатасымалдау нарығы мемлекеттік реттеу саласынан шығарылды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы авиакомпаниялары билеттерінің бағасы сұраныс пен пайдаланушы туралы деректерге сүйене отырып баға белгілеудің нарықтық тетіктері негізінде қалыптасады, яғни серпінді баға белгілеу пайдаланылады, бұл ретте бағалар бұрынғы деңгейде қалуы, сұранысқа, авиабилетті алдын ала сатып алуға, рейсті орындау аптасының күніне, рейстің ұшу уақытына және т.б. байланысты көтерілуі және төмендеуі мүмкін.
Авиатасымалдау бағасы тиеу деңгейіне байланысты қалыптастырылады, осыған байланысты бір рейсте класына, бағыты мен сатып алу шарттарына (сатып алу күні, қайтару және қайта брондау бойынша шектеулердің болуы және т.б.) байланысты бір ересек жолаушыға ең төменгі және ең жоғары тарифтер болуы мүмкін. Авиабилеттерді неғұрлым төмен бағамен сатып алу билетті алдын ала сатып алу, екі жаққа да сатып алу, рейстер, қайтару және қайта брондау бойынша шектеулер қабылдау жағдайларында мүмкін болады.
«Серпінді баға белгілеу» қағидатына сәйкес авиабилеттердің бағасы сату серпінін, рейстер туралы тарихи деректерді, бағаларды, сұраныс деңгейін, басқа тасымалдаушылардың бағаларын ескере отырып және бәсекелестік жағдайында ғана қалыптастырылуы тиіс.
«AirAstana» АҚ 2021 жылы мынадай міндетті шарттармен транспаренттілік туралы декларация қабылдады:
1) 2022 жылғы 1 мамырға дейін тұрақты бағаларды сақтай отырып, ішкі маршруттарға ең жоғары бағаларды 10%-ға төмендету;
2) билеттердің кемінде 70%-ын орташадан төмен бағамен сату;
3) багажсыз тарифтік топты таңдау мүмкіндігі.
2022 жылы декларацияда көзделген мерзімдер өткеннен кейін жүргізілген мониторинг қорытындылары бойынша бағаның өсуі байқалады. Бағалар мониторингі авиакомпаниялар жүзеге асыратын 43 бағыт бойынша жүргізілді. Мысалы, негізгі бағыттар бойынша мыналарды көрсетті (2021 жылғы I тоқсанмен 2022 жылғы I тоқсанмен салыстырғанда):
- Алматы - Астана - Алматы өсім 45%-ды құрады;
-Шымкент - Астана - Шымкент өсім 49%-ды құрады;
- Шымкент – Алматы - Шымкент өсім 48%-ды құрады.
Бұл ретте, жолаушылар айналымының ұлғаюын ескере отырып, авиакомпаниялардың нарықтың дуополиялық құрылымы жағдайында серпінді баға белгілеуді қолдануы табысты барынша арттыруға мүмкіндік береді.
22-сурет - Жолаушыларды тасымалдау саны бойынша ақпарат (мың адам).
Жоғары сұраныс кезеңінде жекелеген авиакомпаниялардың серпінді баға белгілеу жүйесі тариф деңгейі жоғары билеттердің пайдасына арзан тарифтер бойынша бос орындарды сатуды бұғаттайды. Айталық, жоғары сұраныс кезеңінде билеттердің ең көп көлемі (90%) жоғары тарифтер бойынша сатылатын жағдайлар анықталды.
Авиабилеттің өзіндік құнының құрылымында негізгі шығындардың бірі отын болып табылады, оның деңгейінің өзгеруі жолаушылар үшін авиабилеттің соңғы құнына айтарлықтай әсер етеді.
Энергетика министрлігінің деректері бойынша отандық авиаотын өндірісінің ең жоғары көлемі жылына 650 мың тоннаны құрайды. Бұл ретте, отандық компаниялардың авиаотынды тұтынуы тасымалдаудың өсуін ескере отырып жылына миллион тоннадан астамды құрайды. Тиісінше, авиаотын өндірісінің тапшылығы байқалады.
Бүгінгі күні, «Әуе кеңістігін пайдалану туралы» Заңның 76-бабының 9-тармағына сәйкес жолаушыларды тасымалдауға арналған тариф қолданылатын кезеңде авиациялық отынға жұмсалатын шығындардың өсуін өтеу мақсатында мемлекет қатысатын авиакомпаниялар алатын, оны есептеген кезде бұл өсуді ескеру мүмкін болмаған отын алымын алады.
Бұл норма авиаотынға үнемі өзгеретін бағаларды азайту мақсатында авиабилеттерге бағаларды реттеу кезеңінде енгізілгенін атап өткен жөн.
Бұл ретте, Энергетика министрлігі Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігімен бірлесіп делдалдық қызметтерді жою және авиаотынды үздіксіз жеткізуді қамтамасыз ету мақсатында өндірілген авиаотынның көлемін тікелей авиакомпанияларға бөледі.
«Petrosun» ЖШС авиаотын бағасының құбылмалылығы 2020 жылы шамамен 30%-ды құрады («Petrosun» ЖШС-ның орташа өлшенген бағасы қаңтар - 222975,77 теңге, желтоқсан 160000 теңге), бұл ретте авиакомпаниялардың отын алымының мөлшері қайта қаралмайды.
«Ашық аспан» режимі
Ұшу географиясын кеңейту және халықаралық рейстер санын арттыру мақсатында Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі 2019 жылғы 1 қарашадан бастап «ашық аспан» режимін енгізді.
Анықтама: «Ашық аспан» (ағылш. «Open skies») – бұл экономиканың осы саласы үшін шектеулерді алып тастауға және еркін нарық құруға бағытталған халықаралық тұжырымдама, яғни әуе тасымалы нарығындағы жағдайлар шыққан еліне қарамастан барлық қатысушыларға қатысты адал және бірдей болуы тиіс.
«Ашық аспан» режимі Астана, Алматы, Тараз, Шымкент, Ақтау, Семей, Қарағанды, Өскемен, Павлодар, Петропавл, Көкшетау және Түркістан қалаларының 12 халықаралық әуежайына қолданылды, 2022 жылы тізбеге «Әлия Молдағұлова атындағы Ақтөбе халықаралық әуежайы» АҚ да енгізілді.
«Ашық аспан» режимі 2027 жылдың соңына дейін ұзартылды. Бұл режим рейстер саны бойынша барлық шектеулерді алып тастауды және қазақстандық авиакомпаниялар жұмыс істемейтін маршруттарда шетелдік авиакомпанияларға «ауа еркіндігінің» бесінші дәрежесін беруді көздейді. «Ауа еркіндігінің» бесінші дәрежесі шетелдік авиакомпанияның Қазақстан қалалары арқылы үшінші елдердің қалаларына ұшуын білдіреді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екіжақты болып табылатын елдер арасында келісімдер жасасады. ИКАО халықаралық әуе көлігі ұйымы бекіткен № 9626 халықаралық әуе көлігін реттеу жөніндегі нұсқаулыққа сәйкес халықаралық келісімдердің 2 түрі бар:
- екіжақты келісімдер (1-түр), яғни екі тарап арасындағы, көбінесе екі егемен мемлекет арасындағы келіссөздер;
- көпжақты келісім, яғни бастапқыда екіжақты болуы мүмкін, бірақ оны кеңейту және оған қосымша тараптарды қосу мүмкіндігімен («кеңейтілген екіжақты» деп аталатын) немесе басынан бастап үш немесе одан да көп тарап қатыса алатын, бірақ екі жағдайда да өздеріне бірдей реттеу мақсаттарын қоятын тараптардың қатысуымен келісім жеке екіжақты келісімдер бойынша типтік көпжақты келіссөздер жүргізуге болатындай типтік емес.
Халықаралық азаматтық авиация ұйымының зерттеулеріне сәйкес көпжақты келісімдер әуежайлар мен авиакомпаниялардың дамуын қамтамасыз етеді. Авиакомпаниялар өздерінің жаһандық желілерін кеңейту арқылы жаңа маршруттарды іске қосу мүмкіндігіне ие болады, ал әуежайлар тасымалдаудың ұлғаюынан және жолаушылар сияқты әуежай пайдаланушылары үшін ұшу нұсқаларының көбірек таңдауынан пайда көреді. «Ашық аспан» туралы келісімге қол қойған елдерде оларға қол қойылғаннан кейін бес жыл өткен соң тасымалдар көлемінің 17%-ға ұлғаюы байқалады және бұл өсімнің үштен бірінен астамы жаңа маршруттардағы тасымалдар көлемінің өсуіне тиесілі.
Тасымалдаушыларға тасымалдаудың бесінші «еркіндігі» құқығын пайдалануға рұқсат беру нарықта жұмыс істейтін авиакомпаниялардың құрамын әртараптандырып, пайдаланушыларға кеңірек таңдау береді. Бұл ретте, жоғарыда көрсетілген ұсынымдарға сәйкес мемлекеттер ырықтандыруды сол қарқынмен және олардың қажеттіліктері мен жағдайларына сәйкес келетін тәсілдермен жүзеге асыра алады.
Қаралып отырған тауар нарықтарындағы бәсекелестікті дамыту бойынша тұжырымдар, ұсыныстар мен ұсынымдар
1) «QazaqAir» АҚ және «AirAstana» АҚ компанияларының мемлекеттік акцияларын сату бойынша жұмысты жеделдету қажет;
2) «AirAstana» АҚ сатылғанға дейін FlyArystan-ды нарықтың жеке субъектісі ретінде бөлу қажет;
3) «Қазақстанның тағайындалған тасымалдаушылары жұмыс істемейтін маршруттар бойынша» жолаушылар ұшуларын орындауға «ашық аспан» режимі бойынша шектеулерді алып тастауға, сондай-ақ оларды барлық халықаралық әуежайларға тарату қажет. Сондай-ақ бәсекелестікті күшейту және ұсынылатын қызметтердің сапасын жақсарту, әуежайлардың кірістілігін арттыру мақсатында ұзақ мерзімді, көпжақты келісімдерге біртіндеп көшу ұсынылады;
4) әуе көлігі саласында серпінді баға белгілеуді қолдануды регламенттейтін нормативтік құқықтық акт әзірлеу;
Анықтама: Агенттік Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне «Әуе көлігінде жолаушыларды, багажды және жүктерді тасымалдау қағидаларын бекіту туралы» 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 540 бұйрыққа, Бас көлік прокуратурасы жүргізген тексеру қорытындылары бойынша серпінді баға белгілеуді регламенттеу бөлігінде өзгерістер енгізу жөнінде ұсыныс енгізді.
5) заңнамаға отын алымын қолдануды жоюды көздейтін өзгерістер енгізу.
Тиісті ұсыныстар Агенттік Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігімен бірлесіп қабылдаған Азаматтық авиация саласындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасында көрініс тапты.
Әуежай қызметтері нарығында бәсекелестікті дамыту
Қазақстан Республикасының аумағында өз қызметін 20 әуежай жүзеге асырады, оның ішінде 6 жеке, 11 коммуналдық және 3 мемлекеттік.
Ірі әуежайлар (Астана, Алматы қалалары) географиялық орналасуына және басқа мемлекеттердің авиациялық биліктері мен әуежайлары ұсынатын жағдайларға байланысты шектес мемлекеттердің әуежайларымен қатаң бәсекелестік жағдайда тұр.
Көп функционалды өндірістік және қоғамдық қорлары бар және әуе тасымалы нарығында табиғи монополиялық құрылымдар ретінде әрекет ететін әуежайлар бір уақытта осы нарыққа толығымен тәуелді. Бүгінгі күні 4 қызмет табиғи монополияға және 5 қызмет қоғамдық маңызы бар нарықтарға жатады.
Шетелдік әуежайлардың жұмыс практикасы көрсеткендей, олар кірістердің едәуір бөлігін авиациялық емес қызметтен алады. Әуежайдың даму деңгейі және оның бәсекеге қабілеттілігі, ең алдымен, жолаушылар мен жүк ағындарымен анықталады, бұл көбінесе кірістердің авиациялық емес қызмет есебінен өсуіне әкеледі.
Әуежайлардың инвестициялық тартымдылығы авиациялық емес қызмет саласынан түсетін кірістердің өсуімен де айтарлықтай артады.
Әуежай қызметтерін негізгі тұтынушылар сондай-ақ жердегі инфрақұрылымды (ұшу-қону қызметтері, тұрақ, қауіпсіздікті қамтамасыз ету, шу деңгейі үшін авиакомпаниялардан алымдар) пайдаланғаны үшін ақы төлейтін авиакомпаниялар болып табылады. Әуежай қызметтерін тұтынушылардың аталған маңызды тобы оның нарықтағы жағдайына шешуші әсер етеді.
Өңірлік әуежайлардың көпшілігі жиі ретте жергілікті монополия жағдайынан барынша пайда алуға тырысады, алайда табиғи артықшылықтарды теріс пайдалану тұтынушылардың кетуіне және өңірлік авиатасымалдау нарығының тарылуына әкелуі мүмкін. Бұған шамадан тыс жоғары тарифтер, жердегі қызметтердің төмен сапасы немесе авиамаршруттар желісінің шектеулілігі себеп болуы мүмкін.
Еуропалық Кеңестің 1996 жылғы 15 қазандағы 96/67/EC Директивасы ЕО елдерінің әуежайларында осы нарыққа қол жеткізу қағидаларын белгіледі және ӘК әлемдік саласындағы өзгерістерді айқындады. Директива жерде қызмет көрсету нарығын реттеу саласында мынадай талаптарды белгілейді:
- әуежайды табиғи монополия субъектісі ретінде жерде қызмет көрсету бизнесінен бөлу (қаржылық байланыс пен тоғыспалы қаржыландыруды жою);
- 2001 жылдан бастап жылдық жолаушылар ағыны кемінде 2 млн. адам немесе жүк айналымы 50 000 тонна әуежайларда перронда багажға, жолаушыларға және жүктерге қызмет көрсету, авиаЖЖМ қамтамасыз ету, сондай-ақ жүктер мен почтаны өңдеу бойынша кемінде 2 оператор (АОНО) болуға тиіс.
Осы Директиваның қолдану нәтижесінде еуропалық әуежайлардың көпшілігінде жерде қызмет көрсету қызметтерін тәуелсіз мамандандырылған операторлар көрсетеді. 2009 жылы шығарылған 96/67/EC Директивасын талдау мынадай нәтижелерді көрсетті:
- ЕО әуежайларында жерде қызмет көрсету құны төмендеді;
- бұрын жерде қызмет көрсету бойынша монополия болған әуежайларда жаңадан пайда болған операторлар нарықтың басым үлесін алады;
- қызметтің осы түрін неғұрлым жоғары сапамен және қызмет көрсетуге бәсекеге қабілетті бағамен негізгі қызмет ретінде жүзеге асыратын тәуелсіз бейінді операторлардың саны едәуір артты.
Осыған байланысты, «Әуе кеңістігін пайдалану туралы» Заңға өзгерістер енгізілді, бұл әуежайда жылына 2 миллионнан астам жолаушыға қызмет көрсету кезінде әуежай жерде қызмет көрсету қызметтерін тәуелсіз жеткізушіге (Астана және Алматы әуежайлары осы санатқа жатады) рұқсат беруге міндетті екенін белгілейді.
Агенттік Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігімен бірлесіп 2022 жылғы 21 маусымда Әуежайларда жерде қызмет көрсетуді жүзеге асыру қағидаларына жерде қызмет көрсетуді жеткізушілерге кемсітусіз қол жеткізуді беру бөлігінде өзгерістер енгізді. Айталық, жерде қызмет көрсету қызметтеріне мыналар көзделеді:
- барлық жеткізушілер үшін ашық қолжетімділік (терминалда көрсетілетін қызметтер, мысалы, жолаушыларды тіркеу, багажды өңдеу, әуе кемесінің жолаушылары мен экипажын борттық тамақпен қамтамасыз ету және т.б.);
- жеткізушілерге перрондық қызмет көрсетуге қол жеткізу, оның ішінде әуежаймен үлестес 1 жеткізуші болуы мүмкін (мысалы, жолаушыларды жеткізу, әуе кемелерін авиа ЖЖМ-мен қамтамасыз ету);
- инфрақұрылымдық қызметтерді әуежай ғана көрсетуі.
Қағидалар әуежайларда жерде қызмет көрсету, оның ішінде авиаотын жеткізу қызметтерін жүзеге асыру үшін тең және кемсітусіз қолжетімділікті қамтамасыз ету жолымен бизнес-ахуалды жақсартуға және бәсекелестікті дамытуға бағытталған.
Анықтама: бүгінгі күні «Алматы халықаралық әуежайы» АҚ осы Қағидаларды іске асыру үшін жерде қызмет көрсету бойынша қызметтерді жеткізушілерді іріктеу бойынша конкурс жариялады.
Тікұшақ қызметтері нарығында бәсекелестікті дамыту
Қазақстан Республикасында коммерциялық әуе тасымалдары, әуе түсірілімдері және орман қорын күзету және қорғау жөніндегі авиациялық жұмыстар, халыққа медициналық көмек көрсету үшін ұшулар және т.б. қызметтер көрсететін санитариялық іс-шараларды, іздестіру және авариялық-құтқару жұмыстарын, құрылыс-монтаждау және тиеу-түсіру жұмыстарын, көліктік-байланыстық ұшуларды, сондай-ақ авиациялық радиобайланыстың ұшуын қамтамасыз ететін жерүсті құралдарының ұшу тексерулерін (ұшып шығу) жүргізу, әуеайлақ схемалары мен жарық сигналын қамтамасыз ететін түрлі тікұшақтар (маркалары: Ми-8/Ми-171, Ка-32, EC 130, EC 145, AW-139 және т.б.) пайдаланылады.
Негізгі пайдаланушылар «Kaz Air Jet» АҚ, «Fly Jet.kz» Авиакомпаниясы» АҚ, «Қазавиақұтқару» АҚ, «Бейбарыс» Авиакомпаниясы» АҚ, «Dala Air» ЖШС, «АП ВКО» КМҚК, «Q-Avia» ЖШС, «Еуро-Азия Эйр» АҚ, «Бурундай Авиа» АҚ, «САУТС ОЙЛ» ЖШС болып табылады.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 18 ақпандағы №72 қаулысына (бұдан әрі – Қаулы) сәйкес «Қазавиақұтқару» АҚ тікұшақ қызметтерінің бірыңғай операторы болып айқындалды. Тікұшақ қызметтерін ұсыну жөніндегі бірыңғай оператордың құқықтық жағдайы «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы» Заңның 82-1-бабында регламенттелген.
«Қазавиақұтқару» АҚ төтенше жағдайларды алдын алу және жою, санитариялық авиация нысанында шұғыл медициналық көмек көрсету, ормандар мен жануарлар дүниесін авиациялық қорғау, ұшуларды іздестіру-құтқару қамтамасыз ету, жергілікті атқарушы органдардың мүддесі үшін күзетілетін адамдарды тасымалдау бойынша ұшуларды орындайды.
Үкімет «Қазавиақұтқару» АҚ-ның 2020-2029 жылдарға арналған даму бағдарламасын қабылдады. Авиапаркті толықтыруға және мемлекеттік органдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін 274,9 млрд. теңге мөлшерінде (инфрақұрылым мен оқытуға арналған шығындарды қоса алғанда) ақшалай қаражаттың жалпы сомасы жоспарлануда:
- 100,6 млрд. теңге – 26 ұшақ;
- 162,7 млрд. теңге – 32 тікұшақ;
- 11,5 млрд.теңге – инфрақұрылымды қамтамасыз етуге және ұшу-техникалық персоналды оқытуға.
«Қазавиақұтқару» АҚ әуе паркін толықтыру он жыл ішінде көзделіп отыр. Төтенше жағдайлар министрлігінің пікірінше мемлекеттік органдар мен ұйымдарға ұсынылатын тікұшақ қызметтерін бәсекелес ортаға беру «Қазавиақұтқару» АҚ-ның санитариялық авиация және орман қорғау тапсырмалары бойынша ұшуларды орындау мүмкіндігінің болмауына, сондай-ақ жеке компаниялардың баға демпингі есебінен ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз ету сапасының төмендеуіне әкеп соғады.
Бұл ретте, Денсаулық сақтау және Экология және табиғи ресурстар министрліктері атынан «Қазавиақұтқару» АҚ ұсынатын қызметтер мен бағалардың сапасы бойынша тұтынушылар арасында жеке сын айтылды. Олар авиациялық (тікұшақ) қызметтерді жеткізушілерді таңдауды жалпы негіздерде жүзеге асыруды ұсынады, бұл тиісті талаптарға жауап беретін әуе кемелерін пайдаланушы жеке авиакомпаниялардың тікұшақ қызметтерін нарыққа тарту есебінен бәсекелес орта құруға мүмкіндік береді, нәтижесінде көрсетілетін медициналық қызметтердің сапасына және ормандарды өрттен авиациялық қорғау бойынша оң әсер етеді.
Бұл ретте, Агенттіктің пікірінше «Қазавиақұтқару» АҚ-ның 2020 жылдан 2029 жылға дейінгі кезеңге арналған даму бағдарламасы тікұшақ қызметтерін көрсету нарығында нарықтық биліктің күшеюіне әкеледі. Бұл мәселе Отандық кәсіпкерлер кеңесінде қаралып жатыр.
Осыған байланысты, жұмыс топтарында әзірленген ұстанымдарды ескере отырып, Агенттік тиісті талаптарға жауап беретін барлық пайдаланушылардың медициналық авиация нысанында шұғыл медициналық көмек көрсету жөніндегі қызметтерді және ормандар мен жануарлар дүниесін авиациялық қорғау жөніндегі қызметтерді бәсекелес ортаға беруі орынды деп есептейді, бұл өз кезегінде жеке авиатасымалдаушылар секторын ынталандыруады. Бұл ретте, бәсекелес ортаның болуын ескере отырып, «Қазавиақұтқару» АҚ-ның 2020-2029 жылдарға арналған даму бағдарламасын қайта қарау қажет.
2.10. Тұрғын үй құрылысы нарығы
Бәсекелестіктің жай-күйін талдау тұрғын үйді сатудың жергілікті (өңірлік) нарықтарында жоғары шоғырлану деңгейін көрсетті. Сонымен қатар, СҚО, Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында тұрғын үй нарықтары орташа шоғырланған деп сипатталады, Алматы және Астана қалаларында I және II сыныпты тұрғын үйді сату нарықтары жоғары шоғырланған, III және IV сыныптар - орташа шоғырланған деп айқындалған.
Осыған байланысты, 2022 жылы тұрғын үй құрылысы нарығын Агенттік бәсекелестікті қорғауға және дамытуға бағытталған шаралар кешенін әзірлеу тұрғысынан қарады.
3 жыл ішінде бастапқы тұрғын үйдің бір шаршы метрінің орташа құны 48,5%-ға (290-дан 430 мың теңгеге дейін) өсті. Бұл ретте тұрғын үй құнының өсу қарқыны құрылыс материалдары бағасының өсу қарқынымен сәйкес келмейді.
Агенттіктің пікірінше, бағаның өсуінің негізгі факторы сұранысты ынталандыру болды. 2019 жылдан бастап тұрғын үй нарығына бағдарламаларды («7-20-25», «Баспана-Хит») және зейнетақы жинақтарын іске асырудан 3,6 трлн. теңге түскен. Алайда, құрылыс салушылар тарапынан бағаның алыпсатарлық өсуі мемлекеттің әлеуметтік бастамаларының әсерін төмендетті, осыған байланысты құрылыс компаниялары қолдаудың негізгі бенефициарлары болды.
Инфрақұрылымға келетін болсақ, 5 жыл ішінде құрылыс материалдары импортының үлесі іс жүзінде өзгерген жоқ. 2017 жылы ол 46%-ды құраса, 2021 жылдың соңында 43%-ды құрады. Бес жыл ішінде құрылыс материалдарын өндіру көлемі 2 есе өсті, алайда ішкі өндіріс есебінен тек базалық материалдарға қажеттілік жабылады. Қосылған құны жоғары материалдарға тәуелділік 50-ден 100%-ға дейін сақталып отыр.
Құрылыс материалдарына сұраныс пен бағаның өсуін ынталандыру факторынан басқа, мемлекеттік реттеу, жер мен инфрақұрылымға қол жеткізу де тұрғын үй құнына әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу 2016 жылдан бастап «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» жаңа Заң қабылданғаннан кейін күшейтілді.
Заңда үлескерлердің қаражатын тартудың рұқсат етілген үш тәсілі ғана айқындалды: 1) қаңқа тұрғызылғаннан кейін (әкімдіктің рұқсатымен); 2) банктің қарызын тарта отырып (әкімдіктің рұқсатымен); 3) Бірыңғай оператордың кепілдігін алған кезде.
Сонымен қатар, осы талаптардың сақталуына мемлекеттік бақылау әлі енгізілген жоқ. Құрылыс саласындағы уәкілетті органның тексеру парақтары бекітілген жоқ, әкімдіктер қаражатты тартудың заңдылығын тексеруді жүзеге асырмайды және оларды әкімшілік жауапкершілікке тартпай, рұқсат алмаған құрылыс салушылардың тізімдерін жариялаумен шектеледі.
Нәтижесінде «брондау шарттарын» жасасу арқылы үлескерлердің қаражатын тартудың, пәтерлерді әкімдіктердің немесе Бірыңғай оператордың рұқсатынсыз, уәкілетті емес ұйымдар арқылы сатудың жаппай практикасы қалыптасты.
Агенттіктің бағалауы бойынша 2021 жылы пайдалануға берілген 7,5 млн. шаршы метр тұрғын үйден 2,1 млн. немесе 28%-ына рұқсат берілді.
Осылайша, Заңды айналып өтіп, үлескерлердің қаражатын тарта отырып салынған тұрғын үйдің кемінде жартысы сатылды. Көлеңкелі нарықтың бұл көлемі үлескерлердің құқықтарын сақтау кепілдіктерімен де, мемлекеттік бақылаумен де қамтылмаған. Ол сондай-ақ мемлекеттік ипотекалық бағдарламаларды іске асыру және зейнетақы қаражатын пайдалану кезеңінде айналымнан шығып қалды, бұл жылжымайтын мүлік бағасының «күрт» өсуіне тағы бір себеп болды.
Нарықты мемлекеттік қолдауды тұрғын үй құрылысы саласындағы Бірыңғай оператор – «Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» АҚ іске асырады. Жеке құрылыс салушылардың коммерциялық кредиттері бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялаудан басқа, ол құрылыстың аяқталуына кепілдік беруді жүзеге асырады.
Үлескерлердің қаражатын тарта отырып, тұрғын үй салудың үш тәсілінің ішінен оның кепілдігін алу құрылыс салушылар үшін ең тиімді болып табылады. Сонымен қатар, 2021 жылдың қорытындысы бойынша 1 700-ден астам көппәтерлі үй пайдалануға берілген кезде 72 үй ғана немесе 4%-ы Оператордың кепілдігін алды. Кепілдік берудің мұндай төмен деңгейі нарыққа кірудің жоғары экономикалық құны себептерінің бірі болып табылады.
Оператор іске асыратын қолдау шараларының қолжетімділігіне өтінімдерді қарау мерзімдерін созу практикасы, құрылыс салушылардан кепілдік бергені үшін комиссия (кепілдік сомасының 1%-ы), сондай-ақ өтінімді қарау рәсімі үшін алымдар (1 млн. теңгеге дейін) алу да әсер етеді. Олар сондай-ақ жұмыс тәжірибесі мен қаржылық тұрақтылығы бойынша құрылыс салушыларға Заңда көзделмеген қосымша талаптар енгізді, «өздерінің» инжинирингтік ұйымдарының қызметін күштеп таңады. Осы факт бойынша Агенттік Бірыңғай оператордың әрекеттерінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерінің бар екені туралы хабарлама шығарды.
Мемлекеттік қолдаудың тағы бір маңызды операторы - Отбасы банкі, ол жеңілдікті кредиттеу арқылы тұрғын үй нарығындағы сұранысты қолдайды. Оның негізгі міндеті тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін, яғни қаржы нарықтарында ұсынылмаған өнімді құру болды.
Бұл базалық өнімнің шарты 3 жыл ішінде ең төменгі жинақ сомасын жинақтау болып табылады. Бүгінгі күні тұрғын үй жинақтарын дамыту тұжырымдамасын алмастыратын Банктің осындай «гибридті» өнімдерінің үлесі жалпы портфельдің 83%-ын құрайды. 2022 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Отбасы банкінің кредиттік портфелі 50%-ға өсіп, 2,1 трлн. теңгені немесе ипотекалық кредиттердің жалпы көлемінің 60%-ын құрады.
Осылайша, тұрғын үй құрылысы жинақ жүйесін іске асырудың орнына, Отбасы банкі мемлекеттік қаражатпен жұмыс істей отырып, коммерциялық ипотекалық кредиттеу нарығына кіріп, одан жеке қаржы құрылымдарын ығыстырды.
Өндірістің негізгі факторлары – жер мен инфрақұрылымға қол жеткізу нарықтың дамуына айтарлықтай әсер етеді. Негізгі мәселе ресурстарды бөлудің ашық емес тетігі. Жер кодексінде учаскелерді бөлудің негізгі тәсілі болып сауда-саттық (аукциондар) және ерекшелік ретінде - 21 тәсіл айқындалды.
Сонымен қатар, практикада жергілікті атқарушы органдар учаскелерді сауда-саттықсыз бөледі. Айталық, Астана қаласының әкімдігі соңғы 3 жылда сауда-саттық арқылы барлығы 6, ал конкурссыз - 889 жер учаскесін берген. Ол аукционды соңғы рет 2020 жылы өткізген.
Бос учаскелер туралы ақпаратты тоқсан сайын жариялау туралы талап сақталмайды.
Учаскелерді берудің ең кең тараған тәсілі Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорацияларды (ӘКК) пайдалану болды.
Бұл кәсіпкердің ӘКК-ге немесе әкімдікке қандай да бір шешім қабылдау өлшемшарттарынсыз тікелей жүгінуін көздейтін конкурстан тыс рәсім.
Мемлекетке учаскелер беруден өтемақы сомалары мен тәсілдерін ерікті түрде айқындау, алынған өтемақыларды мақсатсыз пайдалану, заң талаптарына сәйкес келмейтін жобаларды (моншалар, мейрамханалар, сауда үйлері, АЖҚС, автокөлік жуу орындары) сату атап өтіледі.
Мысалы, соңғы бес жылда «Astana» ӘКК учаскелердің 70%-ын тұрғын үй және тұрғын емес үй-жайларды салуға бөлген. Жалпы, өңірлік даму институттарының негізгі қызметі коммерциялық жобалар - моншаларды, мейрамханаларды, сауда үйлерін, АЖҚС, автожуу, коттедж қалашықтарын сатуға бағытталған.
Сонымен қатар, бұл практика инвестициялық (тауар өндіру) немесе инновациялық (жаңа өнім жасау) болып табылмайтын жобаны іске асыру үшін ӘКК арқылы учаскелерді конкурстан тыс бөлуге тыйым салатын Жер және Кәсіпкерлік кодексіне қайшы келеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің ақпараты бойынша ӘКК-нің мұндай қызметі жеке компаниялардың жер учаскелерін сатып алғаннан он есе артық бағамен қайта сатуына, үлкен құрылыс компанияларына бос учаскелерді брондауға байланысты сыбайлас жемқорлық тәуекелдерімен ұштасады.
Осы факт бойынша ӘКК-ге 12 монополияға қарсы хабарламаның 6-ы ерікті түрде орындалды, қалған ӘКК сотқа хабарламаларға шағым жасады (сот талқылаулары жалғасып жатыр).
Жер учаскелерін конкурстан тыс бөлудің тағы бір таралған тәсілі арнайы экономикалық аймақтар (АЭА) аумағында тұрғын үй салу жобаларын іске асыру болып табылады.
Қолданыстағы «Арнайы экономикалық аймақтар туралы» Заң тұрғын үй құрылысы бойынша жобаларды іске асыру мүмкіндігін жоққа шығарады, себебі оларды тауарлар өндірісіне жатқызбайды. Сонымен қатар, Инвестициялар және даму министрінің 2018 жылғы 27 ақпандағы № 142 бұйрығымен ерекшелік ретінде Астана, Түркістан және Ақтау қалаларында орналасқан АЭА-ның басым түрлерінің тізбесіне тұрғын үй құрылысы енгізілді.
АЭА қатысушыларын іріктеу рәсімі жария емес сипатқа ие екенін ескере отырып, ол сондай-ақ бәсекелестікке қарсы және сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасау тәуекелдерін қамтиды. Атап айтқанда, «Астана» АЭА мысалында құрылыс салушылар арасында учаскелерді пропорционалды емес бөлу анықталды. Айталық, тұрғын үй құрылысының 118 жобасының 65-ін немесе 55%-ын BI Group жүзеге асырады.
Бұл ретте, жер учаскелерін өтеусіз алуға және салықтық және кедендік алымдардан босатылуына қарамастан, құрылыс салушылар тұрғын үйді ағымдағы нарықтық бағалар бойынша сатуды жүзеге асырады.
Мемлекет өз кезегінде құрылыс салушыларға қандай да бір қарсы міндеттемелер қоймайды, дегенмен 2011-2020 жылдары ғана олар 215 млрд. теңге сомасында жеңілдіктер алды.
Сонымен қатар, Қаржы министрлігінің ақпараты бойынша тауарларды әкелуді ресімдеу рәсімі және техникалық мамандардың болмауы оларға тиісті бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді, бұл материалдарды аумақтан тыс пайдалану қаупін тудырады.
Нәтижесінде, жоғары технологиялық және бәсекеге қабілетті өндірістерді құрудың орнына АЭА аумағы өндірістік емес мақсаттар үшін пайдаланылады.
Бүгінгі күні шектеулі жер ресурсы тұрғын үй құрылысын дамытудың негізгі факторы болып табылады. Оны конкурстан тыс бөлу бәсекелестікті бұрмалайды, ірі құрылыс салушылардың нарықтық үлесін күшейту тәсілі болып табылады. Бұл сондай-ақ бюджет қаражатының жеткіліксіздігінің және жоғары сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің себебі болып табылады.
Өз кезегінде жұмыс істеп тұрған мемлекеттік қолдау институттары – ӘКК және АЭА – бюджет, жер және өзге де шектеулі ресурстарды пайдалана отырып, тұрғын үй құрылысы бойынша коммерциялық тартымды жобаларға артықшылық береді.
Жер ресурстарына тең емес қол жеткізу пайдаланылмайтын жерлерді алып қою тетігін тиімсіз іске асырумен күрделене түседі.
Бүгінгі күні Жер кодексі тұрғын үй салу үшін меншікке немесе жер пайдалануға берілген жер учаскесін оны пайдаланбаған 3 жыл өткеннен кейін алып қоюды талап етеді.
Сонымен қатар, мемлекеттің пайдаланылмайтын жерлерді алып қою жөніндегі жұмыс серпіні бизнесті тексеруге мораторийге байланысты төмендеді. 2019 жылы 1,1 мың га, 2020 - 45 га, 2021 - 221 га тәркіленген болса, онда 2022 жылғы тамызға дейін алып қою болған жоқ. Бұл жағдайда тұрғын үй құрылысына арналған жер учаскелерін мемлекет атынан емес, жеке тұлғалардан кеңінен сату таралды, бұл практикада тұрғын үй құрылысы жобаларының қымбаттауына әкеледі.
Басқа пайдаланылмаған ресурс қала шегінде орналасқан ауыл шаруашылық мақсатындағы жер болып табылады.
«Атамекен» ҰКП деректері бойынша Астана, Алматы және Шымкент қалаларының аумағында осындай 80 мың гектарға жуық жер учаскелері бар. Жердің нысаналы пайдалану өзгерген кезде, меншік иелерінен сатып алудан басқа, құрылыс салушылар учаскенің нысаналы мақсатын өзгерту үшін алымдарды да төлеуі тиіс (мұндай төлемдердің жалпы құны 1 трлн. теңге), бұл құрылыс жобаларының түпкілікті құнына айтарлықтай әсер етеді.
Анықтама. «Атамекен» ҰКП деректері бойынша Астана қаласында ауданы 13 мың га 269 жер учаскесінің нысаналы мақсатын өзгерту құны 501,7 млрд. теңгені құрайды, Алматы қаласы бойынша ауданы 6,6 мың га (орта есеппен 2,6 га) 2 549 жер учаскесі бар, нысаналы мақсатын өзгертудің жалпы құны 292 млрд. теңгені құрайды. Шымкент ауданы 60,6 мың га (орта есеппен 4,5 га) 13 301 жер учаскесі бар, олардың нысаналы мақсатын өзгерту үшін 386,3 млрд.теңге қажет.
Жер ресурстарының тапшылығы және нарыққа қатысушылар үшін оларға тең емес қол жеткізу практикасы пайдаланылмайтын жерлерді алып қою және қала шекарасындағы ауыл шаруашылығы жерлерінің нысаналы мақсатын өзгерту бойынша жұмысты күшейтуді талап етеді.
Жоғарыда айтылғанның негізінде, Тұжырымдама шеңберінде Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі Агенттікпен және мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп Тұрғын үй құрылысы саласындағы жол картасын бекітті. 2023 жылдың соңына дейін ӘКК және АЭА арқылы жер учаскелерін конкурстан тыс бөлуді жою бос учаскелер туралы ақпаратты орналастыру рәсімін қатаңдату жоспарланады.
Қаражатты тарту бойынша бақылауды күшейте отырып, құрылыс салушыларға қойылатын және тұрғын үй құрылысы операторының кепілдіктерін алу талаптары төмендетілетін болады. Құрылыс басталғаннан бастап тұрғын үйді сатуға дейінгі процесті цифрландыру нарықтың ашықтығын арттырады. Сондай-ақ ипотекалық нарықты монополиясыздандыру және мемлекет иелігінен алу бойынша шаралар, атап айтқанда, банктердің, Отбасы банкінен басқа, тұрғын үй құрылыс жинақтары жүйесіне қатысуы, сондай-ақ банктерге 7-20-25 бағдарламасына ұқсас ипотеканы бюджеттік қаржыландыруға қолжетімділік беру ұсынылады. ЕДБ-ның мемлекеттік бағдарламаларға бәсекелестік қол жеткізуі және тұрғын үй жинақ жүйесіне қатысу мүмкіндігі жеңілдікті кредиттеудің операциялық шығындарын төмендетеді.
2.11. Түсті металдарды сату нарықтары
Мыс, қорғасын, мырыш және алюминий өткізу нарықтарын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес Мемлекет басшысының отандық өңдеу кәсіпорындарының шикізатпен толыққанды жүктелуін қамтамасыз ететін реттеуші тетіктерді әзірлеу жөніндегі тапсырмасы шеңберінде жүргізілді.
Талдау қорытындысы бойынша мыс, қорғасын, алюминий және мырыш өткізу нарықтары жоғары шоғырланған болып табылатыны анықталды.
Нарықтардың субъективті құрамы мынадай:
Мыс кенін өндіруді: «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС, KAZ Minerals тобы, «Eurasia Copper Operating» ЖШС, «Сары Қазына» ЖШС, «Ақтөбе Мыс компаниясы» ЖШС, «Коппер Технолоджи» ЖШС, «Қазгеоруд» ЖШС жүзеге асырады.
Мысты байыту процесін: KAZ Minerals Тобы және «Ақтөбе Мыс компаниясы» ЖШС өткізеді.
Мыс өндіру және сату: «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС, Kaz Minerals Тобы, «Казцинк» ЖШС, «Eurasia Copper Operating» ЖШС, «Кастинг» ЖШС, «Конрад Мыс компаниясы» ЖШС.
Катодты мысты, технологиялық қайта бөлудің соңғы өнімін сатуды 3 субъект: «Қазмырыш» ЖШС, «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС және «Медная компания Коунрад» ЖШС жүзеге асырады.
Катодты мысты негізгі ішкі өңдеушілер (тұтынушылар) «Қазқаз» ЖШС, «ЗОЦМ» АҚ, «Casting» ЖШС болып табылады, жалпы тұтыну көлемі шамамен 35 мың тонна.
Қорғасын-мырыш кенін өндіру және оны байытуды:
«Жәйрем КБК» АҚ («Қазмырыш» ЖШС) және «Ер-Тай» ЖШС жүзеге асырады. Тазартылған қорғасын өндіруші «Қазмырыш» ЖШС болып табылады.
«Қазмырыш» ЖШС сондай-ақ шетелдік шикізатты өңдеуді, содан кейін дайын өнімді әкетуді (толлинг) жүзеге асырады.
Ішкі нарықта қорғасынды негізгі тұтынушы «Қайнар АКБ» ЖШС.
Құрамында мырыш бар кенді өндіру және байытуды: «Қазмырыш» ЖШС, «Ер-Тай» ЖШС, «Nova Цинк» ЖШС (Орал тау-кен металлургиялық компаниясы, РФ) жүзеге асырады.
Еліміздегі жалғыз мырыш өндіруші – «Қазмырыш» ЖШС. Негізгі тұтынушы болат жолақты ыстық мырыштау өндірісі үшін «АрселорМиттал Теміртау» АҚ болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағында боксит өндірумен және глинозем өндірумен «Қазақстан алюминийі» АҚ, ал бастапқы алюминийді өндірумен және сатумен – «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ айналысады. Субъектілер бір тұлғалар тобына кіреді.
Алюминийді негізгі тұтынушылар «Қазэнергокабель» АҚ, «Alluminium of Kazakhstan» ЖШС, «УПТК Азия-Электрик» ЖШС, «Цветлит» ЖШС, «Giessenhaus» ЖШС болып табылады.
Шоғырланудың жоғары деңгейі жалпыәлемдік практикаға сәйкес келеді, себебі нарыққа кіру капитал салымдарының жоғары деңгейімен, жер қойнауын пайдаланудың күрделі реттеуші базасымен және ішінара не толық тігінен интеграциялау қажеттілігімен қиындайды.
Нарыққа жаңа ойыншыларды тарту мақсатында жер қойнауын пайдаланудың тең және ашық базалық шарттарын белгілеу қажет. Кәсіпкерлік субъектілері геологиялық ақпаратқа ашық қолжетімділіктің жоқтығы мәселесін бірнеше рет көтерді, бұл металл нарықтарында бәсекелестікті дамыту және елдің жер қойнауын пайдалану саласындағы әлеуетін толыққанды ашу үшін қажетті шарт болып табылады.
Сонымен қатар, тау-кен металлургия кешенінің (бұдан әрі – ТМК) кәсіпорындары, әдетте, еларалық деңгейде өзара бәсекелесетінін атап өту қажет, бұл ретте мемлекеттердің отандық кәсіпорындарды қолдау саясаты өзінің өңдеу өнеркәсібін дамыту қажеттілігін ескере отырып теңгерімделеді.
Қазақстанда тау-кен металлургия кешені мұнай-газ өнеркәсібінен24 кейінгі екінші ірі сектор болып табылады . ТМК үлесіне ЖІӨ-нің 8,7%-ы тиесілі, оның 5,8%-ы металлургия өнеркәсібіне тиесілі.
Саланың отандық экономикаға қосқан елеулі үлесіне қарамастан, бүгінде ел ішінде шикізатты ішкі өңдеудің төмен деңгейі мәселесі өзекті - өндірілетін металдың негізгі көлемі экспортқа кетеді.
Алюминийді жыл сайынғы өндіру 262 мың тоннаны құрайды, ішкі тұтыну - 34 мың тонна, 87%-ы экспортқа кетеді.
Мыс өндірісі 459 мың тонна, ішкі тұтыну 5,3 мың тонна, қалған 98,8%-ы экспортталады.
Қорғасын өндірісі 108 мың тонна, ішкі тұтыну 24 мың тонна, 77%-ы экспортқа кетеді (бір ғана қайта өңдеуші).
Соңғы жылдары Қазақстанның өңдеу өнеркәсібінің өсу қарқыны негізінен елдің әлемдік шикізат нарықтарына (базалық металдар мен материалдар) қатысуын кеңейту есебінен қамтамасыз етілді. Халықаралық институттар, бизнес-қоғамдастықтардың өкілдері және сарапшылар түріндегі халықаралық қоғамдастық шикізаттық супер цикл аяқталды және тауарларды төмен қайта бөлу арқылы экономикалық өсу мүмкіндіктері жоқ деген пікірмен бөліседі.
Осыған байланысты, шикізатқа сатып алу бағасының кенеттен өзгеруіне ұшырамайтын, әлемдік саудаға бағдарланған неғұрлым жоғары технологиялық күрделілігі бар өнімдер өндірісін ұйымдастыру есебінен қайта өңдеу өнеркәсібін қарқынды дамыту мәселесі туындап отыр.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша отандық өңдеуші кәсіпорындарды шикізатпен толыққанды жүктеуді қамтамасыз ету бойынша нормативтік құқықтық база әзірленіп жатыр.
Атап айтқанда, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарын отандық шикізатпен қамтамасыз ету қағидаларын қабылдады, оған сәйкес Министрлік, сатушы және сатып алушы арасында (қажеттілік өтінімдерін ескере отырып) үшжақты келісімдер жасасу практикасы қолданылады, олар ұсынымдық сипаттағы ел ішінде металдарды сату формуласын қамтиды - мыс ЛМБ25 бағасы минус 5%, қорғасын ЛМБ бағасы минус 2%, алюминий ЛМБ бағасы минус 5%. Агенттік баға белгілеу формуласын белгілеу ішкі нарық үшін металдар бағасының өсуін тежейтін фактор болып табылады, бірақ отандық қайта өңдеу кәсіпорындарын қосылған құны жоғары өнім шығаруға ынталандырмайды деп есептейді.
24 «Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 желтоқсандағы № 846 қаулысы // https://adilet.zan.kz/rus/docs/P1800000846;
25Лондон металдар биржасы (ЛМБ) (ағылш. London Metal Exchange, LME) - түсті металдар саудасына маманданған жетекші әлемдік тауар биржасы.
Осыған байланысты, индустриялық-инновациялық өнеркәсіпті дамытуды ынталандыру және отандық өңдеу өндірісін жүктеу мақсатында тарифтік және тарифтік емес реттеудің қолданыстағы құралдарын, оның ішінде кедендік әкету баждары мен түсті металдарға, сондай-ақ оларды қайта өңдеудің кейінгі өнімдеріне квоталар енгізу жолымен қолдану ұсынылады.
Сонымен қатар, инвестициялық тартымдылықты арттыру мақсатында мемлекеттік қолдау шараларын көрсетуді, оның ішінде айналым құралдары мен қуаттарды жаңғыртуға қаражатты қаржыландыру арқылы қосылған құны бар өнім шығаруға қайта бағдарлау, ішкі нарықта өткізу көлемін қамтамасыз ету қажет.
Өңдеу өнеркәсібінің әлеуетін арттыру мәселесін шешу мақсатында Агенттік мынадай тетіктерді ұсынды:
1) геологиялық ақпаратқа және жер қойнауы учаскелеріне ашық және ашық қолжетімділікті қамтамасыз ету;
2) мемлекеттік қолдау шараларын көрсетуді қосылған құны бар өнім шығаруға қайта бағдарлау;
3) тарифтік және тарифтік емес реттеу құралдарын қолдану мәселесін қарау.
Отандық өнеркәсіп үшін шикізат тауарлары (аралықты қоса алғанда) бағасының қолжетімділігін және отандық қайта өңдеушілерді толыққанды қамтамасыз ету олардың көлемдерінің жеткіліктілігін қамтамасыз ету бойынша тиісті бастамалар Мемлекет басшысының 2021 жылғы 1 қыркүйектегі «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының тармағын орындау шеңберінде Үкіметпен бірлесіп қосымша пысықталатын болады.
2.12. Пестицидтерді өткізу нарығы
Пестицидтерді өткізу нарығын талдау ӘМАТ бағасының өсуіне әсер ететін факторларды анықтау шеңберінде жүргізілді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің құнына әсер ететін негізгі факторлардың бірі - пестицидтерге жұмсалатын шығындар. Уәкілетті органдардың деректері бойынша негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының өзіндік құнындағы пестицидтерге жұмсалатын шығындардың үлесі 18%-ды құрайды, бұл ретте Қазақстандағы импорттың үлесі 69%-дан асады.
Пестицидтердің 7 түрі бар, мысалы: инсектицидтер, родентицидтер, фунгицидтер, гербицидтер, өсімдіктердің өсуін реттегіштер (стимуляторлар), дефолианттар, десиканттар.
Тұтынушыларға сауал қою нәтижелері пестицидтердің түрлері бір-бірін алмастырмайтынын көрсетті, себебі олардың қасиеттері мен қолдану аясы әртүрлі.
Талдау шеңберінде нарықта 24 субъект бар екені анықталды, онда 20 импорттаушы, 4 отандық өндіруші, оның ішінде бірі – мемлекет қатысатын «ХИМ-Плюс» ЖШС кәсіпорны (Жекешелендіру жоспарына енгізілген) бар.
23-сурет. Пестицидтерді өндірушілер мен импорттаушылардың орналасу схемасы.
Инсектицидтерді, родентицидтерді, өсімдіктердің өсуін реттегіштерді (стимуляторларды) сату нарықтары монополиялық нарықтар болып табылады.
Фунгицидтерді, дефолианттарды және десиканттарды сату нарықтары бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған.
Гербицидтерді өткізу нарығы орташа шоғырланған. Талданатын кезеңде «Астана-Нан» ЖШС, «Щелково Агрохим-KZ» ЖШС және «Сингента Қазақстан» ЖШС үстем жағдайға ие.
Талдау шеңберінде пестицидтерді сататын субъектілер үшін тең емес жағдайлар жасайтын әкімшілік нормалар анықталды.
1) салық заңнамасына сәйкес импорттаушылар есептеу әдісімен ҚҚС-ны төлейді, ал отандық пестицидтерді өндірушілер қызметті жалпы негіздерде жүзеге асырады.
Осылайша, импорттаушылар жергілікті өндірушілерге қатысты артықшылықты жағдайға ие. Бұл фактор бәсекелестіктің шоғырлануына теріс әсер етеді және жергілікті өндірістің дамуын шектейді.
Бәсекелестіктің тең жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында Агенттік отандық өндірушілерге ҚҚС төлеуді есептеу әдісімен жүзеге асыруды ұсынды. Ұсынысты Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі қолдады және Салық кодексіне өзгерістер енгізу кезінде ескерілетін болады.
2) қазіргі кезде Қазақстан Республикасында 220 мың фермер қожалығы бар. Мемлекет бөлетін қаражаттың едәуір көлеміне қарамастан, қолдау шараларымен 10 мыңнан аспайтын фермерлер қамтылады.
2020 жылы пестицидтерді субсидиялау көлемі 36,5 млрд теңгені құрады, субсидиялауды 9 мың фермер алды, бұл ретте 100 ірі шаруашылық 13 млрд. теңгені немесе бөлінген қаражат көлемінің 35% -ын игерді.
2021 жылы пестицидтерді субсидиялау көлемі 30,5 млрд теңгені құрады, 7 мың фермер субсидия алды, бұл ретте 100 ірі шаруашылық 11,3 млрд. теңгені немесе бөлінген қаражат көлемінің 37%-ы игерілді.
2022 жылдың бірінші жартыжылдығында субсидиялардың жалпы көлемі 18,3 млрд теңгені құрады, субсидияларды 1,5 мың фермер алды, бұл ретте 100 ірі шаруашылық 10,2 млрд теңгені немесе бөлінген қаражаттың 56%-ын игерді.
Агенттік бұл үрдіс қолданыстағы субсидиялау тәртібінің жетілмегеніне байланысты деп пайымдайды. Қазіргі кезде субсидияларды бөлу фермерлердің өтінімдері негізінде кезек тәртібімен жүзеге асырылады, бұл ретте фермерлерге пестицидтерді нақты өндірушіні өз бетінше таңдау мүмкіндігі беріледі.
Мұндай тәртіп салалық саясат тұрғысынан пысықталған және орынды болып көрінеді, алайда жеткізушіні таңдау мүмкіндігі мемлекеттік қолдау шараларына қол жеткізудің тең емес жағдайларына әкеледі.
Талдау пестицидтердің бағасы айтарлықтай өзгеретінін көрсетті, мысалы, гербицидтер бағасының айырмашылығы литріне 2000-нан 75000 теңгеге дейінді құрайды. Осының салдарынан мемлекеттік қолдау шараларын неғұрлым қымбат өнімдердің үлкен көлемін сатып алуға мүмкіндігі бар ірі шаруашылықтар ғана алады.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, Агенттік пестицидтердің белгілі бір түріне шекті бағаларды белгілеу арқылы субсидиялар бөлу тәртібін өзгерту мәселесін қарауды ұсынды. Бұл бөлінген қаражаттың қолданыстағы көлемі шеңберінде субсидия алушылар шеңберін кеңейтуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ талдау шеңберінде «БАСФ Орталық Азия» ЖШС-ның әрекеттерінде монополиялық жоғары бағаларды белгілеуден көрінген үстем жағдайды теріс пайдалану бөлігінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілері байқалды. Қазіргі кезде тергеп-тексеру жүргізіліп жатыр.
2.13. Шикі мұнай коксын өткізу нарығы
Шикі мұнай коксын өткізу нарығын талдау бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзуға жол бермеу мақсатында мұнай коксын нарықтық өткізу мәселесін қарау бөлігінде Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссия отырысының 2022 жылғы 4 мамырдағы хаттамасының негізінде жүргізілді.
Талдау шеңберінде мұнай коксын өндіруді Павлодар мұнай-химия зауыты (бұдан әрі – ПМХЗ) және Атырау мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - АМӨЗ) жүзеге асыратыны анықталды. Мұнай коксын күйдіруді АМӨЗ және «УПНК-ПВ» ЖШС (Павлодар облысындағы күйдірілген мұнай коксын өндіру зауыты) жүзеге асырады.
«Атамекен» ҰКП деректері бойынша ПМХЗ-да өндірілген мұнай коксын алу-берушілер мұнай коксын экспортқа тиеп-жөнелтуді шектеуге тап болды.
ПМХЗ-дан экспорттық бағытта тиеп-жөнелтумен теміржол көлігімен тасымалдау жоспарының келісілмеуіне байланысты алу-берушілер «УПНК-ПВ» ЖШС-ның мұнай коксын экспортқа қарағанда төмен бағамен сатуға мәжбүр. Бұл ретте, АМӨЗ-ден мұнай коксын экспортқа тиеп-жөнелту еркін жүзеге асырылды.
«Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ ақпаратына сәйкес 2020 жылдың соңынан бастап карантиндік шаралардың күшеюіне байланысты, сондай-ақ 2021 жылғы мамырдан бастап Алашанькоу станциясындағы тиеу орындарын реконструкциялауға байланысты қытай тарапының жүктерді қабылдауында шектеулер қолданылды.
Сонымен қатар, Қытаймен шекарада қолданылған экспорттық шектеулерге және балама нұсқалардың болмауына байланысты, алу-берушілер «УПНК-ПВ» ЖШС-ның мұнай коксын нарықтық бағадан төмен не өзіндік құны бойынша сатты.
Талдау барысында «УПНК-ПВ» ЖШС алу-берушілерден шикі мұнай коксын сатып алатыны, күйдірілген мұнай коксын одан әрі сату үшін коксты күйдіруді жүзеге асыратыны анықталды.
Қазақстанның шекарасында «УПНК-ПВ» ЖШС мұнай коксын сатып алушы ретінде монопсониялық жағдайға ие (70%-дан астам).
Сонымен қатар, талдау барысында «УПНК-ПВ» ЖШС шетелдік жеткізушілерден мұнай коксын отандық жеткізушілерге қарағанда жоғары бағамен сатып алғаны анықталды.
2021 жылы «УПНК-ПВ» ЖШС-ның отандық алу-берушілерден орташа сатып алу бағасы тоннасына 23 500 теңгені құрады. Шетелдік субъектілерден орташа сатып алу бағасы тоннасына 91 700 теңгені құрады.
2022 жылы «УПНК-ПВ» ЖШС-ның отандық алу-берушілерден орташа сатып алу бағасы тоннасына 46 900 теңгені, ал шетелдік субъектілерден тоннасына 98 250 теңгені құрады.
Сонымен қатар, субъектілердің бірінің ақпараты бойынша мұнай коксының құны 2021 жылы 79 700 теңгені, 2022 жылы – 144 800 теңгені құрады, бұл ретте оны «УПНК-ПВ» ЖШС-ның сату бағасы 2021 жылы 13 000 теңгені, ал 2022 жылы – 39 200 теңгені құрады.
Сондай-ақ нарықтың басқа субъектісінің деректері бойынша 2021 жылы шикізатты өңдеу қызметіне жұмсалған шығындар 14 000 теңгені құрады, «УПНК-ПВ» ЖШС-ның сату бағасы да 14 000 теңгені құрады. 2022 жылы мұндай үрдіс жалғасты және шығындар мен босату бағасының мөлшері 37 000 теңгені құрады.
Бұдан «УПНК-ПВ» ЖШС оған мұнай коксын сататын нарық субъектілері есебінен өндіруге және (немесе) өткізуге арналған шығындарды азайту жолымен қосымша табыс ала алды, себебі алу-берушілер мұнай коксын нарықтық бағадан төмен не өзіндік құн бойынша сатқаны шығады.
Осылайша, «УПНК-ПВ» ЖШС-ның әрекеттерінде үстем жағдайды теріс пайдалану белгілері байқалды. Осыған байланысты, монополияға қарсы органның практикасында алғаш рет монопсониялық төмен бағаларды белгілеу, ұстап тұру белгілері бойынша тергеп-тексеру жүргізіледі.
Қазіргі кезде монополияға қарсы органның тергеп-тексеруді бастау туралы шешімінің заңнамаға сәйкестігі бірінші және екінші сатыдағы сот актілерімен расталды. Сонымен қатар, бүгінгі күні оған кассациялық сатыда шағым жасалды. Қабылданған шараларды іске асыру қорытындылары бойынша мұнай коксын өткізу нарығында әділ нарықтық баға белгілеу қамтамасыз етілетін болады.
2.14. Аммофос өткізу нарығы
Агенттік ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің (бұдан әрі – АШТӨ) және жергілікті атқарушы органдардың «Қазфосфат» ЖШС-ның аммофос бағасын 2021 жылғы қазаннан бастап (тоннасына 125 000 теңге) 2022 жылғы қаңтарға дейін (тоннасына 185 000 теңге) 49%-ға ұлғайтқаны туралы өтініштері негізінде аммофос өткізу нарығындағы бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізді.
Талдау мақсаты «Қазфосфат» ЖШС-ның нарықтық үлесін анықтау, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерінің болуын немесе болмауын анықтау болды.
Фосфор тыңайтқыштарының әлемдік нарығында 175-тен астам мемлекет тұтынушылар болып табылады, фосфор шикізатын өндіруді 30 мемлекет қана өндіреді және 40 жуық ел фосфор қышқылы мен оны өңдеу өнімдерін өндірушілерге жатады. Осылайша, әлемдік ауқымда бұл нарық олигополиялық құрылымға ие.
Талдау шеңберінде «Қазфосфат» ЖШС ішкі нарықта 60% мөлшерінде үстем үлесі бар аммофосты жалғыз өндіруші болып табылатыны анықталды. Талдау қорытындысы бойынша «Қазфосфат» ЖШС-ның әрекеттерінде монополиялық жоғары бағаларды белгілеу, ұстап тұру бөлігінде заңнаманы бұзу белгілерін анықталды.
Мысалы, зауыттан аммофосты сату кезінде (тұтынушылардың өздерінің алып кетуі) өндіруші тауардың өзіндік құнына логистикалық қызметтерді енгізді, осылайша белгіленген сату бағасы аммофосты өндіру және сату үшін қажетті шығындардан асып түсті. Тергеп-тексеру қорытындысы бойынша іс материалдары Жамбыл облысы бойынша Экономикалық тергеу департаментіне берілді, онда қылмыстық іс шеңберінде нарық субъектісі 697 млн. теңгеден астам шығынды өтеді.
Қазіргі кезде «Қазфосфат» ЖШС тыңайтқыштарды субсидиялау жүйесіне қатысу арқылы ауыл шаруашылығын дамытуды қолдауды жүзеге асырады. Үкіметпен жасалған меморандум шеңберінде кәсіпорын аммофосты ішкі нарықта жауапты фермерлерге экспорттық бағадан едәуір төмен бағамен сатуды жүзеге асырады.
Сондай-ақ «Қазфосфат» ЖШС деректері бойынша жоғары баға мен жаңа баға арасындағы айырмашылық төлеген клиенттерге 1,5 млрд.теңге сомасына аммофостың қосымша көлемі және 383 млн. теңге ақшалай қаражатпен қайтарылды.
Сонымен қатар, отандық ауыл шаруашылығы өндірушілерін қолдауға бағытталған мемлекеттік қолдаудың ағымдағы шаралары минералды тынайтқыштар нарығының жойылуына әкеледі.
Мемлекет отандық АШТӨ-ні минералды тыңайтқыштардың нарықтық құнының жартысын субсидиялау түрінде қаржылық қолдаумен қамтамасыз етті.
Аммофосты ішкі нарыққа жеткізу бағасын уәкілетті органмен нарықтық және экспорттық бағадан төмен мөлшерде келісілді.
Осылайша, мемлекет ішкі нарықтағы аммофос құнын жасанды төмендетті, сондай-ақ АШТӨ оны сатып алу шығындарының жартысын субсидиялады.
Мемлекеттің субъектінің баға белгілеуіне араласуы кәсіпкерлік субъектілері мен мемлекеттің өзара іс-қимыл қағидаттарына қайшы келетін нарықты дамытудың тежеуші факторы болып табылады.
Бұл ретте, уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің минералды тыңайтқыштарды іс жүзінде пайдалануы мен қолдануын бақылау мәселесі шешілмеген күйде қалып отыр.
Бағытталған қаражат тиімділігінің бағалау көрсеткішінің болмауы минералды тыңайтқыштарды жосықсыз пайдалану қаупін тудырады. Минералды тыңайтқыштарды отандық өндірушілері мемлекет субсидиялайтын өнімді фермерлік және шаруа қожалықтарының экспорттауы туралы хабарлайды.
2.15. Құмшекерді, өңделген сүтті көтерме саудада өткізу нарықтары
1. Қантты көтерме саудада өткізу нарығына талдау жүргізу үшін іріктеу өлшемшарты: тауардың әлеуметтік маңызы, бағаның құбылмалылығы, бұзушылық белгілерін көрсететін өтініштер, БАҚ жарияланымдары, 35%-дан жоғары импортқа тәуелділік болды.
ҰСБ деректеріне сәйкес 2022 жыл ішінде қанттың орташа бағасы 292 теңгеден 555 теңге/кг-ға дейін (90%-ға) өсті.
Өңірлер бөлінісіндегі нарық жоғары шоғырланған болып табылады. Республика бойынша 2 өңірде орналасқан 4 ірі өндіруші (2 Жамбыл облысында – Тараз және Меркі қант зауыттары, 2 Алматы облысында – Көксу және Ақсу қант зауыттары) және 60 жуық қантты көтерме саудада өткізу нарық субъектілері қант өндіруді жүзеге асырады. Нарықта Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасының қант импорттаушылары да жұмыс істейді.
Нарық теңгеріміне сәйкес Қазақстанда қант өндірісі ішкі қажеттілікті жаппайды. Импорттық өнім 50%-ды құрайды (2022 жылдың І жартыжылдығында өндіріс – 121 641,4 тн, экспорт – 128,1 тн, импорт – 89 753,7 тн, сату – 211 267,0 тн). Негізгі қант импорты Ресей Федерациясына – 75,1%, Беларусь Республикасына – 24,2% тиесілі, осыған байланысты 2022 жылы Ресей мен Беларусьтен қант пен шикі қантты әкетуге тыйым салуды енгізу Қазақстандағы қант нарығына теріс әсер етті.
2022 жылдың 1 жартыжылдығында ҚР-да 4 зауыттың өндіріс көлемі 119,6 млн. тоннаны құрады. Талданатын кезеңде құмшекерді көтерме саудада өткізу нарығында өндірушілер «Тараз қант зауыты» ЖШС және «Көксу қант зауыты» ЖШС үстем жағдайға ие.
Отандық қант нарығы 90% импорттық шикізат – шикі қамыс қантына тәуелді. Бұл ретте, осы шикізаттың жоғары құны және импортқа нөлдік баж салығына қарамастан, оны қант зауыттарына жеткізудің үлкен шығындары байқалады. Осыған байланысты, отандық өндірістегі қант қант қызылшасынан өндірілген ресейлік және беларуссиялық қантпен салыстырғанда бәсекеге қабілетсіз.
Сондай-ақ суармалы судың болмауына, өңдеуші өндірушілердің айналым қаражатының болмауына, өндірістік қуаттардың толық жүктелмеуіне, қант қызылшасынан және импортталған шикі қанттан өндірудің жоғары өзіндік құнына байланысты қызылша өндірісінің төмен сапасы байқалады. 2022 жылы қант зауыттарының шикізатты сатып алуы тапсырыс берушілердің (көтерме саудада сатып алушылардың) қаражаты есебінен жүзеге асырылды, ол өндірілетін қанттың 90%-ына келісімшарт жасаған ірі көтерме саудада жеткізуші «КаИс Инвест» ЖШС болды.
Бұл ретте, аталған кезеңде басқа көтерме өңірлік жеткізушілер мен сатушыларға өндірілген қантқа қол жеткізуді шектеу байқалады. Нәтижесінде, монополияға қарсы орган «Тараз қант зауыты» ЖШС-ның әрекеттерінде бұзушылық белгілерін, шарт жасасудан негізсіз бас тарту бөлігінде үстем жағдайды теріс пайдалануды анықталды. Бұдан басқа, «Тараз қант зауыты» ЖШС мен «Меркі қант» ЖШС-ға қатысты бағаларды белгілеу және ұстап тұру бөлігінде бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттер белгілері анықталды, оның нәтижесі бойынша нарық субъектілерінің әрекеттерінде монополияға қарсы заңнаманы бұзу белгілерінің бар екені туралы хабарламалар шығарылды.
Хабарламаның орындалмауына байланысты, «Тараз қант зауыты» ЖШС-ға қатысты тергеп-тексеру тағайындалды. Сот шешімімен аталған субъект 8,5 млн. теңгеден астам сомаға айыппұл түрінде әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Жалпы, 2022 жылы қант өткізу нарығында монополияға қарсы орган 18 хабарлама шығарды (2 өндіруші және 16 көтерме саудада жеткізуші), 4 тергеп-тексеру тағайындады (1 өндіруші және 3 көтерме саудада өткізуші) және монополияға қарсы комплаенстің 12 сыртқы актісін келісті. Хабарламаларды орындау нәтижесінде қант бағасы өндірушілерде орта есеппен 11%-ға (453,7 теңгеден 408,7 теңгеге/кг), бөлшек саудагерлерде 12,5%-ға (538 теңгеден 478 теңгеге/кг) төмендеді. Аяқталған тергеп-тексерулер нәтижелері бойынша мемлекет бюджетіне 8,6 млн. теңгеден астам қаражат түсті.
Сондай-ақ қант Биржалық тауарлар тізбесіне кіреді (қантты жеткізу партиясының ең төменгі мөлшері 60 тоннаға тең болған кезде) және мұндай көлемдерді сату тауар биржасы арқылы ғана жүзеге асырылуы тиіс (ҚР ҰЭМ-нің 2015 жылғы 26 ақпандағы № 142 бұйрығы).
Талдау барысында «Тараз қант зауыты» өнімді тауар биржасы арқылы 2022 жылғы мамырдан бастап қана сатқаны анықталды. Зауыт тауар биржасында («Қазақстан» Халықаралық тауар биржасы» АҚ) тек ӘКК үшін тіркеді және сатты. Осыған ұқсас әрекеттер қалған 3 зауытта анықталды («Көксу қант зауыты» ЖШС, «Меркі қант» ЖШС және «Ақсу кант» ЖШС).
Агенттік уәкілетті органға (ҚР СИМ) Биржалық тауарлар тізбесіне енгізілген тауарларды тауар биржаларынан тыс өткізу фактісі бойынша ҚР ӘҚБтК-нің 268-бабының 3-бөлігі бойынша қант зауыттарына қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғау және қарау қажеттілігі туралы материалдар жіберді.
Қантты тауар биржалары арқылы биржалық тауар ретінде өткізу жөніндегі талаптарды сақтамау фактілері бойынша уәкілетті орган Меркі қант зауыты мен Ақсу қантқа қатысты тиісінше 428 820 теңге, Көксу және Тараз зауыттарына 1 255 200 теңгеден айыппұл салды.
Осылайша, 2022 жылы қант нарығында қалыптасқан ахуалың негізгі себептері: импортқа тәуелділік; негізгі жеткізуші елдер (РФ) тарапынан экспортқа тыйым салу; Бразилияда өнімділіктің төмендеуі; Үндістан тарапынан экспортты шектеу; айналым қаражатының болмауы; ӘКК-де сақтауға арналған қоймалардың болмауы болды, осыған байланысты қант зауытта сақталады, бұл өңірлерге уақтылы жеткізілмеуге әкеледі; өңірлерге теміржол көлігімен қант жеткізу проблемалары.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, Агенттік мыналарды:
- қант нарығына қатысушылардың биржалық сауда саласындағы заңнама нормаларын сақтауын бақылауды күшейтуді;
- биржалық сауда қолданылатын тұлғалардың санатын айқындау бойынша биржалық сауда туралы НҚА-ға өзгерістер енгізу мәселесін қарауды;
- өндіруші зауыттар үшін шикізат сатып алуға айналым қарызын бөлу мәселесін қарауды;
- отандық қызылша тұқым шаруашылығын дамыту бағдарламасын әзірлеу, сондай-ақ жабдықты жаңғырту, өнеркәсіптік кешенді реконструкциялау арқылы оны өңдеу тиімділігін арттыра отырып, қант қызылшасы өндірісін ұлғайтуды;
- қант қызылшасы өндіру мен қант зауыттары үшін субсидиялаудың, преференциялардың оңтайлы тетігін әзірлеуді;
- «алу-беру схемасын» өткізудің маркетингтік жүйесіне көшірумен қант сату нарығын монополиясыздандыру мәселесін қарауды ұсынды.
Агенттік тиісті ұсыныстарды Ауыл шаруашылығы, Сауда және интеграция министрліктеріне, ҰСБ-ға жіберді.
Өз кезегінде, 2022 жылғы 29 желтоқсанда қабылданған АӨК саласындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасында қант биржалық саудасының секциялық қағидаларын әзірлеу және қант биржалық саудасы қолданылатын тұлғалар санатын айқындау бөлігінде Биржалық тауарлардың тізбесіне өзгерістер енгізу жөніндегі іс-шаралар көзделген. Осы іс-шараларды іске асыру үшін Сауда және интеграция министрлігі тиісті өзгерістер енгізеді (мемлекеттік органдарда келісуде тұр).
Сондай-ақ Агенттік тиісті тауар нарығында нарық субъектісінің саясаты мен адал бәсекелестік қағидаттарын, сондай-ақ қабылданатын және қабылданбайтын өтінімдерді, ерекшеліктердің ашық шарттарын, сауда үстемелерін белгілеуді, қантты тауар биржалары арқылы өткізуді және т.б. қамтамасыз ету бойынша үстем субъектінің іс-әрекет шарттарын көздейтін қантты ірі көтерме саудада жеткізуші «КаИс-Инвест» ЖШС-мен монополияға қарсы комплаенс актісін келісті.
2. Өңделген сүтті (сүт өнімдерін) өткізу нарығын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді. Сүтті көтерме саудада өткізу тауар нарығына талдау жүргізу үшін осы тауар нарығын іріктеу өлшемшарты: тауардың әлеуметтік маңыздылығы, бұзушылық белгілерін көрсететін өтінімдер, БАҚ-тағы жарияланымдар болды.
Өңірлер бөлінісінде нарық жоғары шоғырланған деп сипатталады. Талдау шеңберінде 70-тен астам өңделген сүт өндіруші, өңделген сүтті көтерме саудада өткізуді жүзеге асырған 160-тан астам нарық субъектісі анықталды. Нарық теңгеріміне сәйкес ішкі сүт өндірісі негізінен республиканың қажеттілігін жабады (өндіріс – 279 938 тн, экспорт – 7 640,2 тн, импорт – 11 920,2,02 тн, сату – 284 218 тн).
2022 жылы сүт бағасының өсуі 22,9%-ды құрады, соңғы 3 жылда сүт бағасы 5-7% деңгейінде көтерілді. Сүт құнының айтарлықтай өсуі шикі сүт бағасының 19,1%-ға өсуімен байланысты. Мемлекет сүт өндірісін субсидиялауға 2022 жылы 18,6 млрд теңге бөлді.
Босату бағалары серпінінің мониторингі шеңберінде ірі сүт өнімдерін өндірушілердің сүт (майлылығы 2,5%) бағасын бір мезгілде 14,2%-ға өсіргені анықталды, ал шикізат бағасының қаңтар-сәуір аралығындағы кезеңде өсуі 4,3%-дан асқан жоқ. Бұл ретте, басқа да мән-жайлар, үстем жағдай, өндірушілердің бағаны бір мезгілде көтеруі, сүт өнімдерін өткізу көлемі және т.б. ескерілді. Сондай-ақ теңдік және түрлі көлемдегі бағалардың бір мезгілде өсу фактілері бар (1 л. салыстырғанда 0,9 л.). Нәтижесінде нарық субъектілерінің бәсекелестікке қарсы келісілген әрекеттерінің белгілері анықталды. Талдау қорытындысы бойынша 14 хабарлама шығарылды, 3 тергеп-тексеру тағайындалды және монополияға қарсы комплаенстің 7 сыртқы актісі келісілді. Хабарламаларды орындау нәтижесінде сүт бағасы 10%-ға дейін төмендеді, тұтынушылардың қаражатын үнемдеу 82 млн.-нан астам теңгеге жетті, аяқталған тергеп-тексерулер нәтижелері бойынша мемлекет бюджетіне 16 млн. теңгеден астам қаражат түсті.
Талдау шеңберінде экономикалық (нарыққа кіру үшін айтарлықтай бастапқы инвестициялар, кредиттеудің жоғары құны және т.б.) және әкімшілік (стандарттар мен сапаға қойылатын) кедергілер анықталды.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, Агенттік:
- импортқа тәуелділікті азайту мақсатында буып-түю материалының отандық өндірісін дамыту;
- бірлескен инвестициялық жобаларды іске асыру, жемшөп өндіру жүйесін дамыту есебінен мал шаруашылығын жоғары энергетикалық теңгерімді жеммен қамтамасыз ету деңгейін арттыру. Осы мақсатта табиғи климаттық ерекшеліктерді ескере отырып, жемшөп теңгерімін әзірлеу және жануарларды азықтандырудың базалық рационын жаңарту, сондай-ақ жемшөп дақылдары егіні мен перспективалы жемшөп және жайылым дақылдарын орналастырудың оңтайлы құрылымын айқындау орынды;
- бәсекелестікті дамыту бойынша индикативтік көрсеткіштерді әзірлей отырып, өндірісті ұлғайту және ішкі нарықты қамтамасыз ету бөлігінде нарық субъектілеріне мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну кезінде қарсы міндеттемелер енгізу.
2023 жылғы 28 ақпанда Агенттік Ауыл шаруашылығы, Сауда және интеграция, Денсаулық сақтау министрліктеріне ұсыныстар жіберді. Ауыл шаруашылығы министрлігі Агенттіктің ұсыныстарын қолдады, атап айтқанда:
1) қазіргі кезде Қайта өңдеуші кәсіпорындардың ауыл шаруашылығы өнімін тереңдетіп өңдеу өнімдерін өндіру үшін оны сатып алуға арналған шығындарын субсидиялау қағидаларына дайын өнімді сату бойынша қарсы міндеттемелер туралы ережелерді енгізу бөлігінде өзгерістер енгізу жоспарланып отыр;
2) өндірілетін өнімнің өзіндік құнын азайту мақсатында Ауыл шаруашылығы министрлігі шикі сүт өндіру көлемін ұлғайту және жақсарту бойынша жұмыс жүргізіп жатыр. 2023 жылы өңірлердің жергілікті атқарушы органдары жалпы өндірістік қуаты жылына шамамен 87,3 мың тонна сүтті құрайтын 24 сүт-тауар фермасын құруды және жаңғыртуды жоспарлап отыр. Бұдан басқа, СҚО-ның сүт тауарлы фермаларын ӘКК арқылы қаржыландыру тәжірибесі таратылатын болады;
3) өңдеуші кәсіпорындардың сүт шикізатын өндіру орындарынан қашықтығы және көліктік шектеулер проблемасын шешу үшін Ауыл шаруашылығы министрлігі мынадай тетіктермен: инвестициялық субсидиялау (оның құнынан 25%-ға дейінгі мөлшерде), жабдықты сатып алуға арналған кредит және/немесе лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау арқылы қолайлы жағдайлар жасады;
4) буып-түю материалын өндіру және қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты ҚР АШМ өндірісті ашуға жәрдемдеуге дайын екенін хабарлады.
Бағаны тұрақтандыру тетіктері
Агенттік Президент Әкімшілігінің әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына (ӘМАТ) бағаны тұрақтандыру бойынша қабылданып жатқан шараларға бағалау жүргізу туралы тапсырмасын орындау шеңберінде қолданыстағы құралдарды талдай отырып, мынадай проблемаларды анықтады.
1) импортты алмастыру саясатының орнына импортқа тәуелділіктің жоғары деңгейі, яғни, нарықтарда ұсыныстар мен тауар өндірісін ұлғайту шаралары жағдайында, оның ішінде айналым схемаларын қолдану, тыйымдар мен шектеулерді енгізуді қоса алғанда азық-түлік тауар нарықтарын тікелей және жанама бағалық реттеу ең көп қолданылатын құралдар болып табылады.
Оларды белсенді қолдану әлеуметтік өнімге сауда бағалық үстемеақыларды шектеумен, бағаларды тежеу туралы келісім жасасу практикасымен қатар, тыйым салулар мен шектеулерді енгізу нарықтарға қатысушылардың маржиналдылығын, жұмыс істеп тұрған өндірістік қуаттарды жаңғыртуға немесе ұлғайтуға кейіннен инвестициялау мүмкіндігін төмендетеді, кәсіпкерлік қызмет тәуекелдерін арттырады және азық-түлік нарығының инвестициялық тартымдылығын азайтады;
2) бағаны тұрақтандырудың әкімшілік шараларына назар аудару тауар нарықтарын дамыту және қанықтыру шараларын екінші орынға қалдырады. Атап айтқанда, АӨК субъектілерін мемлекеттік қолдау өндіріс көлемін, қуаттылықтарды арттыруды және жаңа өндірушілердің пайда болуын ынталандырмайтын субсидия алушы аграрийлерді қолдаудың тұрақты тетігіне айналды;
2) жыл сайын мемлекет халықтың барлық топтарына мемлекеттік қолдау көрсете отырып, шын мәнінде мұқтаждарды (ХӘОТ) мемлекеттен атаулы баламалы көмек алу мүмкіндігінен айырып, ӘМАТ бағасын тежеу және тұрақтандыру кезінде елеулі қаржы қаражатын бөледі;
3) бағаларды тежеу бойынша жұмыс тауар интервенцияларын жүргізуге (тұрақтандыру қорлары, ӘКК және Азық-түлік корпорациясы арқылы) және сауда желілеріне, жеткізушілер мен өндірушілерге жеңілдікті кредиттер (айналым схемалары) бөлуге бағытталады. Субсидиялаудан айырмашылығы айналым схемалары мен тұрақтандыру қорлары АӨК-ні қолдауға, тауар нарықтарын қанықтыруға, бағаны тұрақтандырудың негізгі құралы ретінде азық-түлік нарықтарындағы ұсынысты ұлғайтуға емес, азық-түлік тауарларының құнын арзандатуға бағытталады, бұл бағаның жыл сайынғы серпінді өсуін көрсетуді жалғастыра отырып, елеулі экономикалық әсер тигізбейді;
4) тұрақтандыру қорлары мен айналым схемаларына бөлінетін қаражат нарықтың жалпы көлемінің шамамен 5%-ын құрайды, бұл бағаны тұрақтандыруды қамтамасыз ету үшін осы тәсілді өте тиімсіз етеді;
5) субсидиялар түріндегі қаржыландырудың жыл сайынғы ұлғаюына қарамастан (2022 жылы 450 млрд. теңге.), оның ішінде субсидия алушылардан АӨК-те оң нәтиже байқалмайды;
6) субсидиялау мәселелері бойынша АӨК-тің барлық дерлік тауар нарықтарында күрделі экономикалық жағдай қалыптасты: қаржы қаражатын уақтылы бөлмеу және субсидияларды тең емес бөлу (2020 жылы өңірлер бөлінісінде 9 облыстан 3 облыс: Солтүстік Қазақстан - 32%, Ақмола - 31%, Алматы облыстары - 48% мөлшерінде мәлімделген қажеттіліктерден субсидияларды толық алмаған. Қалған өңірлер 100% көлемінде субсидия алды).
Бұдан басқа, мынадай проблемалар бар: АШТӨ-нің көпшілігі үшін субсидияларға қолжетімділіктің төмен дәрежесі, субсидиялауды түпкілікті нәтижеге байланыстырудың және өңірлердің мамандануының болмауы, субсидиялау тетігінің жетілмеуі, бүгінгі күні бизнесі өз анықтамасы бойынша ірі болып табылмайтын АӨК субъектілерінің субсидиялар алуға мүмкіндігі жоқ.
Қаражат көлемі жыл сайын ірі тауар өндірушілердің шектеулі тобына бөлінеді, шағын және орта бизнес қалдық қағидаты бойынша субсидияланады. Нарықтың жаңа қатысушылары үшін жекелеген субсидияларға қол жеткізу толық жабық, себебі ірі қатысушыларға бағдарланған өлшемшарттар белгіленді. Оның негізгі бағыттары бойынша АӨК-ті субсидиялаудың тұрақсыздығы орын алды. Мысалы, жұмыртқа бағыты бойынша беру қағидалары 7 рет өзгертілді;
Италия мен Францияның шетелдік тәжірибесі (тікелей реттеу) мемлекеттің тікелей араласуы түптеп келгенде сауда өнімділігінің орта есеппен 15%-ға төмендеуіне және бөлшек сауда бағасының жалпы өсуіне әкелетінін көрсетті. Еуропалық Одақ азық-түлікке бөлшек сауда бағаларын мемлекеттік реттеуден шығаруды жүзеге асырады (ол әлі де жекелеген елдерде қолданылады, бірақ негізінен табиғи монополиялардың тарифтеріне қатысты).
Түркияда (Конья – жанама реттеу) дотациялар мен субсидиялардың негізгі қағидаты коммерциялық айналымға түскен дайын ауыл шаруашылығы өнімі түрінде түпкілікті нәтиже үшін есептеу. Бұл Түркиядағы мемлекеттік субсидиялар саласын айтарлықтай жақсартты және дайын өнімді елеулі арттырды. Биржалық сауда-саттық туралы статистикалық деректердің ашықтығы мен сапасы мемлекеттік органдарға ауыл шаруашылығы өндірушілерін қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын пайдаланушыларды атаулы сәйкестендіре отырып, келесі жылға арналған бюджетті дұрыс және уақтылы жоспарлауға мүмкіндік береді.
Молдовада (жанама реттеу) АШТӨ өлшемшарттары көзделген: егер соңғы күнтізбелік 3 жыл ішінде 9,0 млн. лей (219 млн. теңге) мөлшерінде шаралар бойынша жиынтығында субсидиялар алса, субсидия алушы мемлекеттен қолдау ала алмайды. Сондай-ақ АШТӨ бастаушылар үшін мемлекеттік қолдау белгіленді, ол жоба құнының 65%-ын құрайды және 1 млн. лейден (24 млн. теңге) аспауға тиіс.
Осыған байланысты, 2021 жыл және 2022 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша азық-түлік тауарларының бағасын тежеу құралдарының тиімсіздігіне байланысты, Үкіметке мынадай іс-шараларды қамтамасыз ету ұсынылды:
- азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіру жағдайларын қоспағанда, мемлекеттік бағалық реттеудің күшін жою;
- өңірдің/облыстың аграрлық секторының бәсекелестік артықшылықтарын пайдалану және экономиканың аграрлық секторын дамытудың өзіндік жергілікті стратегиясын әзірлеу, импортқа тәуелділік үлесі жоғары нарықтарда тауар өндіруді дамытуға көңіл бөлу;
- проблемалық тауар нарықтарына, нарыққа жаңа қатысушыларға бағдарлана отырып, АӨК-ні субсидиялау тетігін қайта қарау, субсидиялауды алу мерзімін - 3 жыл деп айқындау;
- субсидиялаудан жеңілдікті кредиттеуге кезең-кезеңмен көшу;
- тауарларды арзандатуға емес, өндірістік инфрақұрылымды дамытуға бағытталған тиімді жобаларды қолдау;
- ахуалды болжамдау мақсатында азық-түлік тауарларының автоматтандырылған өңірлік теңгерімдері (сұраныс пен ұсыныс) ;
- тарифтік реттеуді жетілдіру, сандық шектеулерді (квоталарды, тыйым салулар енгізуді) бөлудің автоматтандырылған жүйесін енгізу;
- ауыл шаруашылығы өнімдерінің биржалық саудасын дамытумен байланысты мемлекеттік қолдау шараларын ынталандыратын ауыл шаруашылығы тауарларының көлеңкелі айналымын жою мақсатында тауарларды биржа жүйесі арқылы цифрлық есепке алуды (өндіруден сатуға дейін) енгізу.
Сондай-ақ «Азық-түлік корпорациясы» ҰК» АҚ-ның (бұдан әрі - Қоғам) қызметі АШТӨ-мен форвардтық шарттар жасасу бөлігінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамаға сәйкестігі тұрғысынан талданды.
Жұмыс қорытындысы бойынша Агенттік Қоғам Басқармасының 2022 жылғы 27 мамырдағы № 17 шешімімен бекітілген 2022 жылға арналған форвардтық сатып алу қағидаларында нарықтың жекелеген субъектiлерiне оларды бәсекелестеріне қатысты артықшылық жағдайға қоятын жеңiлдiктер немесе басқа да артықшылықтар беруден (Кодекстің 194-бабы 2-тармағының 9-тармағы) және нарық субъектілеріне мемлекеттік қолдау шараларына тең қолжетімділік бермеуден (Кодекстің 194-бабы 2-тармағының 11) тармақшасы) көрінген мемлекет нарық субъектілерін реттеу функцияларын берген ұйымдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттері белгілерінің болуын байқады.
Атап айтқанда, Агенттік республика бойынша жасалған сатып алынатын дақылдар түрлері бойынша Қоғам мен жеткізушілер арасындағы 675 шарт пен 294 қосымша келісімді зерделеді. Қорытындысы бойынша сол бір сапалық сипаттамалар бойынша әртүрлі құн бойынша қаржыландырылатын шарттар жасасу, сондай-ақ жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шараларына тең емес қол жеткізуді беру фактілері анықталды.
Айталық, Қағидаларда төлем мөлшері нарықтың жекелеген субъектілеріне артықшылықтар беру бөлігінде бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамаға қайшы келетін нормативтер негізінде есептелетіні анықталды. Бұдан басқа, Қоғамның әрекеттерінде форвардтық сатып алуды жүзеге асыру кезінде мәні бірдей келiсiмдерге әртүрлi шарттарды қолдану белгілері анықталды. Осыған байланысты, Қоғамға бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу белгілерін жою туралы хабарлама шығарылды. Хабарламаның орындалмауына байланысты Қоғамға қатысты тергеп-тексеру тағайындалды.
Тергеп-тексеру нәтижелері бойынша Кодекстің нормаларын бұзуды тоқтату және келесі жыл сайынғы форвардтық сатып алу қағидаларында жеткізушілердің санатына қарай алдын ала төлем мөлшерін есептеуді алып тастау арқылы бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтарды жоюға бағытталған әрекеттерді қамтамасыз ету туралы нұсқама шығарылды (орындау мерзімі 2023 жылғы 1 маусым). Нұсқаманы орындау нәтижелері бойынша мемлекеттік қолдау шараларына тең қол жеткізуді қамтамасыз ету жолымен АШТӨ (орындаған, орындамаған, ішінара орындаған, орындау мерзімін ұзартқан (ұзарту) және Қоғам алдындағы міндеттемелер бойынша шарттар жасасқан жаңа субъектілер) үшін қаржы қаражатын берудің кезеңділігі жойылады.
2.16. Дәрілік заттарды өткізу нарығы
Дәрілік заттарды өткізу нарығына талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
Дәрілік заттарды өткізу тауар нарығының шекаралары: облыстардың - көтерме саудада өткізу, облыстық маңызы бар қалалардың - бөлшек саудада өткізу болып айқындалды.
Қаралып отырған тауар нарығында талданатын кезеңде 22 отандық дәрілік заттарды өндіруші жұмыс істеді.
2019 жылдан 2021 жылға дейін (импортталатын) препараттар көлеміне арақатынаста отандық өндірістегі дәрі-дәрмектің үлесі 20,7%-дан 31,9%-ға дейін ұлғайды. Импорт өнімнің үлесі - 71%.
Көтерме саудада өткізу нарығында ел бойынша 155 лицензия берілді, талдау қорытындысы бойынша 149 субъект анықталды.
24-сурет. Өңірлер бойынша берілген лицензиялар саны.
Жекелеген өңірлер шекараларында дәрілік заттарды көтерме саудада өткізу нарығында үстем жағдайға ие нарық субъектілері айқындалды: «Медсервис плюс» КФК» ЖШС, «Инкар» ЖШС, «L-фарма» ЖШС, «Медин» ЖШС, «Аманат» ЖШС, «СК-Фармация» ЖШС, «Стофарм» ЖШС, «Мак Иль» ЖШС, «Селмур Фармация» ЖШС, «Эмити «ЖШС, «Альянс Фарм» ЖШС, «Green Line» ЖШС, «Спектр Фарма» ЖШС, «Медин» ЖШС, «Зерде ҮЕҰ» ЖШС, «INKAR» ЖШС және «Медин» ЖШС тобы.
Көтерме сауда нарығы былай сипатталады:
- мына өңірлерде: Қостанай, Павлодар, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан облыстарында және Астана қаласында бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған.
- Шығыс Қазақстан облысында орташа шоғырланған.
Талдау қорытындысы бойынша дәрілік заттарды көтерме саудада өткізу нарығында үстем жағдайға ие 16 нарық субъектісі анықталды.
Бөлшек саудада өткізу нарығында ел бойынша 3 717 лицензия берілді, талдау қорытындысы бойынша 1 108 субъект анықталды. 2022 жылы дәріханалар мен дәріхана пункттерінің саны 9 861 бірлікті құрады.
25-сурет. Өңірлер бойынша дәрілік заттарды бөлшек саудада өткізу нарығында берілген лицензиялар саны.
Бөлшек сауда нарығы былай сипатталады:
- Қостанай, Шымкент, Жамбыл, Павлодар, БҚО, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Алматы өңірлерінде бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған;
- Астана, ШҚО, Түркістан, Ақмола, СҚО, Алматы орташа шоғырланған;
- Қарағанды облысында төмен шоғырланған.
Талдау қорытындысы бойынша ДЗ бөлшек саудада өткізу нарығында үстем жағдайға ие 34 субъект анықталды.
ДЗ өткізуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, республика бойынша берілген лицензиялардың көптігіне қарамастан (көтерме саудада 155, бөлшек саудада 3717), көптеген өңірлерде нарық жоғары шоғырланған болып табылады.
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекстің 247-бабына сәйкес тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және (немесе) міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде пациенттерді бірдей бағамен, бірдей сапалы препараттармен қамтамасыз ете отырып, 2 мың медициналық ұйым (стационар және амбулаториялық дәрілік қамтамасыз ету) үшін орталықтандырылған сатып алуды «СК-Фармация» ЖШС атынан бірыңғай дистрибьютор жүзеге асырады.
26-сурет. «СК-Фармация» ЖШС-ның дәрілік заттарды сатып алу серпіні, млрд. теңге.
Бірыңғай дистрибьютор сатып алатын дәрілік заттарды 62 жеткізушінің 2021 және 2022 жылдары дәрілік заттар көлемінің 45%-дан астамын «Нобель Алматы фармацевтикалық фабрикасы» АҚ, «Химфарм» АҚ, «Ақ НИЕТ» ЖШС, «КФК «МЕДСЕРВИС ПЛЮС» ЖШС, «Қарағанды фармацевтикалық кешені» ЖШС, «СТОФАРМ» ЖШС жеткізді.
27-сурет – Тұтыну топтары бойынша дәрілік заттардың көлемін бөлу, млрд. теңге.
2022 жылы 2019 жылмен салыстырғанда ТМККБК шеңберінде ДЗ тұтыну көлемінің 22,3%-ға, бөлшек саудада 7,5%-ға ұлғаюы байқалады.
Мемлекеттік қаражат есебінен сатып алынған дәрілік заттардың көлемі: 2019 жылы 203,1 млрд. теңгені, 2020 жылы – 257,3 млрд. теңгені, 2021 жылы 299,2 млрд. теңгені құрады.
Фармацевтика өнеркәсібін қолдау мен дамыту құралдарының бірі ТМККБК және МӘМС жүйесі шеңберінде отандық өндірушілермен ұзақ мерзімді шарттар жасасу болып табылады.
28-сурет – ҰМК бойынша ОТӨ ДЗ сатып алу, млрд. теңге ЛС ОТП по ДД
2022 жылы 2019 жылмен салыстырғанда отандық өндірістің дәрілік заттарды сатып алу көлемінің өсуі байқалды, өсім 49,4 млрд.теңгені құрады. ҰМК түріндегі ОТӨ-ны қолдаудың 13 жылында 317 ДЗ өндірісі немесе ДЗ номенклатурасының 39,3%-ы жолға қойылды.
Бәсекелестікті дамыту кедергілері
Талдау нәтижелері бойынша Агенттік бәсекелестікті дамытудың мына кедергілерін анықтады:
1) шамадан тыс бағалық реттеу (6715 тіркелген дәрілік заттардың сауда атаулары), бұл халықаралық практикаға сәйкес келмейді. Қазақстан - барлық препараттардың бағасын реттейтін жалғыз ел. ЕАЭО бойынша басқа серіктестермен салыстырсақ, Беларусь Республикасында онкологиялық, жүрек-қан тамырлары ауруларын емдеу үшін қолданылатын препараттар ғана реттеледі, Қырғызстанда - COVID 19 емдеуге арналған препараттар, Ресейде өмірлік маңызы бар және маңызды дәрілер ғана реттеледі, Арменияда бағаны реттеу жоқ;
2) ДЗ-ның ел нарығына кіруінің 3 жылдан 5 жылға дейін ұзақ мерзімі, бұл оның ішінде НҚА-да регламенттелген мерзімдердің сақталмауына, ДЗ-ны ДЗ-ның түрлі тізімдеріне (ҚҰФ, АДҚЕ, ЕД және т.б.) қосу үшін рәсімнен бір мезгілде өту мүмкіндігінің болмауына, Формулярлық комиссия отырыстарының мерзімдерінің болмауына, сондай-ақ ДЗ тіркеу рәсімінің ашықтығының болмауына байланысты.
3) дәрілік заттарды отандық өндірушілерді қолдау мен дамытудың тиімді құрылған жүйесінің болмауына байланысты, импортқа тәуелділік шамамен 71%;
4) отандық тауар өндірушілер тіркеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды конкурс номенклатурасына енгізу жолымен Қазақстанда өндірілетін генериктерді 10 жылға жасалатын ұзақ мерзімді шарттарға қосу бөлігінде бәсекелестікті бұрмалау. Бұл мәселе Тауар нарықтарына кіру кедергілерін анықтау және жою жөніндегі кеңесте қаралды (бұдан әрі - Кедергілер жөніндегі кеңестер, Агенттік жанындағы краудсорсинг алаңы) . Жүргізілген жұмыс қорытындысы бойынша ұзақ мерзімді шарттары бар отандық тауар өндірушілердің конкурсқа қатысуын алып тастауды көздейтін Дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды сатып алуды ұйымдастыру және өткізу қағидаларына түзетулер енгізілді. Осылайша, қазіргі кезде кедергі жойылды;
5) жеке көтерме фармацевтикалық компаниялар өздерінің үлестес бөлшек сауда желілеріне дәрілік заттарды көтермеге қарағанда неғұрлым төмен бөлшек бағамен сатады, бұл шағын дәріхана ұйымдарының пікірінше нарықтағы бәсекелестікті шектейді.
Агенттіктің Алматы қаласы бойынша департаменті «КФК «Медсервис плюс» ЖШС-ға анықталған нарық субъектiлерiмен немесе тұтынушылармен жасалған мәні бірдей келiсiмдерге объективті түрде ақталмайтын себептермен әртүрлi бағаларды не әртүрлi шарттарды қолдану белгілері бойынша әрекеттерінде Кодекстің 174-бабының 2-тармақшасын бұзу белгілерінің бар екені туралы хабарлама шығарды. Қазіргі кезде шығарылған хабарламаға сотқа шағым жасалды;
6) бөлшек фармацевтикалық нарық субъектілерінің «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексте көзделген GPP (Good Pharmacy Practice) тиісті дәріханалық практика стандартын сақтау қажеттілігі туралы талап. Дәріхана бизнесі өкілдерінің ақпаратына сәйкес GPP стандарттарына сәйкес келмеу (республикада 10 мыңға жуық дәріхана жұмыс істейді, оның ішінде 564 объект GPP стандартының талаптарына сәйкес келеді, бұл 5%-ды құрайды) 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап дәріханалардың едәуір санының кетуіне және нарықтың монополиялануына әкелуі мүмкін. Осыған байланысты, Қауымдастықтар GPP енгізу үшін өтпелі кезеңді 2025 жылға дейін ұзартуға, сондай-ақ тиісті дәріхана практикасының қолданыстағы стандартына өзгерістер енгізуге бастамашылық жасады.
ҚР ДСМ Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитеті дәріхана ұйымдарының GPP стандартының талаптарын сақтауы бөлігінде мәселені пысықтап жатыр, дәріханалардың 2025 жылға дейін GPP стандартына сәйкестікке көшу кестесі жасалды.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін анықталған кедергілерді ескере отырып мыналарды қажет деп пайымдайды:
1) 2026 жылға дейін кезең-кезеңмен (1-кезең: 2022/2023 жылдар, 2-кезең: 2023/2024 жылдар, 3-кезең: 2024/2025 жылдар) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және (немесе) міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде сатып алынатын препараттарға бағаны реттеуді сақтай отырып, дәрілік заттарға баға белгілеуге мемлекеттің араласуынан бас тарту.
Дәрілік заттарға баға белгілеуді жетілдіру бойынша Агенттік жүргізетін жұмыс шеңберінде жүйелі шаралар ретінде 2022 жылы «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекске, сондай-ақ тиісті Қағидаларға (бұдан әрі – 247 Қағидалар) бағалық реттеуге жататын дәрілік заттар тізбесіне енгізу үшін дәрілік заттарды жатқызу өлшемшарттарын айқындау бөлігінде түзетулер енгізілді, оның шеңберінде Денсаулық сақтау министрлігі монополияға қарсы органмен келісу бойынша бағалық реттеуге жататын дәрілік заттардың тізбесіне енгізілген, бөлшек және көтерме саудада өткізуге арналған дәрілік заттарға шекті бағаларды жарты жылда бір реттен жиі емес бекітеді (түзетулер 2022 жылғы 7 наурызда күшіне енді).
Бұдан басқа, 2022 жылғы 29 желтоқсанда Агенттік Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп Денсаулық сақтау саласындағы бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасын бекітті, оның шеңберінде дәрілік заттарды өткізу нарығындағы проблемалық мәселелерді шешу, оның ішінде шамадан тыс бағалық реттеуді азайту және ТМККБК және МӘМС жүйесі шеңберінде дәрілік заттарды мемлекеттік сатып алуға қолжетімділікті қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар көзделген.
Сонымен бірге, препараттарды мемлекеттік реттеуден шығарудың бірінші кезеңі қалғандары бойынша шешім қабылдау үшін айқындаушы болуы тиіс. Іс жүзінде 2023 жылғы қаңтардан бастап рецептісіз препараттардың 376 сауда атауына (гомеопатиялық құралдар, биологиялық белсенді қоспалар, дәрумендер мен дәрілік препараттар, қарапайым ауруларды емдеуге арналған) бағалар қайта реттелді. Дәрілік препараттарға бағаларды қайта реттеу ДЗ көптеген аналогтарының Қазақстан нарығына кіруіне жол ашады, бәсекелестік баға белгілеуге, нарықтан кеткен ДЗ-ны қайтаруға жәрдемдеседі.
2) нарыққа кіруді оңайлату үшін «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекске және 247 Қағидаларға өзгерістер енгізу, ҚҰФ қалыптастырудың бірыңғай қағидаларын, ТМККК және МӘМС жүйесі шеңберінде сатып алынатын МНН бойынша дәрілік заттарға шекті бағалардың тізілімін бекіту, АЛО және ЕД тізбесіне қатар енгізу, формулярлық комиссия отырысының мерзімдерін регламенттеу қажет;
3) мемлекеттік қызмет форматында «бір терезе» қағидаты бойынша дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қазақстандық нарыққа «кіруінің» барлық бизнес-процестерін толық цифрландыруды қамтамасыз ету (адами факторды жою және барлық тізімдерге тіркеуді жеделдету мақсатында).
Ұсынылған шараларды орындау жаңа инновациялық ДЗ пайда болуына, BIG PHARMA тартуға, өндірісті оқшаулауға, импортқа тәуелділік деңгейін төмендетуге әкеледі.
Бөлшек сегментте дәрілік заттарды өткізу көлемін болжамды ұлғайту 22 млрд. теңгеге жетуі мүмкін.
2.17. Коронавирустық инфекцияны диагностикалау бойынша ПТР (полимеразды тізбекті реакция) өткізу қызметтері нарығы
Коронавирустық инфекцияның ПТР диагностикасын жүргізу қызметтері нарығын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
Жүргізілген талдау шеңберінде республика бойынша коронавирустық инфекцияны ПТР әдісімен диагностикалау бойынша қызметтер нарығында 2020 жылы 96 медициналық зертхана, 2021 жылы 130-дан астам медициналық зертхана қызметін жүзеге асырғаны анықталды. Яғни, 2021 жылы ПТР әдісімен COVID-19-ға зертханалық диагностика жүргізу бойынша медициналық зертханалардың 35%-ға ұлғаюы байқалады.
Республика бойынша барлығы 134 нарық субъектісі коронавирустық инфекцияның ПТР диагностикасын жүргізу бойынша қызметтер көрсетеді.
29-сурет - Өңірлер бөлінісіндегі нарық субъектілерінің саны.
Коронавирустық инфекцияны ПТР әдісімен диагностикалау қызметтері нарығындағы бәсекелестік 2021 жылдан бастап дамыды. Жаңа медициналық зертханалар пайда болып, өңірлерде филиалдар ашылып жатыр.
Негізінен нарық субъектілерінің саны Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Түркістан облыстары мен Астана және Алматы қалаларында артты. Бұл өңірлерде медициналық зертханалардың жаңа филиалдарының ашылуына, сондай-ақ нарықта жаңа ойыншылардың пайда болуына байланысты.
2020 жылы негізгі нарықтық үлесті республика бойынша филиалдары бар компаниялар: «Олимп «КДЗ» ЖШС, «Ұлттық сараптама орталығы» ШЖҚ РМК және «Invivo» ЖШС, ал 2021 жылы «Олимп «КДЗ» ЖШС және «Invivo» ЖШС иеленді. Неғұрлым дамыған нарық Астана және Алматы қалаларында, осы өңірлерде нарық төмен шоғырланған болып табылады.
Сонымен қатар, Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан облыстарында нарықтар жоғары шоғырланған болып қала береді.
Талдау жүргізу барысында Агенттіктің аумақтық департаменттері коронавирустық инфекцияны ПТР әдісімен диагностикалау қызметтері нарығындағы бағалық ахуалды зерделеді.
2020-2021 жылдар кезеңінде Сovid-19-ды ПТР арқылы зертханалық диагностикалау бағасының серпіні 19 220 теңгеден 9 000 теңгеге дейін немесе 53,1%-ға төмендеді. Пандемия кезеңінде бағаның төмендеуіне Агенттіктің 2020 жылы ірі нарық субъектілерімен монополияға қарсы комплаенстер жасасу бойынша жүргізген жұмысы ықпал етті. 2021-2022 жылдар кезеңінде жекелеген зертханаларда ПТР диагностикасының құны 9 000 теңгеден 2 900 теңгеге дейін 67,8%-ға төмендеу үрдісі байқалады.
Анықтама: Агенттік 2020 жылы 36 нарық субъектісімен, оның ішінде «Олимп «КДЗ» ЖШС және «Invivo» ЖШС-мен 9 000 теңгеден аспайтын босату бағасын белгілей отырып, монополияға қарсы комплаенстар жасасты. Бұл ретте, «Сұңқар» ЖШС және «Әйгерім» ЖШС-ның жекелеген зертханалары бағаны тиісінше 6 000 және 7 000 теңгеге дейін төмендетті.
Агенттіктің Маңғыстау облысы бойынша департаменті талдау қорытындысы бойынша «Фирма Ча-Кур» ЖШС-ға анықталған нарық субъектiлерiмен немесе тұтынушылармен жасалған мәні бірдей келiсiмдерге объективті түрде ақталмайтын себептермен әртүрлi бағаларды не әртүрлi шарттарды қолдану белгілері бойынша әрекеттерінде Кодекстің 174-бабының 2-тармақшасын бұзу белгілерінің бар екені туралы хабарлама шығарды (2020 және 2021 жылдары короновирустық инфекцияға ПТР диагностикалау жүргізу бойынша қызметтер көрсетуге заңды тұлғалармен шарттар жасалды, бұл ретте қызметтердің бағасы 8300-ден 6000 теңгеге дейін болды). Хабарлама толығымен орындалды.
Талдау барысында нарыққа кірудің әкімшілік кедергісі анықталды. Денсаулық сақтау министрлігінің 2017 жылғы 8 қыркүйектегі № 684 санитариялық қағидаларына сәйкес құрамында эрозолизациялайтын патогендері бар материалдар (SARS-CoV-2 қоса алғанда) патогенділігі II топтағы микроорганизмдермен жұмыс істеуге жағдайлары бар зертханаларда (тек мемлекеттік зертханалар) өңделуі тиіс. Бұл ретте, пандемия кезеңінде жеке зертханалар уәкілетті органның уақытша рұқсаты болған кезде (патогенділігі III-IV топтағы микроорганизмдермен жұмыс істеу үшін қолжетімділіктің болуына байланысты) коронавирустық инфекцияны (SARS-CoV-2) диагностикалау қызметтерін көрсетті. Талдау қорытындысы бойынша Денсаулық сақтау министрлігіне осы кедергіні жою қажет екені туралы ұсыныстар жіберілді.
Бұл кедергі республикалық Кедергілер жөніндегі кеңесте талқыланды, сондай-ақ «Биологиялық қауіпсіздік туралы» заң жобасы шеңберінде қаралды. «Биологиялық қауіпсіздік туралы» жаңа Заңға сәйкес патогенділіктің II тобы аса қауіпті инфекциялардың қоздырғыштары және жұқпалы аурулардың қоздырғыштары болып бөлінеді. Аталған заң шеңберінде ҚР Үкіметінің 2022 жылғы 11 қарашадағы № 895 қаулысымен патогенді биологиялық агенттердің патогендігі және қауіптілік дәрежесі бойынша сыныптамасын ескере отырып, Патогенді биологиялық агенттердің тізбесі бекітілді, оған сәйкес SARS-CoV-2 патогенділіктің II тобының инфекциялық ауруларының қоздырғыштарына жатқызылды, бұл микроорганизмдермен жұмыс істеуге жағдайлары бар зертханаларда зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді патогенділіктің III-IV топтары.
Осылайша, әкімшілік кедергі жойылды. Аталған құқықтық актілерге сәйкес жеке зертханаларға коронавирустық инфекцияны диагностикалауға рұқсат етіледі. Зертханалық зерттеулер нарығына субъектілердің қол жеткізуінің алып тасталған шектеулері COVID-19 диагностикалауды ПТР әдісімен жүргізетін медициналық зертханалар санының 30%-ға (156-дан 203 бірлікке дейін) ұлғаюына, сондай-ақ ПТР диагностикалау қызметтері құнының орта есеппен 8 700 теңгеге төмендеуіне әкелді. Алдын ала деректер бойынша қызметтер құнын төмендету нәтижесінде халықтың қаражатын үнемдеу 13 млрд. теңгеден астам сомаға жетуі мүмкін.
2.18. ҚТҚ жинау, шығару, сұрыптау және көму нарығы
Қатты тұрмыстық қалдықтарды (бұдан әрі - ҚТҚ) жинау, әкету, сұрыптау және көму қызметтері нарығын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
Талдау шеңберінде 2022 жылы ҚТҚ жинау, әкету нарығында 379 субъект (өңірлер бөлінісіндегі нарық субъектілерінің құрамы 16-кестеде көрсетілген), оның ішінде 13 мемлекет қатысатын ұйым, ҚТҚ көму нарығында - 100 субъект, оның ішінде 8 мемлекет қатысатын ұйым, сондай-ақ ҚТҚ сұрыптау нарығында - 20 субъект, оның ішінде мемлекет қатысатын 2 ұйым жүзеге асырғаны анықталды.
16-кесте. ҚТҚ жинау, әкету бойынша нарық субъектілерінің құрамы.
Өңір, қала, облыс 2020 жыл 2021 жыл 2022 жылғы 8 ай
Астана 3 5 5
Алматы 41 41 41
Шымкент - 9 9
Ақмола 30 31 34
Ақтөбе 13 14 15
Алматы 29 33 35
Шығыс Қазақстан 10 11 13
Жамбыл 25 28 29
Жетісу 6 9 12
Батыс Қазақстан 14 15 14
Қарағанды 22 29 30
Қостанай 20 21 22
Қызылорда 14 13 15
Маңғыстау 15 16 18
Павлодар 4 4 4
Солтүстік Қазақстан 13 14 15
Түркістан 49 48 49
Атырау 16 18 19
Барлығы: 324 359 379
Жалпы, ҚТҚ жинау, әкету, сұрыптау және көму қызметтері нарығы бәсекелестік дамымаған жоғары шоғырланған болып табылады, ҚТҚ жинау, әкету бойынша 62 нарық субъектісі үстем жағдайға ие (СR – 1 > 80%).
29-сурет - Нарық субъектілерінің үлестерін есептеу.
Талдау шеңберінде көму қызметтері бойынша 56 нарық субъектісі және ҚТҚ сұрыптау қызметтері бойынша 18 нарық субъектісі монополиялық жағдайға ие екені анықталды.
Бәсекелестікті дамытуға кедергілер
Талдау нәтижелері бойынша Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін мынадай кедергілерді анықтады:
1) тарифтерді тежеуге бағытталған қолданыстағы тарифтік реттеу жүйесі нарықтағы бәсекелестікті дамытуға және оның инвестициялық тартымдылығына кедергі келтіреді. Мәслихаттар бекіткен тарифтер компаниялардың нақты шығындарын есепке алмайды. Көптеген өңірлер шығындар мен инфляцияның өсуіне қарамастан, ҚТҚ жинауға арналған тарифті жылдар бойы жаңартпайды. Мысалы, Қазақстан бойынша тариф 94 (Тараз қ.) теңгеден 595 теңгеге дейін (Қосшы қ., Ақмола облысы) өзгереді, айырма 6 есе. Сонымен қатар, ҚТҚ нарығында бірыңғай жергілікті тарифті қолдану нарықтағы баға бәсекелестігін толығымен жояды;
2) жергілікті атқарушы органдар жүргізетін сатып алу, мемлекеттік мүлікті сенімгерлік басқаруға беру (жер учаскелері, арнайы техника, контейнерлер), МЖӘ жобаларын іске асыру рәсімдері шеңберінде ҚТҚ нарығына қатысушыларды «формальды» іріктеуді жүргізу. Бұл ретте, конкурсқа әлеуетті қатысушыларды айқындаудың бірыңғай өлшемшарттары жоқ, бұл сатып алу лоттарын ірілендіруге әкеледі.
Бұған Астана қаласы бойынша Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану басқармасы өткізген конкурс мысал бола алады, оның шеңберінде мемлекеттік мүлікті беру кезінде конкурсқа әлеуетті қатысушыларға жоғары талаптар қойылды (теңгерімде қалдықтарды тиеу, тығыздау, тасымалдау және түсіру үшін 70 бірлік техниканың болуы, кемінде 600 бірлік жаңа контейнерлер сатып алу, техниканы Еуро-4 және 5 деңгейіне дейін жаңарту, берілетін қоқыс контейнерлерін жыл сайын 300 бірлікке дейін жаңарту). Нәтижесінде осы өңір бойынша ҚТҚ шығару қызметтерін жалғыз жеткізуші болып «Clean City NC» ЖШС анықталды, яғни талаптар нақты компания үшін дайындалған. Агенттіктің Астана қаласы бойынша департаменті хабарлама шығарды, оған сәйкес Астана қаласы бойынша Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану басқармасына қала ішіндегі әкімшілік-аумақтық шекараларды ескере отырып, конкурстық рәсімдерді өткізу нұсқама етілді (учаскелер бойынша бөлу) (Астана қаласы бойынша Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану басқармасы қайталама конкурсты сот талқылаулары аяқталғаннан кейін жариялайды).
2017 жылы Алматы қаласының Экология және қоршаған орта басқармасы іске асыру мерзімі 25 жыл (2042 жылғы 31 желтоқсанға дейін) тікелей келіссөздер жолымен құрамында: «АҚ Тартып» ЖШС, «KazWasteConversion» ЖШС, «Green Recicle» ЖШС бар консорциуммен шарт жасасты, бұл ҚТҚ нарығына басқа әлеуетті өнім берушілердің қол жеткізуін шектеді. Агенттіктің Алматы қаласы бойынша департаменті Алматы қаласы бойынша Экология және қоршаған орта басқармасына МЖӘ шартының күшін жою туралы хабарлама шығарды (Басқарма МЖӘ шартын бұзу туралы сотқа талап-арыз берді. Қазіргі кезде сот отырысы жалғасып жатыр).
Сондай-ақ ҚТҚ көмуге арналған полигондарға кіруді шектеу бар. Практика жергілікті атқарушы органдар полигондарды ұзақ мерзімге иелікке беретінін көрсетті. Мысалы, 2011 жылы Жамбыл ауданы әкімдігінің Көлқайнар ауылдық округі «Жасыл ел Тараз» ЖШС-ға (100% мемлекеттік қатысу) полигонды 49 жылға жалға берген.
Бұдан басқа, ҚТҚ нарығына қатысушыларды конкурстық рәсімдер өткізбей анықтау фактілері анықталды. Мысалы, Бурабай ауданының әкімдігі өз қаулысымен Щучинск қаласындағы жалғыз жеткізуші ретінде «Clean City NC» ЖШС-ны анықтады. Агенттіктің Ақмола облысы бойынша департаменті хабарлама шығарды, оған сәйкес Бурабай ауданының әкімдігіне әкімдіктің көрсетілген қаулысының күшін жою нұсқама етілді (нұсқама орындалды);
3) оның қатысуын қысқарту бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, мемлекеттің ҚТҚ нарығына қатысуы. Бүгінгі күні елімізде ҚТҚ жинау және әкету қызметтерін 379 кәсіпорын жүзеге асырады, оның ішінде 90%-дан астамы - жеке ұйымдар, бұл мемлекеттің нарыққа қатысуының орынсыздығын растайды. Алайда, жергілікті атқарушы органдар өздерінің ведомстволық бағынысты ұйымдарын жекешелендіруге жататын ұйымдар тізімінен шығаруға бастамашылық жасайды. Мысалы, Жамбыл облысының әкімдігі оңалту рәсімінен өтуіне және жеке компанияның тарифтерді ұлғайту тәуекелдеріне байланысты «Жасыл Ел Тараз» ЖШС-ны Жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарынан алып тастауды ұсынады.
Жалпы, талдау шеңберінде Агенттіктің 12 аумақтық департаменті бәсекелестікті қорғау саласындағы, оның ішінде конкурстық рәсімдерсіз ҚТҚ нарығына қатысушыларды айқындауға және конкурсқа қатысушыларға жоғары талаптар қоюға байланысты заңнаманы 13 бұзушылықты анықтады.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін анықталған кедергілерді ескере отырып, Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігімен бірлесіп ҚТҚ жинау, әкету, сұрыптау және көму нарығында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасының жобасын әзірлеуді ұсынады, оның шеңберінде мынадай іс-шараларды көздейді:
1) ҚТҚ жинауға, әкетуге, кәдеге жаратуға, қайта өңдеуге және көмуге арналған тарифті есептеу нормаларын қайта қарау (тарифті индекстеуді немесе тарифтерді қайта қарау мерзімдері мен тәртібін белгілеуді енгізу);
2) ҚТҚ нарығына әлеуетті қатысушылары конкурс қорытындылары бойынша іріктеу бойынша іріктеу өлшемшарттарын айқындау, мемлекеттік мүлікті (жер учаскелері, арнайы техника, контейнерлер) бір лотпен беру практикасын жою, ҚТҚ жинау, әкету қызметтерін жеткізушілермен жасалатын шарттардың қолданылу мерзімдерін 5 жылдан асырмай, ҚТҚ көму қызметтері 10 жылдан асырмай айқындау, облыстық, республикалық маңызы бар қалаларда ҚТҚ жинау, әкету бойынша нарық шекараларын (аудандар мен учаскелер бойынша) лоттар бойынша бөлуді регламенттеу бөлігінде Коммуналдық қалдықтарды басқару қағидаларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу;
3) Жекешелендірудің кешенді жоспарына бәсекелестік жақсы дамыған өңірлерде ҚТҚ жинау, әкету қызметтерін жүзеге асыратын, мемлекет қатысатын ұйымдарды енгізу.
Анықтама: 2023 жылғы 23 қаңтарда ЭГТРМ, «KazWaste» қалдықтарды басқару жөніндегі қазақстандық қауымдастық, «Атамекен» ҰКП-ның қатысуымен ҚТҚ жинау, әкету, сұрыптау және көму нарығын талдау нәтижелерін сарапшылармен талқылау өтті, оның қорытындысы бойынша сарапшылар Агенттіктің ұсыныстарын қолдады.
Талдау қорытындысы бойынша Агенттік Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігімен бірлесіп ҚТҚ саласында бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол картасының жобасын әзірледі (2023 жылғы 27 наурызда ЭГТРМ-ге келісуге жіберілді), оған мемлекеттің қатысу үлесін қысқартуға, субъектілердің ҚТҚ жинау, әкету, көму, сұрыптау қызметтері нарығына кіру кедергілерін жоюға бағытталған іс-шаралар енгізілді. Аталған іс-шараларды іске асыру нарықта ҚТҚ жинау, әкету (CR-1) бойынша шоғырлану деңгейін 80-нен 35%-ға дейін төмендетуге мүмкіндік береді және ҚТҚ жинау, әкету бойынша көрсетілетін қызметтер көлемі оған қатысушылар арасында қайта бөлінеді. Болжамды деректер бойынша орта есеппен ҚТҚ нарығының көлемі 4 млрд. теңгеге ұлғаяды.
2.19. Автомобильді кредиттеу қызметтері нарығы
Автокредиттеу қызметтері нарығын талдау Агенттіктің 2022 жылға арналған жұмыс жоспарына сәйкес жүргізілді.
Жүргізілген талдау қорытындысы бойынша автокредиттеу қызметтері нарығы жоғары шоғырланған болып табылатыны анықталды.
2020 және 2021 жылдар кезеңінде «Kaspi Bank» АҚ «Сбер Банк» АҚ (Береке банк), «Еуразиялық банк» АҚ-ның 70%-дан астам жиынтық үстем үлес бойынша үстем жағдайы анықталды. 2022 жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша 70%-дан астам жиынтық үстем үлес бойынша үстем жағдайды «Еуразиялық банк» АҚ, «Kaspi Bank» АҚ, «Банк Центр Кредит» АҚ иеленеді.
2022 жылы «Еуразиялық банк» АҚ және «Банк Центр Кредит» АҚ-ның нарықтық үлесі 4% мөлшерлеме бойынша бастапқы жарнасыз жеңілдікті автокредиттеу бағдарламасына қатысу есебінен ұлғайды.
Жеңілдікті автокредиттеуден тыс автокредиттеудің ең жоғары көлемі «Kaspi Bank» АҚ-ға тиесілі. Бұл банк 2013 жылы сатып алынған «Колеса» цифрлық платформасы бойынша автокредиттеу қызметтерін ұсынады. Бұл ретте, осы платформадағы сыйақының пайыздық мөлшерлемесі 34%-ды құрады.
Сонымен қатар, практика банк қарыз берген кезде онымен үлестес компанияның сақтандыру өнімдері тартылатынын көрсетті. Мысалы, «Еуразиялық банк» АҚ «Еуразиялық банк» АҚ автокредиттеу шеңберінде берілген көлік құралдарының көп саны онымен үлестес «Еуразия СК» АҚ арқылы сақтандырылған.
Осылайша, автокредиттеу қызметтері нарығында шоғырланудың төмен деңгейі байқалады, бұл ретте жекелеген ойыншылардың нарықтық жағдайы өздерінің цифрлық платформаларын кеңейту есебінен күшейтіледі, нәтижесінде коммерциялық сегментте жоғары пайыздық мөлшерлемелер, қаржы ұйымын таңдауда шектеу тәуекелдері байқалады.
Сонымен қатар, талдау шеңберінде Агенттік 2022 жылы жеңілдікті автокредиттеу шеңберінде қаражатты бөлу тетігін зерделеді.
Үкіметтің 2021 жылғы 2 қыркүйектегі № 604 қаулысымен бекітілген Қоршаған ортаның жай-күйін жақсартуға бағытталған өңдеу саласындағы жобаларды одан әрі қаржыландыру үшін дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан көп пайызы тікелей немесе жанама түрде мемлекетке және (немесе) ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйымды өндірушілердің (импорттаушылардың) кеңейтілген міндеттемелері операторының қаржыландыруы қағидалары (бұдан әрі – 604 Қағидалар) шеңберінде халықтың сұранысын ынталандыру жолымен автокөлік құралдарын жаңарту үшін 100 млрд. теңге бөлінді.
Аталған 604 Қағидаларға, Өнеркәсіптік кәсіпорындар комиссиясының 2022 жылғы 13 мамырдағы хаттамасына сәйкес «Сарыарқа автопром» ЖШС мен «Hyundai Trans Kazakhstan» ЖШС арасында 58,4 және 41,6 млрд. теңге мөлшерінде қаржыландыру лимиттері белгіленді.
Ақшалай қаражатты бөлудің көрсетілген тетігі едеңгейдегі банктердің квазимемлекеттік сектор субъектілерінің кредиттеуі арқылы жүзеге асырылды.
«Жасыл Даму» АҚ екінші деңгейдегі банктерге одан әрі кредит беру үшін 0,1% сыйақы мөлшерлемесі бойынша «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ-ға (бұдан әрі - ӨДҚ) 100 млрд. теңге мөлшерінде қарыз берді.
Екінші деңгейдегі банктерге қарыз беру кезіндегі ӨДҚ шарттарының бірі Қазақстан Республикасы бойынша филиалдық желінің болуы болып табылады. Бұл талап қатысушылардың құрамын шектеді («Фридом Финанс Банк» АҚ бұл талапқа сәйкес келмеді).
Өтінімдерді қарау қорытындысы бойынша «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ 1% сыйақы мөлшерлемесімен 30 жылға арналған ұзақ мерзімді қарыз шартын жасасу арқылы арасында екінші деңгейдегі 4 банк 100 млрд. теңгені бөлді «Еуразиялық Банк» - 35 млрд. теңге, «Банк Центр Кредит» АҚ - 27,5 млрд. теңге, «Халық Банкі» АҚ - 22,5 млрд. теңге және «Форте Банк» АҚ - 15 млрд. теңге.
Бұл ретте, қарыз шарттарына сәйкес ӨДҚ әрбір автоөндірушіні қаржыландыру лимиттерін айқындады, бұл аталған екінші деңгейдегі банктер арасындағы бәсекелестікті болдырмайды.
Жалпы, 2015 жылдан бастап жеңілдікті автокредиттеуді қаржыландыру бағдарламаларының мынадай проблемалық аспектілері бар екенін атап өткен жөн.
Автокредиттеуді жеңілдетілген қаржыландырудың негізгі проблемасы автомобильдерге сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуіне байланысты. Сұраныстың артуына байланысты жеңілдікті бағдарламаларды тоқтата тұруға тура келді, себебі бөлінген қаражат таусылды.
Осының салдарынан қарыз алушы револьверлік қаражаттың түсуін күтіп, банкте өтінімді қарауға ұзақ уақыт кезекте тұруға мәжбүр.
Бұл жағдай пандемия кезеңінде логистикалық маршруттардың ұзаруына, сондай-ақ отандық құрастыру автомобильдерін сатуды жүзеге асыратын автодилерлердің қосымша жабдықтарды күштеп таңу практикасына негізделген құрамдауыш қосалқы бөлшектерді ұзақ уақыт жеткізумен күрделене түсті.
Бұл әрекеттер «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңның 8-1-бабының 3-тармағын бұзушылық құрамын құрайды, онда сатушы (орындаушы, дайындаушы) қосымша жүктеген өтеулі тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бойынша тұтынушының міндеттерін белгілеуге тыйым салынады.
Сонымен қатар, осы норманы бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік жоқ. Сауда және интеграция министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетін және Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің өзін қоса алғанда, тұтынушылардың құқықтарын қорғау органдары қазақстандық автоөнеркәсіп тауарларын тұтынушылардың құқықтарын қорғау бөлігінде бұзушылықты жою туралы сотқа талап қою құқығымен ғана шектеледі.
Тауарларды сату кезінде мәжбүрлі ассортиментті күштеп таңу да, бірақ егер бұл әрекеттер басқа жабдықтарды жеткізушілердің құқықтарын бұзса, бәсекелестік заңнаманы бұзушылық болып табылады, бұл олардың тиісті өтініштер беруін және қосымша жабдықтарды жеткізу нарығында бәсекелестікті шектеу фактісін анықтауды талап етеді.
Сонымен бірге, Агенттік бұл мемлекеттік қолдау шарасы отандық құрастыру автомобильдер бағасының өсу тәуекелдерін тудырады деп санайды. Айталық, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің ақпаратына сәйкес 2022 жылғы I тоқсанда отандық құрастыру жеңіл автомобильдердің бағасы өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 16%-ға өсті.
Бұрын 2022 жылғы 4 мамырда Агенттік бағалардың алыпсатарлық өсуіне жол бермеу мақсатында бөлінген қаражат лимиті таусылғанға дейін бағаларды ағымдағы деңгейде тіркеу қажеттілігі туралы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне хат жіберді. Алайда, жеңілдетілген автокредиттеу бағдарламасын іске қосу кезінде Агенттіктің ұсынысы ескерілген жоқ.
Бәсекелестікті дамытуға кедергілер
Талдау нәтижелері бойынша Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін мынадай кедергілерді анықтады:
1) автоөндірушілер мен екінші деңгейдегі банктер арасындағы бәсекелестік қаржыландыру лимиттерінің алдын ала бөлінуіне байланысты алып тасталды, осының салдарынан тұтынушының сапалы тауарды таңдауы шектелді;
2) коммерциялық сегменттегі жоғары пайыздық мөлшерлемелер, қаржы ұйымын күштеп таңу тәуекелдері, сақтандыру ұйымын шектеулі таңдау.
Бәсекелестікті дамыту бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар
Агенттік бәсекелестікті дамыту үшін анықталған кедергілерді ескере отырып мыналар қажет деп санайды:
- Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне автоөндірушілерді қаржыландыру лимиттерін алып тастау бөлігінде жеңілдікті автокредиттеу тетігін қайта қарауды ұсыну;
- Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне кредиттеу кезінде сақтандыру ұйымын таңдау мүмкіндігін қамтамасыз етуді ұсыну (Банктік қызметтерді көрсету және банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың банктік қызметтерді көрсету үдерісінде туындайтын клиенттердің өтініштерін қарау қағидаларын).
Осы ұсынымдар көрсетілген уәкілетті мемлекеттік органдарға және Ұлттық банкке жіберілді.
Қаржыландыру лимиттерін алып тастау кредиттеудің неғұрлым тиімді жылдық тиімді мөлшерлемесімен автокредитті таңдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Екінші деңгейдегі банктердің ақпаратына сәйкес кредиттеудің жылдық тиімді мөлшерлемесінің дәлізі 4-тен 7,5%-ға дейін қалыптасты. Осылайша, ең төменгі мөлшерлеме (4%) қолданылған жағдайда, жеті жылдық кезеңде тұтынушының қарызды артық төлеу сомасын 2,5 млн.теңгеге дейін төмендетуге болады.
3-тарау. Монополияға қарсы органның алдында тұрған міндеттер
2023 жылы Агенттіктің қызметі мынадай негізгі бағыттар бойынша жалғасатын болады
1. Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру
Бәсекелестік мәселелері жөніндегі заңнаманың дәйекті дамуына қарамастан, тез өзгеретін сыртқы орта бәсекелестік үшін жаңа сын-тегеуріндерді белсенді құрады және бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы одан әрі жетілдіру жөнінде шаралар қабылдауды талап етеді. 2023 жылы Мемлекет басшысының 2023 жылғы 19 сәуірдегі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелері жөніндегі Үкіметтің кеңейтілген кеңесінде берген тауар нарықтарының құрылымын өзгерту және бизнесті дамыту мақсатында бәсекелестікті реттеудің тиімділігін арттыру жөніндегі тапсырманы іске асыруды ескере отырып, Агенттік «алтыншы монополияға қарсы пакет» үшін негіз қалыптастыратын бірқатар заңнамалық шараларды әзірлеуді жоспарлап отыр, оның ішінде мына бағыттар бойынша:
1) мемлекеттік органдардың ақпараттық базаларына қол жеткізуді қамтамасыз ету.
Монополияға қарсы органның негізгі қызметі нарықтардың құрылымын анықтауға және монополияға қарсы ден қою шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін деректерді (ақпаратты) жинауға және өңдеуге негізделген. Мемлекеттік органдардың ведомстволық ақпаратына қолжетімділік заң жүзінде шектеулі екенін ескере отырып, Агенттік мемлекеттік органдардың ақпараттары мен дерекқорларына қолжетімділікті заңнамалық қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізеді.
Сонымен қатар, деректерге қол жеткізуді ақпараттық-техникалық іске асыру мақсатында Агенттік үшін цифрлық экожүйені әзірлеу жоспарланады (цифрлық платформа құру, мемлекеттік органдардың дерекқорларымен, оның ішінде Smart Data Ukimet арқылы интеграциялау);
2) нарық субъектілеріне әкімшілік жүктемені азайту және бизнесті дамыту
Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу нарық субъектілерінің, оның ішінде микро және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің Кодексте шектелген монополистік қызметті жүзеге асыруынан көрінеді.
Ірі кәсіпкерлік субъектілері жұмыс істейтін тауар нарықтарында жасалатын бұзушылықтарды анықтау және жолын кесу үшін монополияға қарсы бақылау саласынан микро және шағын бизнесті алып тастау ұсынылады.
Сондай-ақ бизнесті одан әрі дамыту және қолдау үшін Агенттік бірқатар монополияға қарсы бұзушылықтар (келісілген әрекеттер, жосықсыз бәсекелестік) бойынша әкімшілік жауапкершілікті алып тастауды ұсынады;
3) монополияға қарсы ден қою шараларын күшейту.
Мемлекет басшысының шұғыл тапсырмаларын орындау мақсатында тергеп-тексерудің өзін жүргізу кезеңінде нарық субъектісінің үстем немесе монополиялық жағдайын анықтау бойынша талдау жүргізу ұсынылады.
Ұсынылған тәртіп Агенттікке әлеуметтік-экономикалық саладағы төтенше жағдайларда шұғыл ден қою шараларын қабылдауға мүмкіндік береді.
Өз кезегінде, жедел ден қою шаралары үшін жоспардан тыс талдау жүргізудің оңайлатылған тәртібін көздеу ұсынылады;
4) тауар нарықтары субъектілерін монополиясыздандыру жөніндегі шаралар.
Бәсекелестікті шектейтін нарық субъектілерін монополиясыздандыру жөніндегі тетікті жандандыру мақсатында нарық субъектісінің өзінің үстем немесе монополиялық жағдайын қайта теріс пайдалану кезеңін күнтізбелік бір жылдан бес жылға дейін ұлғайту ұсынылады. Қайта теріс пайдалану кезеңінің ұлғаюы нарық субъектісін мәжбүрлеп бөлу туралы талап-арызбен сотқа жүгіну үшін негіз болып табылады. Бүгінгі таңда бұзушылық фактісінің бар екендігін дәлелдеуге байланысты ұзақ кезеңге (2-3 жылға дейін) байланысты қолданыстағы механизмді қолдану мүмкін емес;
5) Агенттік Басқармасының құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін заңнамалық деңгейде бекіту, экономикалық шоғырлану жөніндегі мәмілелерді алдын ала жария талқылауды енгізу, оны оңтайландыру.
Агенттіктің қабылдайтын шешімдерінің транспаренттілігі мен ашықтығын арттыру үшін Агенттік Басқармасының мәртебесі мен өкілеттіктерін заңнамалық деңгейде айқындау ұсынылады.
Бұдан басқа, қазіргі кезде экономикалық шоғырлану туралы ақпарат нарық субъектілерінің коммерциялық құпиясына жатады және олардың келісімінсіз жария етілмейді. Сонымен қатар, практикада мұндай мәмілелер нарықтық ықпалды күшейту мақсатында жүргізілуі мүмкін екенін ескере отырып, жұртшылық пен бизнес-қоғамдастықты осы процеске барынша тарту үшін мұндай мәмілелерді алдын ала жария талқылауды енгізу ұсынылады. Бұл мәмілелер жасау нәтижесінде жағымсыз салдарлардың (бәсекелестікті шектеу, жою) туындау жағдайларын барынша азайтуға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ бизнеске реттеуші жүктемені азайту мақсатында Агенттік монополияға қарсы органның алдын ала келісуін талап ететін мәмілелер санын қысқартуды және кейбір активтермен мәмілені реттеуден толығымен алып тастауды ұсынады (өнеркәсіптік мақсаты жоқ жер учаскелері, ғимараттар, құрылыстар, құрылыстар, үй-жайлар/үй-жайлардың бөліктері, аяқталмаған құрылыс объектілері). Сонымен қатар, осы мәмілелерді келісу кезінде қажетті құжаттар тізбесін шамамен 2 есе қысқарту және рәсімдік мерзімдерді оңтайландыру жоспарланып отыр.
Өз кезегінде, салалық орталық мемлекеттік органдармен бірлесіп қабылданған, онда оның ішінде тауар нарықтарын монополиясыздандыру бойынша нақты шешімдер көзделген бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол карталары шеңберінде көзделген іс-шараларды іске асыруға бағытталған заңнамалық шараларды қабылдау жоспарланады. Бұл оның ішінде бағаны қайта реттеу, мемлекет қатысатын монополиялық топтарды бөлу, мемлекеттік компанияларды жекешелендіру, монополиялық ресурстар мен инфрақұрылымға тікелей және тең қол жеткізуді қамтамасыз ету шаралары, биржалық сауда-саттықты ұлғайту, пайдалану тиімділігін бағалау, оларды конкурстық бөлу.
Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру жөніндегі жеке бағыт Президенттің 2022 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында айтылған тапсырманы іске асырумен байланысты.
Мемлекет басшысы Қ.Қ. Тоқаев өз сөзінде «Экономиканы одан әрі монополиядан шығару үшін институционалдық шешімдер қажет. «Конгломерат» ұғымын заңнамалық деңгейде анықтау керек. Бір-бірімен байланысты нарық субъектілері экономикалық шоғырлануға рұқсат алуға міндетті. Олардың барлық мәмілелері, соның ішінде нарықтық емес бағаларды қолдану белгілері үшін мұқият тексерілуі керек.».
Айтылған тапсырманы ескере отырып, Агенттік монополияға қарсы реттеу тұрғысынан өзекті конгломератты айқындауды ұсынды, атап айтқанда конгломератты мынадай саралайтын белгілер айқындалды:
- тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайдың болуы (үлесі болмаса, субъект «нарықтық билікке» ие болмайды);
- субъектінің сабақтас тауар нарықтарында бір мезгілде болуы.
Конгломераттардың пайда болуы нарықтық шоғырланудың жоғары деңгейіне, тауар нарықтарына кіруге кедергілердің пайда болуына, іріктеп таңдау жасауға және мемлекет тарапынан фаворитизмге әкеледі. Шектеулі ресурстар мен инфрақұрылымды пайдалана отырып, компаниялардың монополиялық топтары басқа субъектілердің тиісті және сабақтас тауар нарықтарына қолжетімділігін шектейді.
Конгломерат ұғымынан басқа, Агенттік конгломераттардың тізілімін, сондай-ақ олардың қызметіне талдау мен мониторинг жүргізуді ұсынды. Конгломераттарды құруды бақылауды қамтамасыз ету мақсатында сатылас қосылулар мен бірігулерге талдау жүргізу бойынша Кодекстің 205-бабына түзету ұсынылды.
Жалпы, аталған түзетулер ірі холдингтердің монополиялық өнімі бағасының негізсіз өсуінің алдын алуға және сол арқылы тауарларды сату не қызметтер көрсету кезінде осы өнімді пайдаланатын шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық жүктемесі мен шекті шығындарын төмендетуге мүмкіндік береді. Түзетулер «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына енгізілді.
2. Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын шектеу
Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын кеңейту бойынша байқалған трендті ескере отырып, мемлекеттің экономикадағы ағымдағы рөлін оны іріктеп төмендету және нарықтың барлық қатысушылары үшін тең жағдайларды қамтамасыз ету есебінен өзгерту өте маңызды. Осыған байланысты, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын шектеу мәселелері Агенттік қызметіндегі негізгі бағыттардың бірі ретінде айқындалды.
Жекешелендіру
1) Жекешелендірудің тиімді және байыпты процесін қамтамасыз ету маңызды міндет болып табылады. Халықаралық практикада сәтті мысалдар бар, мысалы, Польшадағы «жылдам» жекешелендіру, «шок терапиясы» мен жоспарлы IPO арасындағы тепе-теңдік қажет. Іріктеудің базалық көрсеткіштерін пайдалану қажет, оған қол жеткізген кезде объект жекешелендіруге жататын болады. Сату нұсқалары туралы шешімдер нарықтың қалыптасқан құрылымын ескере отырып қабылдануы керек. Жаңа тәсілдердің ішінен – «өтінім бойынша» жекешелендіру, ол кәсіпкерге жекешелендіру объектісін таңдау құқығын береді. Объект жеке бастама болған кезде сатылуға жатады.
2) Бұдан басқа, бәсекелес ортаға беру үшін жаңа объектілердің тізбесін қалыптастыру үшін мемлекеттік меншікке талдау жүргізу міндеті тұр (2021 жылғы 26 қаңтардағы Президенттің қатысуымен Үкіметтің кеңейтілген отырысының хаттамасы шеңберінде). Сонымен қатар, мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуының алдын алу мақсатында Үкімет саяси қызметшілердің оны орындамағаны үшін жауапкершілігін көздей отырып, кәсіпорындарды монополияға қарсы органмен келісу бойынша жекешелендіру жоспарынан алып тастау тәртібін регламенттеуі қажет.
3) Жеке секторда монополияландырудың алдын алу мақсатында ірі объектілерді жекешелендіру бойынша Агенттік әзірлеген түзетулерді заңнамалық тұрғыдан бекіту қажет. Агенттіктің ұсыныстарын іске асыру жеке кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытуға қосымша ынталандыру бола отырып, мемлекеттің экономикаға қатысу үлесін қысқартуға мүмкіндік береді.
4) Сонымен қатар, қазірдің өзінде өзін-өзі ақтаған кәсіпорындарда мемлекеттің қатысу үлесі 50%-дан аз барлық жобаларды іске асыруды қамтамасыз ету және мемлекеттің мұндай жобаларға қатысу мерзімін 5 жылға дейін шектеуді енгізу міндеті тұр.
Анықтама: Кодекстің 192-бабының 5-тармағына сәйкес акцияларының (қатысу үлестерінің) 25 -дан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғаларды құру жобаның өтелу мерзімін ескере отырып, мемлекеттің акцияларын (қатысу үлестерін) кейіннен сата отырып жүзеге асырылады. Сонымен қатар, алдын ала деректер бойынша бүгінгі күні мемлекеттің қатысу үлесі 50% және одан аз 2630-дан астам кәсіпорын бар.
Квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесін қысқарту
1) Бүгінгі күні квазимемлекеттік сектордың жекелеген субъектілері іс жүзінде жүзеге асыратын қызмет түрлерінің қолданыстағы 1095 Тізбеге сәйкес келмеуі проблемасы шешілмеген күйінде қалып отыр, бұл, оның ішінде Кодексте мемлекеттің бұрын құрылған мемлекеттік кәсіпорындарға, акцияларының (қатысу үлестерінің) 50%-дан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғаларға және олармен үлестес тұлғалардың кәсіпкерлік қызметіне қатысуына мүмкіндік беретін норманың болуы арқасында мүмкін болды.
Осыған байланысты, кейіннен ведомстволық бағынысты заңды тұлғалардың қызмет түрлерін (акцияларға (қатысу үлестеріне) 50%-дан астам тікелей немесе жанама иелік ету) тізбеде бекітілген 1095 Қызмет түріне сәйкес келмейтін қызмет түрлерін жарғылық құжаттардан алып тастау жолымен сәйкес келтіре отырып, Кодекстің 192-бабы 1-тармағының 5-тармақшасын алып тастау міндеті тұр.
2) Бұдан басқа, Үкімет монополияға қарсы органның квазимемлекеттік кәсіпорындар қызметінің жүзеге асырылатын түрлеріне мониторинг жүргізу кезінде анықталған бұзушылықтарды ескере отырып, квазимемлекеттік сектордың барлық кәсіпорындарының қызметіне олардың Кодекс нормаларына сәйкестігі тұрғысынан ревизия жүргізуі қажет (осы есептің 1.3-бөлімінде сипатталған).
3) Бұдан басқа, , қолданыстағы 1095 Тізбені күшін жоюға қоя отырып, нарық субъектілерінің атауларына, географиялық шекараларды және оның қызмет мерзімдерін айқындауға қатысты мәліметтерді көрсетіп, квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесінің жаңа форматын (бұдан әрі – Тізбенің жаңа форматы) қабылдау міндеті тұр. Бұл мемлекеттің экономикаға қатысуын неғұрлым тиімді қысқарту қажеттілігіне байланысты.
Агенттік қазірдің өзінде Тізімнің жаңа форматын әзірледі. Бұдан басқа, нарық субъектілерінің атауы, олардың географиялық шекараларын, қызметті жүзеге асыру мерзімдерін айқындау туралы мәліметтерді көрсету бойынша Үкіметке құзырет беру бөлігіндегі түзетулер әзірлеушісі Ұлттық экономика министрлігі болып табылатын «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне квазимемлекеттік секторды дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына енгізілді.
4) Бұдан басқа, барлық ведомстволық бағынысты талдамалық және зерттеу ұйымдарының функционалын мемлекеттік органдардың құзыретімен олардың қайталануы тұрғысынан қайта қарау, олар болған жағдайда мұндай фактілерді алып тастау бойынша кешенді шаралар қабылдау қажет. Бұрын жүргізілген ревизияның (40 ведомстволық бағынысты талдау және зерттеу құрылымдары) нәтижелері бойынша ведомстволық бағынысты институттарды қаржыландыру үшін жыл сайын әртүрлі зерттеу тақырыптары қаланатыны анықталды, олар ұстауға қаражат алу үшін ресми түрде орындалады.
Мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысу үлесін шектеу бойынша іске асырылып жатқан шаралар мемлекеттік операторлардың, мемлекеттік тапсырмалардың санын қысқартуға бағытталатын болады. Бұл ретте, Қазақстан экономикасына жағымсыз салдарларды жою үшін салауатты экономикаға зиян келтіретін монополиялар ретінде бірыңғай операторлар құруға тыйым салуды қамтамасыз ету қажет. Мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру, мемлекеттің кәсіпкерлікке қатысуын қысқарту және жеке секторды дамыту үшін жағдайлар жасау үшін квазимемлекеттік сектор субъектілерін құруға, оның әлеуметтік сала және (немесе) елді мекендердің тіршілігін қамтамасыз ету саласындағы субъектілерге қолданылуын алып тастай отырып, бұрын қолданыста болған мораторийді жаңғырту қажет. 2025 жылғы 31 желтоқсанға дейін мораторий енгізу міндеті Қазақстан Республикасында квазимемлекеттік секторды реформалау жөніндегі іс шаралар жоспарында көзделген .
Сондай-ақ жеке бастаманы дамыту үшін мемлекеттік тапсырмалар институтын тарату бойынша шаралар қабылдау, мемлекеттік сатып алу тетігін қолдану арқылы аса шұғыл және маңызды жобаларды іске асыру, қажет болған жағдайда оларды бір көзден сатып алу маңызды драйвер бола алады
Тиісті жұмысты 2023 жылдың соңына дейін аяқтау жоспарланады.
3. Ең маңызды міндет бәсекелестік қағидаттарда жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау шараларымен қамтуды ұлғайту болып табылады. Қазір мемлекеттік қолдауды жекелендіру жүріп жатыр – негізінен ірі бизнеске қолдау көрсетіледі.
Осыған байланысты, мемлекеттік қолдау шараларына тең қол жеткізу маңызды стратегиялық бағыт болып табылады. Жаңа заңға сәйкес қолданыстағы мониторинг және мемлекеттік қолдаудың жаңа шараларын келісу жүргізіліп жатыр. Мемлекеттік қолдау шараларын алушылардың түпкілікті бенефициарлары талданатын болады (жеңілдікті несиелеу, субсидиялар, үлестік қатысу, оффтейк келісімшарттар және т. б.).
Маңызды аспект –мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың сатып алуы. Оларды ШОБ-ты қолдауға баса назар аудара отырып, бизнесті қолдаудың қосымша құралы ретінде қараған жөн.
4. Агенттіктің алдында бағаны реттеуден кезең-кезеңімен бас тартуға байланысты бірқатар жаңа міндеттер тұр. Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында бірқатар бірінші кезектегі міндеттерді шешу қажеттігін атап өтті, атап айтқанда, «бағаны әкімшілік реттеу тұтас салалардың инвестициялық тартымдылығын төмендетеді, тауарлар тапшылығына және импортқа тәуелділікке алып келеді. Сондықтан мемлекеттің баға белгілеуге араласуынан кезең-кезеңімен бас тарту керек. Ерекшелік бәсекеге қабілетсіз нарықтар болады-монополистердің тарифтері тығыз бақылауда қалады.».
Бағалық реттеу нарықтық баға белгілеу процесіне араласу бола отырып, тиісті тауар нарығының кірістілігіне қатысты әлеуетті бәсекелестер үшін қате инвестициялық сигналдар береді.
Бағаның шекті деңгейін белгілеу арқылы жекелеген тауарлардың бағаларын реттеу әрекеттері бағалар мемлекет белгілеген шекті шекті деңгейге көтеріле бастаған кезде «тарту» әсерінің пайда болуын көрсетті. Баға белгілеудің шығын әдісі реттелетін нарық субъектілерін олардың шығыс бөлігін ұлғайтуға итермелеу арқылы ресурстарды бөлу тиімділігін төмендетеді (Аверч-Джонсон эффектісі) және оның өсуі кейіннен сату бағасын тікелей көтеру арқылы жабылады.
Бағаларды, тарифтерді тұтынушылар топтары бойынша саралау (айқас субсидиялау мақсатында) маңызды проблема болып қала береді, бұл, мысалы, энергиямен жабдықтаушы ұйымдар арасындағы тұрмыстық тұтынушы үшін бәсекелестікке теріс әсер етеді және өз кезегінде орташа түсім тарифінің өсуіне әкеледі (шығындар мен шығындар көлемінің азаюымен қалған тұтынушыларға түседі).
Осыған байланысты, нарықтардың тиімділігін арттыруды қамтамасыз ету, еркін бәсекелестік үшін қолайлы институционалдық және ұйымдастырушылық жағдайлар жасау, сондай-ақ бағаларды мемлекеттік реттеуден нарықтық баға белгілеуге баса назар аудару маңызды. Осы бағытта жұмыс жүргізіліп жатыр: дәрілік заттардың бағасын кезең-кезеңмен қайта реттеу ұсынылды.
5. Монополияға қарсы органның қызметін жетілдіру
Бәсекелестік саясатты дамыту бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі шараларды іске асыру сапасын едәуір арттыруды, құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіруді талап етеді. Осыған байланысты, монополияға қарсы органның қызметін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады.
Атап айтқанда, негізгі міндеттердің бірі бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы дамытудың қазіргі заманғы үрдістерін ескере отырып, нарықтық жағдайға толыққанды көп факторлы экономикалық талдау жүргізу мәселесі болып табылады. Осыған байланысты, мемлекеттік, нарықтарды нормативтік реттеудің қолданылатын тетіктерін бағалау сапасын арттыру, олардың жұмыс істеуінің экономикалық жағдайлары, бәсекелестікті дамыту шараларының эконометрикалық талдау әдістерін қолдана отырып, экономиканың макро көрсеткіштеріне әсері мақсатында жоспарлы талдаулар жүргізу әдіснамас қайта өңделетін болады.
Талдау жүргізудің ашықтығы, нәтижелер мен қабылданатын шараларды жариялау қамтамасыз етіледі. Жұмысқа сарапшылар, кәсіпкерлер және олардың бірлестіктері, сондай-ақ жоғары оқу орындарының ғылыми кадрлары тартылатын болады. Бұл кедергілерді анықтауға және жүйелік шешімдерді қалыптастыруға бейімділікпен жүргізілетін талдаулардың сапасын көтеруге мүмкіндік береді.
Монополияға қарсы орган жұмысының тиімділігін арттыру үшін Агенттіктің функционалдық талдауы жүргізілетін болады. Талдау нәтижелері бойынша қайталануды болдырмайтын және ішкі бақылауды күшейтуге бағытталған орталық аппарат пен аумақтық бөлімшелердің өзара іс-қимыл алгоритмі әзірленеді. Ол үшін ақпаратты, есептерді жинау нысандары, оларды автоматтандырылған есепке алу, ақпаратты ұсыну және оны зерделеу мерзімдері, қайта тексеруге және бақылауға жататын мәселелер шеңбері әзірленетін болады. Тергеп-тексеру және талдау практикасын зерделеу жыл сайын тұрақты негізде жүргізілетін болады.
Монополияға қарсы реттеудің тиімділігін арттыру - Агенттіктің негізгі міндеттерінің бірі. Ол үшін монополияға қарсы бақылау шеңберінде жүргізілетін тергеп-тексеру және талдау рәсімдерін жүргізу бөлігінде нормативтік құқықтық актілерге тиісті өзгерістер енгізілетін болады.
Талдауға және мониторингке жататын тауар нарықтары мен олардың қатысушыларын іріктеу шарттары нақтыланады. Жоспардан тыс талдаулар жүргізу рәсімі тауар нарықтарына бағалық бақылаудың практикасы мен жаңа талаптарын ескере отырып оңтайландырылатын болады.
Цифрлық экономикаға қатысты бәсекелестіктің жай-күйін талдаудың қолданыстағы әдіснамасын қолдану мәселесіне ерекше назар аударылатын болады. Монетизацияның жаңа үлгілері, жеткізушілер мен сатып алушылардың өзара әрекеттесу механизмдері бойынша ұсынылатын жаңа цифрлық өнімдердің пайда болуы нарық құрылымдарының өзгеруіне әкеледі және көптеген елдердің бәсекелес ведомстволары үшін бақылау-қадағалау органдары өз функцияларын орындау үшін пайдаланған дәстүрлі құралдар жиынтығын өзгерту қажеттілігі туындады.
Тергеп-тексеру жүргізу практикасы монополияға қарсы құқық бұзушылықтардың әрбір түрінің белгілерін, сараптама жүргізу мерзімдерін, сұратылған ақпаратты талап ету мен зерделеуді айқындау жоспарланатын тиісті нұсқаулықтарды қабылдау жолымен қатаң регламенттелетін болады.
Бағалық бақылау шеңберінде жүзеге асырылатын мониторинг тауар нарықтарын, ақпарат көздерін таңдау шарттарымен толықтырылады. Бизнеске жүктемені азайту үшін осы мемлекеттік органның қолданыстағы базаларына олармен ақпараттық өзара іс-қимыл тетігін айқындай отырып, басымдық беріледі.
Талдау және ден қою шаралары үшін қажетті ақпаратты жинау процесін оңтайландыру мақсатында нақты уақыт режимінде тауар нарықтарының шоғырлану деңгейінің өзгеруін, өткізу көлемдерінің, бағалар мен қатысушылардың негізгі шығындарының серпінін көруге мүмкіндік беретін «Бәсекелестік жай-күйінің талдамалық картасы» дашбордының көрсеткіштері мен тауар нарықтарының тізбесін кеңейту бойынша жұмыс жүргізілетін болады.
Тергеп-тексеру нәтижелерін, талдауларды, экономикалық шоғырлануды және қызмет түрлерін келісудің алқалы форматын көздейтін агенттікте енгізілген корпоративтік басқару тетігін ескере отырып, бұл негізгі шешімдерді қабылдаудың ашықтығын арттыруға мүмкіндік береді.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру жөніндегі әзірленген шаралар монополияға қарсы реттеудің профилактикалық шараларының нәтижелілігін арттыру есебінен бұзушылықтар санын азайтуға бағытталатын болады.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру жөніндегі әзірленген шаралар монополияға қарсы реттеудің профилактикалық шараларының нәтижелілігін арттыру есебінен бұзушылықтар санын азайтуға (нарық субъектілерінің монополияға қарсы комплаенс актілерін қабылдауы бойынша ынталандыруды дамытуға, түсіндірмелер мен ұсынымдар институттарын дамытуға), сондай-ақ монополияға қарсы орган қабылдайтын шешімдердің сапасын арттыруға бағытталатын болады.
2023 жылғы 19 сәуірдегі Президенттің қатысуымен өткен Үкіметтің кеңейтілген кеңесінің қорытындылары бойынша Президент берген тапсырмасынан туындайтын бәсекелестік саясатты тиімді жүргізу контексіндегі маңызды міндет монополияға қарсы заңнаманы бұзуға байланысты істерді қарауға маманданған судьялардың біліктілігін арттыру болып табылады.