Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың
2026 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы
ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
Қазақстан Республикасының
Президенті Қ. Тоқаев
Нұр-Сұлтан, Ақорда, 2022 жылғы
№
Жоба
Қазақстан Республикасы
Президентінің
2021 жылғы « »
№
Жарлығымен БЕКІТІЛГЕН
Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау және
дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы
|
1-бөлім. |
Паспорт |
|
2-бөлім. |
Ағымдағы жағдайды талдау |
|
3-бөлім. |
Халықаралық тәжірибеге шолу |
|
4-бөлім. |
Бәсекелестікті дамыту пайымы |
|
5-бөлім. |
Бәсекелестікті дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері |
|
6-бөлім. |
Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер |
|
7-бөлім. |
Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау және дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары |
|
Атауы |
Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау және дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы |
|
Әзірлеу үшін негіздеме |
Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының 8-ші жалпыұлттық басымдығының 1, 4-міндеттері. Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 2 қарашадағы № 21-4788 тапсырмасы |
|
Әзірлеуші мемлекеттік орган |
Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі |
|
Іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар |
Орталық мемлекеттік органдар және жергілікті атқарушы органдар |
|
Іске асыру мерзімі |
2022-2026 жылдар |
2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау
2.1. Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты дамытудың жалпы үрдістері
Бәсекелестікті қорғау және дамыту мәселелері Қазақстанның экономикалық дамуының басым бағыттарының қатарына кіреді. Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау және дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты дамытуда бес негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Бірінші кезең (1991-2001 жж.). Қазақстан Республикасында бәсекелестік саясатының негіздерін қалыптастыру: «Бәсекелестікті дамыту және монополистік қызметті шектеу туралы» бірінші Заңды қабылдау, Қазақстанның монополияға қарсы органын құру және еркін бәсекелестік үшін құқықтық негіздерді 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында және кейіннен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында бекіту.
1998 жылы жосықсыз бәсекелестіктің алдын алу, анықтау және жолын кесу жөніндегі нормаларды біріктіретін жеке кешенді нормативтік құқықтық акт – «Жосықсыз бәсекелестік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Екінші кезең (2001-2006 жж.). 2001 жылы Қазақстан тарихындағы бәсекелестік туралы екінші заң («Бәсекелестік және монополистік қызметті шектеу туралы» Заң) қабылданды. Заңда ұжымдық үстемдік туралы ереже, сондай – ақ үстем (монополиялық) жағдайға ие субъектілердің мемлекеттік тізіліміне (бұдан әрі - Тізілім) енгізілген компанияларға қатысты шығындар мен пайданы нормалай отырып, бағаларды мемлекеттік реттеу енгізілді.
Үшінші кезең (2006-2007 жж.) бизнеске қатысты монополияға қарсы заңнаманы қатайтумен белгіленді: 2006 жылы «Бәсекелестік және монополистік қызметті шектеу туралы» жаңа заң шықты. Заңда нарықтағы басымдықты анықтау критерийлері едәуір кеңейтілді, осылайша бағаны реттеуді, соның ішінде шағын компанияларға таратты.
Жаңа заң өзінің алдындағы Заңнан айырмашылығы нарық субъектілері арасындағы олар бірлесіп бақылайтын нарық үлесінің мөлшеріне қарамастан бәсекелестікке қарсы келісімдерді заңсыз деп таныды.
Төртінші кезең (2007-2015 жж.). Бәсекелестікті қорғау саласындағы қатынастарды реттеу жөніндегі нормаларды ырықтандырудың басталуы. 2007 жылы 2006 жылғы бәсекелестік туралы Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді: Тізілімде тұрған тұлғалардың көптеген тауар түрлеріне бағаны мемлекеттік реттеу жойылды.
2008 жылы «Бәсекелестік туралы» ҚР жаңа Заңы қабылданды, ол 2007 жылы басталған кәсіпкерлік қызметті реттеуді ырықтандыру үрдісін жалғастырды.
Бесінші кезең (2015 жылдан бастап). 2015 жылы монополияға қарсы орган қызметінің тұжырымдамасын өзгертуге және Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (бұдан әрі – ЭЫДҰ) стандарттарына сәйкес келтіруге негіз болған бес институционалдық реформа жария етілді. 2015 жылы бәсекелестік туралы заңнама нормалары Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне (бұдан әрі – Кодекс) енгізілді.
ЭЫДҰ мен Дүниежүзілік Банктің ұсынымдарын ескере отырып, Тізілім жойылды, «жұмсақ құқық» құралдары енгізілді: хабарламалар, ескертулер, бәсекелестікті дамыту туралы нұсқамалар, бұл ретте картельдердің бұзушылықтардың ең зиянды түрі ретіндегі рөлі белгіленді. 2015 жылдан бастап бәсекелестік туралы заңнаманың нормалары дәйектілікпен жетілдірілуде. Бәсекелестік заңнаманы жаңғырту барысында 2015-2020 жылдар аралығында 4 монополияға қарсы пакет қабылданды.
2.2. Бәсекелес ортаның ағымдағы жай-күйін және бәсекелестікті дамыту және монополистік қызметті шектеу жөнінде қабылданатын шараларды бағалау
Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің рейтингінде Қазақстан Республикасының 2018-2019 жылдар кезеңіндегі позицияларының оң серпіні байқалады (2020 жылғы рейтинг COVID-19 пандемиясына байланысты қалыптаспаған) бәсекелестікті дамыту мәселелеріне байланысты индикаторлар бойынша (сұрау әдісімен айқындалады): «нарықтағы үстемдік дәрежесі», «көрсетілетін қызметтер саласындағы бәсекелестік».
«Нарықтағы үстемдік дәрежесі» индикаторы бойынша Қазақстан 2018 жылмен салыстырғанда 14 позицияға (84 орыннан (42,5 балл) көтеріліп, 70-орынды (46,7 балл) иеленді. Жоғарыда көрсетілген индикатор бойынша Қазақстанның позициясын елеулі жақсарту жоғары шоғырланған салаларды монополиясыздандыру бойынша жүргізіліп жатқан жұмысқа байланысты. Мысалы, жүк темір жол тасымалдары нарығында вертикалды-интеграцияланған топ үстемдігінің үлесі төмендегені байқалады: 2018 жылы нарыққа 2 жеке меншік тасымалдаушыны жіберуге байланысты мемлекеттің қатысуы бар ірі ойыншының нарықтағы үстемдік дәрежесі төмендеді.
«Қызмет көрсету саласындағы бәсекелестік» индикаторы бойынша Қазақстан 80-орынды (64,2 балл) иеленді және 2018 жылмен салыстырғанда 1 позицияға (81-орыннан (63,2 балл)) көтерілді. «Қызмет көрсету саласындағы бәсекелестік» индикаторы бойынша Қазақстанның позициясын жақсарту тиісті тауар нарықтарында адал бәсекелестікті қорғау бойынша жүргізіліп жатқан жұмысқа, бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін нормативтік кедергілерді алып тастауға байланысты.
Сонымен бірге, 2018-2021 жылдар аралығындағы кезеңде монополияға қарсы орган жүргізген жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне жүргізілген талдаулардың нәтижелері ел экономикасының базалық салаларында нарықтық билік шоғырлануының жоғары деңгейі (бәсекелестіктің төмен деңгейі) бұрынғысынша бар екенін көрсетеді.
Орташа алғанда, шоғырлану деңгейі (ірі өнім берушілердің белгілі бір санымен осы тауар нарығында барлық өнім берушілердің тауарды өткізуінің (жеткізуінің) жалпы көлеміне тауарды өткізу (жеткізу) көлемінің пайыздық қатынасы ретінде айқындалады) соңғы үш және одан да көп жыл ішінде тауардың үш ірі өнім берушісі (тауар деп азаматтық айналым объектісі болып табылатын тауар, жұмыс, көрсетілетін қызмет түсініледі) 60-тан 100% - ға дейінгі диапазонда түрленеді.
Нәтижесінде, нарықтардың қалыптасқан құрылымы «монополиялық рентаны» теріс пайдаланудың әртүрлі түрлеріне алғышарттар жасайды, ал бәсекелестіктің «үлкендер кішкентай сияқты әрекет етуі керек» басты қағидасы бұзылады. Осыған байланысты монополияға қарсы органның күш-жігері ұзақ уақыт бойы Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды анықтауға және олардың жолын кесуге бағытталған болатын.
Электр энергиясының нарықтары жоғары концентрацияланған болып сипатталады. Электр энергиясының көтерме сауда нарығы электр энергиясын өндіру, тасымалдау және бөлшек саудада өткізу бойынша энергия белсенділікті қоса атқаратын вертикалды-интеграцияланған энергетикалық компаниялармен («Самұрық-Энерго», «Қазақстан коммуналдық жүйелері», «Орталық Азия электр энергетикалық корпорациясы» компаниялары топтарының жиынтық үлесі 50%-дан асады, жекелеген шекараларда іс жүзінде 100%-ға дейін монополияланған) және жекелеген өңірлік электр станцияларымен олигополизирленген.
Бұл топтардың салыстырмалы үлестері уақыт өте келе өзгеріссіз қалады немесе шамалы өзгерістерге ұшырайды.
Бөлшек сауда нарығында энергиямен жабдықтаушы ұйымдар арасындағы бәсекелестікті дамыту үшін тауар нарығының оңтайлы құрылымын жеткілікті дәрежеде ұйымдастыру мүмкін болмады: іс жүзінде электр желісімен және (немесе) энергия өндіруші ұйымдармен вертикалды-интеграцияланған энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың үлесі 55-70%-дан бастап (Нұр-Сұлтан қаласында, Түркістан, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында) 90-100% - ға дейін (қалған өңірлерде) түрленеді.
Отын-энергетикалық кешен саласындағы олигополистік топтардың басым болуының ең жоғары деңгейі мұнай өнімдері (үш ірі өнім берушінің үлесі: «Petrosun», «KMG», «Petroleum operating» 80% - дан астам), сұйытылған мұнай газы (үш негізгі өнім берушінің үлесі: «CNPC», «Petrosun», «KMG» 70% - дан астам, бұл ретте жекелеген жергілікті өндірушілер газды негізінен географиялық орналасуына сәйкес өңірге жеткізеді) нарығында да байқалады.
Коммуналдық-тұрмыстық көмір нарығын талдау 2 ірі өнім берушінің нарықтық үлесі 70% - дан астамды құрайтынын көрсетті («Шұбаркөл Көмір» АҚ және «Қаражыра» АҚ үлестері әрқайсысында 30% - дан асады). Энергия өндіруші ұйымдардың мұқтаждықтары үшін көмір жеткізудің тауар нарығында «Богатырь Көмір» ЖШС үстем жағдайға ие.
Осыған ұқсас, көлік және байланыс саласындағы тауар нарықтарындағы шоғырлану деңгейі жоғары болып қалуда. Темір жол жүк тасымалдары нарығын талдау нәтижелері осы нарықтың жоғары шоғырланған, бәсекесі дамымаған болып табылатынын көрсетті. Негізгі нарықтық үлеске жүктердің ұлттық тасымалдаушысы болып табылатын, сондай-ақ арнайы және әскери тасымалдарды орындайтын және барлық магистральдық темір жол желісінде поездарды қалыптастыру жоспарын іске асыруды қамтамасыз ететін «ҚТЖ-Жүк тасымалдары» АҚ («ҚТЖ ҰК» АҚ еншілес ұйымы) ие болады. Бұл ретте субъектілер санының өзгеруінің оң серпіні бар. Мәселен, 2018 жылғы қарашадан бастап магистральдық темір жол желісі қызметтеріне қолжетімділігі бар жергілікті учаскелерде жұмыс істейтін «Dar rail» ЖШС және «ТТТ Сервис» ЖШС 2 жеке тасымалдаушысы жүк тасымалдауды жүзеге асыра бастады. Жолаушылар темір жол тасымалдары қызметтері нарығын талдау нәтижелері бойынша жолаушылар айналымы бойынша ең көп үлесті «Жолаушылар тасымалы» АҚ және «Қала маңындағы тасымалдар» АҚ тұлғалар тобы иеленетіні анықталды, олардың үлесі 63,5% – ды құрады (2018 жылы – 76,5%, 2019 жылы үлесі-75,6%.). «Жолаушылар тасымалы» АҚ жолаушыларды, багажды, жүкбагажын және пошта жөнелтілімдерін тасымалдау бойынша Ұлттық тасымалдаушы болып табылады.
Әуе көлігіндегі жолаушылар ағынының жалпы көлемінде, оның ішінде жекелеген ішкі жолаушылар тасымалдарында «Эйр Астана» АҚ, «SCAT» авиакомпаниясы» АҚ басым орын алады. Бұған дейін «Bek Air» АҚ авиакомпаниясының жолаушыларды тасымалдау жөніндегі қызметі тоқтатылған болатын, бұл кейіннен нарықтың аса ірі ойыншыларының үстем жағдайын күшейтті.
Ұялы байланыс қызметтерінің нарығы дуополистік, шоғырлану деңгейі жоғары. Нарықта 2 ойыншы (бұрын 2016 жылға дейін 4 ойыншы әрекет еткен: «Алтел», «Мобайл Телеком-Сервис», «Кселл» және «Кар-Тел») – «Қазақтелеком» және «Кар-Тел» тұлғалар тобы. Мемлекет қатысатын ұлттық компания – «Қазақтелеком» АҚ үлесіне ұялы байланыс нарығының 60% - дан астамы тиесілі.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында қызметтер көрсету нарыққа қатысушылар санының көптігімен сипатталады, бұл ретте осыған қарамастан, мысалы, қатты-тұрмыстық қалдықтарды шығару, лифт, домофон қызметтері бойынша қызметтер көрсету нарықтарында (үш ірі қызмет көрсетушілердің үлесі 90% - дан асады) шоғырланудың жоғары деңгейі бар.
Мемлекет пен кәсіпкерлік субъектілерінің өзара іс – қимылының негізгі қағидаттарының бірі - мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысуы болып табылады.
Кодекске сәйкес өз қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындарды, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғаларды және олармен үлестес тұлғаларды құру және мемлекеттік кәсіпорындар, акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерін кеңейту және (немесе) өзгерту монополияға қарсы органның келісімін талап етеді.
Монополияға қарсы орган тиісті өтінішхаттарды қарау шеңберінде бәсекелес нарыққа беруге болатын және сол арқылы экономика секторларында бәсекелестікті дамытуға жаңа серпін беретін мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекет қатысатын ұйымдардың функцияларын айқындау арқылы мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуының орындылығы тұрғысынан талдау жүргізеді.
2020 жылы квазимемлекеттік сектордың 15 компаниясын құрудан бас тартылды (2019 жылы – 7, 2018 жылы – 5). Бұл ретте құрылуы келісілген квазимемлекеттік сектор субъектілерінің 80% – дан астамы (2020 жылы – 44, 2019 жылы – 50, 2018 жылы-49) әртүрлі әлеуметтік объектілер мен тіршілікті қамтамасыз ету объектілеріне жатады.
Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысу үлесін қысқарту жөніндегі шаралар сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы №1095 қаулысымен бекітілген акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар және олармен үлестес тұлғалар жүзеге асыратын қызмет түрлерінің тізбесін (бұдан әрі - Тізбе) қысқарту арқылы жүзеге асырылады.
Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің Тізбесі АҚ, ЖШС нысанында бекітілгенге дейін 652 Қызмет түріне рұқсат етілді, бекітілгеннен кейін олардың саны 346-ға дейін қысқарды. 2015 жылы Тізбе бекітілген сәттен бастап ол қысқарған жоқ, керісінше, жаңа заңнаманы іске асыру шеңберінде рұқсат етілген қызмет түрлерінің саны 348-ге дейін өсті.
2019 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Тізбеге ауқымды тексеру жүргізілді, оның қорытындысы бойынша монополияға қарсы орган негізінен сервистік қызметтерге (жөндеу, қызмет көрсету) жататын 119 қызмет түрін алып тастауды ұсынды. Барлық мүдделі тараптардың ұстанымдарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 19 желтоқсандағы № 944 қаулысымен тізбе 31% - ға немесе 107 қызмет түріне (348-ден 241-ге дейін) қысқартылды.
Кодекске сәйкес монополиялық жағдайдың туындауын және (немесе) бәсекелестікті шектеуді болдырмау мақсатында монополияға қарсы орган экономикалық шоғырлануды реттеуді жүзеге асырады.
Экономикалық шоғырлану негізінен нарық субъектілерінің коммерциялық қызметіне, оның ішінде сенімгерлік басқару туралы, бірлескен қызмет туралы шарттар, тапсырма шарты негізінде бақылау алуға мүмкіндік беретін бірігу және басқа да іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Шоғырлану нәтижесінде пайда болатын капитал мен басқа ресурстардың бірігуі кейбір компаниялар мен салалардың тиімділігін арттыру факторларының бірі болуы мүмкін. Сонымен қатар, белгілі бір жағдайларда бұл әрекеттерді жүзеге асыру бәсекелестік үшін теріс әсер етуі мүмкін және сәйкесінше нарықтық биліктің бір қолында шамадан тыс шоғырланудың алдын алуды талап етеді.
Жалпы, 2020 жылы 53 мәміле бойынша келісім берілді, 25-і қарауға қабылданбады, өтініш берушілерден өтінішті кері қайтарып алу туралы хабарлама түсуіне байланысты 4-еуі бойынша қарау тоқтатылды және 1 мәмілеге тыйым салынды. Қарастырылған мәмілелердің 9-ы бойынша келісім беру тиісті мінез-құлық және құрылымдық жағдайларды орнатумен қатар жүрді.
Тергеп-тексеру рәсімі шеңберінде жүзеге асырылатын Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды анықтау және олардың жолын кесу тағы бір маңызды элемент болып табылады.
2020 жылы барлығы 109 тергеу аяқталды (2019 жылы – 87 тергеу, 2018 жылы – 173 тергеу, 2017 жылы – 211 тергеу), оның ішінде фактілер бойынша:
1) бәсекелестікке қарсы келісімдер 43 тергеу;
2) мемлекеттік, жергілікті атқарушы органдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттері (әрекетсіздігі) 13 тергеу;
3) үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдалану 33 тергеу;
4) жосықсыз бәсекелестік жағдайы 11 тергеу;
5) экономикалық қызметті үйлестіру 6 тергеу;
6) бәсекелестікке қарсы келісілген іс-әрекеттер 3 тергеу.
Тергеу статистикасы көрсеткендей, олардың саны жылдан жылға азайып келеді, сонымен бірге «жұмсақ құқық» құралдарын қолдану фактілерінің саны артып келеді: ескерту, хабарлама, монополияға қарсы комплаенс. Оларды қолдану бизнеске бәсекелестіктің бұзылуын өз бетінше жоюға мүмкіндік береді. Егер бұрын монополияға қарсы орган бірден тергеуге шығатын болса, Қазақстанның қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті саясаты бизнеске бәсекелестіктің бұзылу белгілерін өз бетінше жоюға мүмкіндік береді. Монополияға қарсы істердің ерекшелігі – бұл ұзақ істер. Тергеу үш айдан бес айға дейін жүргізілуі мүмкін. «Жұмсақ құқық» құралдарын қолдану көп жағдайда оң нәтиже береді.
Осылайша, 2020 жылы монополияға қарсы орган 874 хабарлама, 2019 жылы – 558 хабарлама, 2018 жылы – 325 хабарлама, 2017 жылы – 151 хабарлама шығарды. Хабарламалардың орындалуы 80% - дан асады.
Монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің келісілген жобаларының саны бойынша елеулі өсім байқалады: 2020 жылы монополияға қарсы комплаенстің сыртқы актісінің 82 жобасы келісілді, 2019 жылы 1 жоба келісілді, 2018 жылы 2 жоба келісілді.
Монополияға қарсы орган бәсекелестікті дамыту үшін кедергілерді жою бойынша дәйекті жұмыс жүргізуде.
2017 жылы бәсекелестікті дамытуға кедергі келтіретін нормаларды анықтау тұрғысынан заңнамаға ревизия (108 заңға және 972 заңға тәуелді актілерге мониторинг) жүргізілді. 2018 жылы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кәсіпкерлік қызметті реттеуді жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен бәсекелестікке кедергі келтіретін тосқауылдар алып тасталды.
2020 жылы бәсекелестікке кедергі келтіретін нормативтік тосқауылдарды тексерудің 2-кезеңі аяқталды, 50-ден астам заңнамалық актіде және анықталған проблемаларды шешу бойынша тиісті ұсыныстар «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес-климатты жақсарту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға енгізілді.
Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің жанынан 2020 жылы краудсорсинг қағидаттарында тауар нарықтарына кіру кедергілерін анықтау және жою бойынша кеңестер (бұдан әрі – Кедергілер бойынша кеңестер) құрылды. Кеңес жұмысы барысында кедергілер бойынша Бәсекелестікті дамыту жолында 58 жүйелі кедергі анықталды. Оларды шешу үшін әдіснамалық кеңестер құрылады. 2021 жылы Бәсекелестікті дамыту үшін 10 жүйелік кедергі жойылды.
2.3. Орта мерзімді келешекте шешуді талап ететін негізгі проблемалар
Жүргізіліп жатқан реформаларға қарамастан, Қазақстан Республикасының тауар нарықтарындағы бәсекелес ортаның бұрмалануына ықпал ететін және шешімді талап ететін жүйелі проблемалар сақталуда:
«негізгі қуатқа» шектеулі қол жетімділік;
бағаны бұрмалау;
селективті қамқоршылық немесе фаворитизм;
бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимыл мәселелері;
бәсекелестікті қорғау мен дамытудың қолданыстағы тетіктерінің жетілмегендігі;
ақпараттың асимметриясы.
«Негізгі қуатқа» шектеулі қол жетімділік
«Негізгі қуат» («essential facilities») деп оларға қол жеткізбей релевантты немесе аралас нарықтарда қызметтің белгілі бір түрлерін орындау мүмкін болмайтын және қайталануы экономикалық тұрғыдан тиімсіз инфрақұрылым немесе объект түсініледі. «Негізгі қуатқа» (бұдан әрі – НҚ) мысал ретінде магистральдық теміржол желісі, байланысқа арналған кәбілдік кәріз, одан әрі қайта бөлуге арналған бастапқы металдар, мұнай өңдеуге арналған мұнай, теңіз порты, дәрі-дәрмек өндіруге арналған субстанциялар, өндіріс технологиялары болып табылады. НҚ бизнестің болашақта негізі болып табылады.
НҚ компаниялары шектеулі немесе капиталды қажет ететін ресурстарға ие, олардың тұтынушылары болып табылатын байланысты тауар нарықтарының қатысушылары үшін қажет. Желілік әсер бере отырып, НҚ сабақтас тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне тікелей әсер етеді.
НҚ иелерінің бәсекелестігіне әсер етудің мысалы электр энергиясымен жабдықтау нарығында қалыптасқан жағдай болуы мүмкін, онда станциялармен және аймақтық электр желілерімен үлестес компаниялар облыстардың шекараларында басымдыққа ие. Ұқсас жағдай мұнай өнімдері нарығында да бар. Нарықтың олигополиялық құрылымы жағдайында тауарларды сатып алу-сату мәмілелерін жасау тікелей шарттар бойынша жүзеге асырылады, бұл көлемдерді бөлудің, контрагенттерді таңдаудың айқын емес процесі, баға белгілеудің айқын емес жүйесін және монополиялық жоғары бағаларды белгілеу тәуекелдерін және т.б. сияқты бірқатар жағымсыз жақтары бар, бұл бәсекелестік пен кәсіпкерліктің дамуына ықпал етпейді.
Сабақтас тауар нарықтарында бәсекелестікті дамыту биржалық сауданы және (немесе) НҚ-қа қол жеткізу шарттарын енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда НҚ-қа қол жеткізу шарттары реттелетін қызметтерді көрсету ережелері, табиғи монополиялар қызметтерін ұсыну шарттарын айқындайтын табиғи монополиялар туралы заңнама және тауар нарықтарындағы үстем, монополиялық жағдайды теріс пайдалануға тыйым салатын монополияға қарсы заңнама шеңберінде салалық заңнама нормаларымен реттеледі.
Сонымен бірге, бүгінгі күні қолданылып жүрген заңнамада тиісті тауар нарығына кірудің нақты ережелері жоқ, оны монополистер мен доминанттар тауарды өткізуден бас тартқан кезде, оның ішінде тұлғалардың тұрақты тобымен жасалған ұзақ мерзімді келісімшарттарға сілтеме жасай отырып пайдаланады.
Бағаны бұрмалау
Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, тауарларға бағалар мен тарифтерді кәсіпкерлік субъектілері дербес айқындайды.
Атап айтқанда, Кодексте кәсіпкерлік субъектілерінің бағалары мен тарифтерін мемлекеттік реттеу белгіленетін 15 жағдай айқындалған. Мемлекеттік баға негізінен объективті негізделген, бірақ кейбір жағдайларда инновацияның, бәсекелестіктің дамуына кедергі келтіреді.
Сонымен, бағаны реттеу нарықтық баға процесіне араласу бола отырып, әлеуетті бәсекелестер үшін тиісті тауар нарығының кірістілігіне қатысты дұрыс емес инвестициялық сигналдар береді.
Сондай-ақ, бағаның шекті деңгейін белгілеу арқылы жекелеген тауарлардың бағаларын реттеу әрекеттері «тарту» деп аталатын әсердің пайда болуын көрсетті, бұл кезде бағалар мемлекет белгілеген шекті деңгейге көтеріле бастайды. 2020 жылы медициналық маскалардың шекті бағасын енгізу мысал бола алады. Медициналық маскаларға бағаны зерттеу сату желілеріндегі бағалар шекті деңгей деңгейінде белгіленгенін, осылайша сатушылар арасындағы баға бәсекелестігін болдырмайтынын көрсетті.
Өз кезегінде, баға белгілеудің шығынды әдісі реттелетін нарық субъектілерін өзінің шығыс бөлігін ұлғайтуға итермелей отырып, ресурстарды бөлу тиімділігін төмендетеді (Аверч-Джонсон әсері), және оның өсуі кейіннен босату бағаларының тікелей артуы есебінен жабылады.
Тұтынушылар топтары бойынша бағаларды, тарифтерді саралауға ерекше көңіл бөлінеді. Мысалы, электрмен жабдықтау қызметтеріне тарифтерді саралау электр энергиясының бөлшек сауда нарығындағы бағалық бәсекелестікке теріс әсер етеді. Осылайша, қазіргі уақытта ірі тұтынушылардың (заңды тұлғалар мен бюджеттік ұйымдардың) баламалы энергиямен жабдықтаушы ұйымдарға кету үрдісі байқалады, бұл бәсекелестікке (энергиямен жабдықтаушы ұйымдар тұрмыстық тұтынушы үшін бәсекелестікке мүдделі емес), сондай-ақ халыққа теріс әсер етеді, өйткені кепілдік беретін өнім берушілер көлемінің азаюы орташа өткізу тарифінің жыл сайынғы өсуіне әкеледі (көлемдердің азаюы кезінде шығындар мен залалдар қалған тұтынушыларға түседі).
Селективті қамқоршылық немесе фаворитизм
Селективті қолдау немесе фаворитизм көріністерінің нәтижесінде бәсекелестіктің «пайдалы әрекеті» («effet utile») қағидасы бұзылады. Бұл қағидат мемлекеттік органдардың нарық қатысушыларына нарықтық билік беруді негізсіз беретін шешімдер қабылдауын, бәсекелестіктің аллокативтік тиімділігін бұрмалайтын қолдау шараларын ұсынуды, сондай-ақ нарық субъектілеріне ерекше немесе арнайы құқықтар беруді шектейді.
Көрсетілген қағидат мемлекеттің экономикалық реттелуін мынадай шеңберге қояды:
- мемлекеттік реттеу нарық субъектісінен ол үшін монополияға қарсы заңнамада белгіленген нормаларды бұзатын мұндай мінез-құлықты, әрекеттерді күшейтпеуге, жәрдемдеспеуге немесе талап етпеуге тиіс;
- нарық субъектілеріне оларға нарықтағы тауарлар айналымының жалпы жағдайларына, нарық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметін жүргізу жағдайларына, оның ішінде нарықтарға қол жеткізуге немесе баға белгілеу жүйесіне байланысты ықпал ету мүмкіндігін беретін өкілеттіктер беруге жол берілмейді.
Іс жүзінде әртүрлі нормативтік құқықтық актілер нарықтағы бәсекелестікті бұрмалайды. Мысалы, 2021 жылы монополияға қарсы орган жүргізген талдау шеңберінде ерекше құқықтар берілген 50-ден астам нарық субъектісі анықталды, оның ішінде жекелеген экономикалық функцияларды іске асыруға және Қызметтерді монополиялық көрсетуге уәкілетті 4 жеке кәсіпкерлік субъектісі.
Талдау көрсеткендей, көп жағдайда мемлекеттік және жеке меншік «операторлардың» қызметі заңнамада заңмен реттеледі:
1) өзге заңды тұлғалардан, оның ішінде нақ сол салада қызметін жүзеге асыратын оператор функцияларының мәртебесі мен өкілеттіктері айқындалуға тиіс;
2) нақты оператордың көрсетілетін қызметтерін (тауарларын, жұмыстарын) алудың (өзге де өзара іс-қимылды жүзеге асырудың) басқа заңды тұлғалардың міндеттілігі және/немесе баламсыздығы;
3) мемлекеттің қызметтерді (тауарларды, жұмыстарды) баламасыз негізде бір оператордан сатып алуы;
4) жеке алынған нарық субъектісіне не нарық субъектілерінің шектеулі шеңберіне артықшылықтар (артықшылықтар) беретін жағдайларда жүргізіледі.
Операторлардың болуы Қазақстан Республикасының 39 Заңында белгіленген, бұл ретте квазимемлекеттік сектор субъектілері мен мемлекеттік кәсіпорындарға операторлық мәртебе берілген. Аталған операторлар IT, көлік, байланыс және қаржы салаларында қызметін жүзеге асырады, олардың 9-ы арнайы әзірленген заңнамалық актілермен реттеледі.
Фаворитизм немесе селективті қамқоршылық практикасы жекелеген компанияларға мемлекеттік қолдау шараларын ұсынудан да көрінеді, бұл экономиканың әртүрлі секторларындағы бәсекелестіктің дамуын тежейтін фактор болып табылады.
Қолданыстағы қол жеткізу жүйесі көбінесе ірі бизнесті қолдайтын шектеулі тұлғалар тобына мемлекеттік қолдау көрсетуге жағдай жасауға ықпал етеді. Бизнесті қолдаудың бірқатар мемлекеттік бағдарламалары квазимемлекеттік сектордың ірі компанияларына негізгі құралдарды жаңарту үшін ерекше жағдайларды көздейді, сол арқылы нарықты монополияландыруды күшейтуге және нарықтың қалған қатысушыларының бәсекеге қабілетсіз жағдайына ықпал ететін кемсітушілік жағдайлар жасалады. Оның үстіне, бұл квазимемлекеттік компаниялардың масылдық мінез-құлқының туындауына алып келеді және олардың сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев 2022 жылғы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің отырысында сөйлеген сөзінде мемлекеттік қолдау шараларының қолжетімділігі және оны ұсыну рәсімдерінің ашықтығы жөніндегі мәселелердің бар екенін атап өтті. Атап айтқанда, " қалыптасқан жүйе негізінен ірі құрылымдарға қызмет көрсетуге бағытталған: "достарға бәрі, қалғандарына заң бойынша". Шын мәнінде, бұл жүйе экономикадағы олигополияны одан әрі күшейтеді. Ірі кәсіпорындар бәсекелестікті тежейтін және реформаларға кедергі келтіретін ерекше артықшылықтарға ие».
Селективті қамқоршылықтың немесе фаворитизмнің көріністерінің бірі-шектеулі ресурстарды бәсекеге қабілетсіз бөлу. Жекелеген тауар нарықтарында әр түрлі жоспарлар, жеткізу кестелері түрінде тарату жүйесі әлі де сақталуда. Экономикадағы ағындар жүйесін болжау мүмкіндігіне қарамастан, мұндай жүйе бәсекелестікті шектеу үшін алғышарттарды бөлудің нақты критерийлерінің болмауына байланысты жасайды. Сонымен қатар, ресурстарды әкімшілік бөлу нарық қатысушыларын бір-бірімен бәсекеге түсуге ынталандырмайды. Белгілі болғандай, бұл шектеулі ресурстарды тиімді қайта бөлуге ықпал ететін бәсекелестік.
Мәселен, Мемлекет басшысы 2022 жылғы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің отырысында жанар-жағар май өндіру мен бөлу жүйесінің ашық еместігі мәселесін де атап өтті.
Бәсекелестік және салалық саясаттардың өзара іс-қимылы
Мемлекеттің еркін нарықтық экономикаға араласуы әртүрлі қарқындылық дәрежесімен әртүрлі құралдарды қолдану арқылы жүреді. Нарықтар әрдайым мінсіз жұмыс істемейтініне байланысты араласу қажет, нарықтың «көрінбейтін қолы», нарықтағы мінсіз бәсекелестік моделі идеялар әлемінен көп. Нарықтар мемлекеттің араласуын қажет ететін «сәтсіздіктермен» сипатталады. Мысалы, нарық қатысушыларының жеткіліксіздігі, асимметрия немесе жаңылыстыратын ақпарат беруі, монополиялану үрдістері, нарықтың әртүрлі экстерналиялары.
Мемлекеттің араласуынан барынша экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету талап етіледі. Мемлекет тұрақтандыру саясатын жүргізеді, төлем балансының көрсеткіштерін теңестіреді, бюджеттік тепе-теңдікке қол жеткізеді, валюта бағамдарының тепе-теңдігін белгілі бір деңгейде ұстайды және инфляцияны төмендетеді.
Нарықтық тауарларды әділ бөлу, жұмыс орындарын сақтау, әлеуметтік инфрақұрылымды нығайту кейбір саяси, әлеуметтік, этикалық факторларға байланысты қажет.
Өте сирек, мемлекет нарық тетіктерін салалық реттеумен толығымен алмастырады, көбінесе ол тек нарық қатысушылары үшін толықтырады, түзетеді немесе жағдай жасайды. Бәсекелестікті реттеу-осындай араласулардың бірі.
Монополияға қарсы саясат екі негізгі шектің: еркін бәсекелестік жағдайы мен жалпы мемлекеттік реттеудің арасындағы дұрыс тепе-теңдікті табуы керек. Монополияға қарсы саясаттың мақсаты экономиканың жұмыс істеуіне тікелей араласпай, қоғам үшін оң нәтиже алуға мүмкіндік беретін бәсекелестік шеңберлерін, жағдайларын жасау болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттік саясаттың қандай да бір бағыттары монополияға қарсы реттеуге қайшы келуі мүмкін, екінші жағынан, басқа да бағыттар бәсекелестікті дамыту үшін қолайлы бизнес-климатты қалыптастыруға ықпал ететін болады. Мысалы, еркін халықаралық сауданы дамытуға ықпал ететін сыртқы сауда саясаты инвестициялық саясатпен қатар нарықтық ортаны және сәйкесінше бәсекелестікті дамытуға ықпал етеді. Екінші жағынан, монополияға қарсы саясат тұрғысынан демпингке қарсы саясат нарықтық процестерге мемлекеттің негізсіз араласуы болып саналуы мүмкін, өйткені монополияға қарсы заңнама тұрғысынан шамалы нарықтық үлесті иеленетін нарық субъектілері де демпингке қарсы бажға салық салынуы мүмкін.
Өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, көлік және мемлекеттік саясаттың басқа да түрлері нүктелі жеңілдіктер мен преференцияларды беру шеңберінде көбінесе жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілерге нүктелі жеңілдіктер мен преференциялар беруге бағытталған, сол арқылы нарықты өндіріс тиімділігін арттыруға ынталандырудан айырады, бірақ нарықтың кейбір қатысушыларына ерекше артықшылықтар бере отырып, экономикалық агенттердің қосымша ресурстар алуына және тиісінше "Чемпиондар"құру жолымен ауқым тиімділігі есебінен өндіріс тиімділігін арттыруға алып келеді. Екінші жағынан, монополияға қарсы саясат бәсекелестік үшін жағдайларды теңестіруге және экономикалық өсуге ықпал ететін инвестициялау үшін ынталандыру жасауға әкеледі. Сонымен қатар, капиталдың іріленуіне, салаларда шоғырлануға кедергі жасайды.
Бұл екі экстремалды көзқарас нарыққа Мемлекеттік әсер ету түрлері арасындағы мүдделердің оңтайлы тепе-теңдігіне қол жеткізуге байланысты сәйкессіздік пен объективті қиындықтарды көрсетеді. Мемлекеттің міндеті-тұрақты өсуді қамтамасыз ету үшін бәсекелестік және салалық саясаттың үйлесімді үйлесімін табу.
Сондықтан нарықтық қатынастардың дамуына және барлық деңгейдегі нарықтық субъектілердің жандануына байланысты экономикаға әр түрлі мемлекеттік әсер ету түрлерін үйлестіру маңызды рөл атқарады. Бәсекелестік және өнеркәсіптік саясаттың өзара іс – қимылының арақатынасы мен салаларын түсіну үшін бәсекелестік ұғымын – бәсекелестік саясатының мақсаттарын – бәсекеге қабілеттілік ұғымынан-салалық саясаттың мақсаттарын ажырату керек.
Кәсіпкерлік кодекстегі бәсекелестік деп (162-бап) «субъектілердің дербес іс-әрекеттері олардың әрқайсысының тиісті тауар нарығындағы тауарлар айналымының жалпы жағдайларына біржақты ықпал ету мүмкіндігін тиімді шектейтін олардың жарыспалылығы» түсініледі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі-бұл тұтынушылар тұрғысынан ұқсас мақсаттағы басқа тауарларға қарағанда оның артықшылығы.
Бір өнімнің басқаларынан артықшылығына қол жеткізу өндірушілер арасындағы бәсекелестіктің артуымен, сондай-ақ оның әлсіреуімен, монополиялық әсерлердің пайда болуымен қатар жүруі мүмкін. Сол сияқты, бәсекеге қабілетсіз өнімді жеткізетін нарықтан әлсіз бәсекелестерді жою бәсекелестіктің даму тенденциясын да, нарықты монополияландыру тенденциясын да білдіруі мүмкін. Сондықтан, екі саясаттың мақсаттары туралы идеялардың өзінде толықтыру және сонымен бірге жанжал элементтері бар.
Бәсекелестік саясат ұғымы проблемалардың кең спектрін қамтиды. Бұл, ең алдымен, «ex post» емес, «ex ante» сияқты бәсекелестікті қолдау және ынталандыру шаралары. Егер монополияға қарсы реттеу өз табиғаты бойынша негізінен нарықтағы қалыптасқан жағдайға ден қоюдың пассивті сипатына ие болса, онда бәсекелестік саясат фирмалардың (және мемлекеттік органдардың) монополистік іс-әрекеттерінің жолын кесу шараларымен қатар қандай да бір себептерге байланысты бәсекелестік тетіктер әлсіреуі және тиісті дәрежеде жұмыс істемеуі мүмкін нарықтар мен салалардың әлеуетті "тар жерлерін" белсенді анықтауға бағытталған.
Әдетте, Салалық саясат деп белгілі бір салалар және (немесе) экономикалық алмасуға қатысушылар үшін артықшылықты жағдайлар жасау жөніндегі Мемлекет іс-шараларының тар санаты түсініледі. Өнеркәсіптік саясат «өнеркәсіпті қолдау саясаты» деп түсіндіріледі. Сонымен қатар, «экономикалық саясат» термині қатынастардың неғұрлым кең саласын (атап айтқанда, зияткерлік меншік қатынастары, салық, экспорт-импорт қатынастары және т.б.) реттеу жөніндегі мемлекеттің іс-шараларын сипаттау үшін қолданылады. Мемлекеттің жасампаз рөлі, экономика субъектілерінің өндіруші функциясын тікелей қолдау экономикалық саясатпен байланысты.
Өнеркәсіптік саясат пен экономикалық саясат синоним ретінде қарастырылады. Өзінің салдары рыноктардың экономикалық агенттеріне әсер ететін (қайта бөлетін және өндіргіш) мемлекеттің кез келген қызметі сияқты өнеркәсіптік саясат туралы мұндай кең түсінік мемлекеттік реттеудің шетелдік практикасында да кең таралды.
Қазіргі уақытта монополияға қарсы реттеу мен салалық саясаттың арақатынасы туралы басым түсінік монополияға қарсы саясат адал бәсекелестік қағидаттарын бұзушы ретінде нарықтағы белгілі бір мінез-құлыққа тыйым салатын ережелерді және осы тыйымдардың орындалуын қолдау құралдарын қамтиды, яғни ол негізінен шектеулі және тыйым салу сипатына ие, ал өнеркәсіптік саясат-бұл фирмалардың кез-келген ерекше белсенділігін дамытуға бағытталған рұқсат беру және ынталандыру әдістері.
Сонымен бірге, монополияға қарсы реттеу мен салалық саясаттың жалпы әсер ету объектісі бар – нарықтардағы фирмалардың қызметі және әсер ету тетіктері бірдей – мінез – құлық ережелерін құру және өзгерту. Саясаттың екі түрінің арасындағы айырмашылықтар нарықтық процеске қатысушылардың мінез – құлқының қандай ережелерін дұрыс деп санайтындығында және қайсысын бұзушылық ретінде түсіндіруде, сондай-ақ таңдалған ережелердің орындалуын қамтамасыз ету үшін қандай механизмдерді қолдану керек.
Салалық саясаттың үстемдігін жақтаушылардың пікірінше, бәсекелестіктің өзі экономикалық өсуге қайшылықты әсер етуі мүмкін:
Бір жағынан, бәсекелестік фирмаларға тауарларды өндіру мен бөлу шығындарын азайтуға, өнімнің сапасын жақсартуға, тауарлық белгілер мен тауарлардың атауларын арттыруға және тұтынушылардың қажеттіліктеріне жауап беретін жаңа өнімдерді енгізуге ынталандырады. Бәсекелестік фирмаларды өндіріске түсетін пайданың бір бөлігін абсолютті де, салыстырмалы мөлшерде де көбейтуге ынталандырады, бұл экономикалық өсудің қаржылық негізін құрайды. Неғұрлым бәсекелі орта инвестициялық ахуалды жақсартуды, нарықтарға жаңа капиталдарды тартуды және өсімге мүдделілікті арттыруды білдіреді.
Екінші жағынан, бәсекелестіктің ынталандырушы рөлін деструктивті рөлмен алмастыруға болады. Бәсекелестік күшті көтермелейді және әлсіздерді белгілейді, осылайша экономикалық өсуді тездетеді, жоғары бәсекелестік әрқашан өсу үшін қолайлы ортаны білдірмейді. Фирмалардың тым күшті бәсекелестігі фирмалардың инвестициялық қызметке деген ынтасы мен мүмкіндіктеріне теріс әсер етуі мүмкін. Мысалы, бәсекелестіктің маңызды нәтижелерінің бірі ретінде қол жеткізілген және жарияланған бағаның төмендеуі (немесе олардың баяу өсуі) тұтынушылар үшін олардың әл-ауқатын арттыратын жағымды құбылыс ретінде түсіндіріледі. Сонымен бірге, бағаның төмендеуі, әсіресе егер ол құлдыраудың апатты сипатына ие болса, компанияның қаржылық негіздерін бұзады, компанияларды өндіріс дағдарысына экономикалық өсуді өзгерте алатын Өндірісті инвестициялау және кеңейту үшін қажетті ресурстардан айырады. Бұл бәсекелестік нәтиженің теріс салдары тұтынушылар үшін бәсекелестіктің оң әсерінен асып түсуі мүмкін.
Монополияға қарсы және бәсекелестік саясатқа (бұл жағдайда айырмашылықтар жасалмайды) мемлекеттің салааралық кросс-саясатына қатысты ең дұрыс көзқарас, ол толықтыру ретінде, кейде белгілі бір реттеу саясатын алмастыру ретінде қолданылады. Олардың арасында туындайтын қайшылықтар іс жүзінде экономиканы мемлекеттік реттеуді жүзеге асыруда сөзсіз қиындықтар ретінде байқалады және түсіндіріледі.
Осыған байланысты монополияға қарсы орган салааралық өзара іс-қимылға шоғырланады. Бұл ретте, тиісті салалық органдармен тиісті тауар нарықтарында бәсекелестікті дамыту жоспарларын (жол карталарын) әзірлеу осы өзара іс-қимылдың үздік нұсқасы болады. Осындай нарықтарды іріктеу критерийлерін, бәсекелес ортаға бірлесіп әсер етудің негізгі тетіктерін, индикаторларды айқындау алда тұр.
Мемлекеттің экономикаға қатысуының жоғары деңгейі
Қысқарту бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, экономикаға мемлекеттің қатысу деңгейі жоғары болып қалуда, мемлекет қатысатын компаниялар бұрынғысынша экономиканың маңызды секторларында: отын-энергетика кешені саласында (мұнай өндіру және қайта өңдеу, табиғи газды өндіру және өткізу, электр энергетикасы), көлік (жүк және жолаушылар темір жол тасымалдары, жолаушылар авиатасымалдары), байланыс, коммуналдық қызметтер, шағын және орта кәсіпорындарды қаржыландыру, ауыл шаруашылығын қаржыландыру және т. б. басым болып отыр.
Бұл бірқатар жүйелік проблемалардың болуына байланысты:
1) Бүгінгі күні мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде өнім берушілерді іріктеу ең төмен баға қағидаты бойынша жүзеге асырылады.
Жосықсыз өнім берушілердің болуы, шектеулі мерзімдер және процестің шектен тыс төрешілденуі салдарынан мемлекеттік органдар тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) (бұдан әрі – ТЖҚ) бәсекелестік негізде сатып алғысы келмейді. Қойылған міндеттерді іске асыру үшін мемлекеттік органдарға қажетті ТЖҚ ұсынумен айналысатын мамандандырылған ведомстволық бағынысты ұйым құру оңайырақ. Бұл ретте конкурстан тыс іріктеуді қамтамасыз ету үшін заңнама деңгейінде бір көзден тауарларды сатып алу үшін әртүрлі негіздер, оның ішінде «бірыңғай операторлар» және мемлекеттік тапсырмалар құрылады.
Бастапқыда, мемлекеттік тапсырма институты жедел шешуді талап ететін аса маңызды міндеттерді шешу үшін құрылған. Сонымен қатар, жекелеген жағдайларда бұл құралды мемлекеттік органдар өзінің бәсекеге қабілетсіз ведомстволық бағынысты ұйымдарын ұстау үшін пайдаланады. Бір көзден ТЖҚ сатып алудың басқа негіздері туралы да айтуға болады.
2020 жылы тізбеге 157 мемлекеттік тапсырма енгізілді (2019 жылы – 182, 2018 жылы – 175). Тапсырмаларды тек квазимемлекеттік сектор субъектілері ғана ала алады, жеке бірлесіп орындаушыларды таңдау конкурссыз жүргізіледі. Сондай-ақ, мемлекеттік тапсырмалар тізіміне қосу критерийлері жоқ, бұл кез-келген тауар нарығында тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
2) Сонымен қатар, ведомстволық бағынысты ұйымдарға өз өкілеттіктерін беру мемлекеттік органдарды квазимемлекеттік сектор субъектілерін құруға итермелейтін фактор болып табылады.
Ең алдымен, бұл іс-әрекеттер корпоративтік сектордағы сияқты еңбекақы төлеудің тиісті шарттарын ұсынудың мүмкін еместігіне негізделген. Бұл мемлекеттік аппараттағы жауапкершілік деңгейінің, жүктеменің және жалақының мөлшерлес еместігіне байланысты. Осыған байланысты кадрлардың кәсіби құзыреттілігінің жеткіліксіздігі және жоғары ауысымдылығы байқалады.
Осыған байланысты жекелеген жағдайларда мемлекеттік органдар билік өкілеттіктерін жүзеге асыратын коммерциялық ұйымдарды құрады. Қызметтің коммерциялық сипатына, сондай-ақ ақылы қызметтер көрсету есебінен қаражат тарту қажеттілігі мен мүмкіндігіне байланысты мұндай ұйымдар аралас тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің дамуына теріс әсер етеді.
3) Мемлекеттік мекемелер, жедел және шаруашылық басқару құқығындағы кәсіпорындар арасындағы жалақы деңгейінің айырмашылығынан тұратын бюджет заңнамасының жетілмегендігі салдарынан коммерциялық емес ұйымдар персоналдың жалақы деңгейін арттыру мақсатында ақылы қызметтердің әртүрлі түрлерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік кәсіпорындар мәртебесін алуға ұмтылады. Бұл сондай-ақ тиісті тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйіне теріс әсер етеді.
Мұның бәрі мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекет қатысатын заңды тұлғалардың қызметін ретке келтіру және қысқарту жөнінде одан әрі шаралар қабылдау қажеттілігіне алып келеді.
«Мемлекеттік мүлік туралы» Заңмен өңірлік даму институттарына жатқызылған әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың (бұдан әрі – ӘКК) қызметі ерекше назар аударуға лайық.
ӘКК қызметін талдау бірқатар проблемалардың бар екенін анықтады.
1) Қолданыстағы заңнама шеңберінде ӘКК алдында нақты мақсаттар мен міндеттердің болмауы. Бүгінгі таңда әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды дамыту тұжырымдамасы (Үкіметтің 2012 жылғы 31 қазандағы №1382 қаулысымен бекітілген) ӘКК қызметінің пайымын айқындайтын құжат болып табылады. ӘКК мақсаттары мен міндеттерін реттейтін өзге де нормативтік құқықтық актілер заңнамада жоқ. Бұл ретте тұжырымдама ӘКК қызметінің пайымын 2020 жылға дейін ғана айқындайды.
2) Функциялардың қайталануы.
Тұжырымдамаға сәйкес ӘКК қызметінің жеке бағыты ретінде перспективалы жобаларды іске асыру үшін өңірлерге отандық және шетелдік инвесторларды тарту бойынша функциялар бөлінді. ӘКК құрылған сәттен бастап республиканың барлық өңірлерінде отандық және шетелдік инвесторлардың қатысуымен ӘКК 667 жобаны іске асырды.
Сонымен қатар, 2017 жылы инвестициялар тарту саласындағы мамандандырылған ұлттық компания – «KAZAKH INVEST» АҚ құрылды. Кәсіпкерлік Кодекспен инвестициялар тарту саласындағы ұлттық компанияның және оның өңірлік өкілдіктерінің функционалы айқындалған, сондай-ақ инвестициялар тарту саласындағы өңірлік ұйымдардың (ӘКК) функционалы айқындалған, ол «KAZAKH INVEST»АҚ функцияларын толық қайталайды. Кодекстің 246-бабы 9-тармағының 7) тармақшасы оған сәйкес ӘКК өңірдегі инвестициялық қызмет туралы ақпаратты Ұлттық компанияның атына ұсынады.
Үкіметтің 2019 жылғы 13 тамыздағы № 585 қаулысына сәйкес инвесторларды «бір терезе» қағидаты бойынша сүйемелдеу жүзеге асырылады:
- «KAZAKH INVEST» АҚ және оның өңірлік өкілдіктері инвестициялар көлемімен жобаларды іске асыратын инвесторларға қатысты
экономиканың барлық салаларында 150 мың АЕК-тен;
- ӘКК экономиканың барлық салаларында инвестициялар көлемі 150 мың АЕК-тен кем жобаларды іске асыратын қалған инвесторларға қатысты.
Осылайша, қолданыстағы өзара іс-қимыл тәртібі «KAZAKH INVEST» АҚ мен ӘКК арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажыратпайды, ал субъектілер инвестициялар көлеміне қарай бір жұмысты орындайды.
3) Конкурстан тыс негізде жер учаскелеріне құқықтар алу.
Жер кодексінің 48-бабына сәйкес мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін немесе жер учаскелерін жалдау құқығын беру конкурстық негізде жүзеге асырылады.
Бұл ретте жер учаскесі немесе жер учаскесін жалдау құқығы инвестициялық және инновациялық жобаларды іске асыру үшін ӘКК-ге берілген жағдайларда конкурстар өткізу талап етілмейді.
Жер учаскесі ӘКК жарғылық капиталын (меншігін) төлеуге жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құны бойынша есептелетін баға бойынша беріледі. Учаскені ӘКК меншігіне ресімдеу жарияланған акциялар шығарылымы мемлекеттік тіркелгеннен кейін жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлік Кодекске сәйкес инвестициялық жоба мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобасын, оның ішінде концессиялық жобаны іске асыру барысында құрылған, кеңейтілген және (немесе) жаңартылған өндірістерді қоса алғанда, жаңа өндірістерді құруға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейтуге және (немесе) жаңартуға инвестицияларды көздейтін іс-шаралар кешенін білдіреді. Осылайша, қолданыстағы заңнама аясында тек өндірістік объектілер инвестициялық жобалар ретінде танылуы мүмкін.
Бұл ретте, бірқатар бірлескен жобаларда (15%) Жергілікті атқарушы органдар ӘКК жер учаскелерін конкурстық рәсімдерді өткізбей тұрғын үй құрылысы, сауда-ойын-сауық объектілері (монша кешендері, мейрамханалар, қонақ үйлер) жобаларына бөледі.
Бәсекелестікті қорғау мен дамытудың қолданыстағы тетіктерінің жетілмегендігі
Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасының дәйекті дамуына қарамастан, оң бағаланатын, оның ішінде ЭЫДҰ және Дүниежүзілік банк сарапшылары Бәсекелестік саясатты дамытудың жаңа кезеңі бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі шараларды іске асыру сапасын елеулі арттыруды талап етеді.
1) Экономикалық талдау.
Әзірленген әдістеме негізінде тауар нарықтарындағы бәсекелес ортаның жай-күйін талдау және бағалау, оның ішінде:
1) тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін айқындау мақсатында;
2) экономикалық шоғырлануды мемлекеттік бақылау кезінде;
3) бәсекелестікке қарсы келісімдер мен келісілген әрекеттердің, үстем немесе монополиялық жағдайды теріс пайдаланудың белгілері анықталған кезде;
4) мемлекеттің кәсіпкерлік ортаға қатысуының орындылығын белгілеу мақсатында мемлекеттік кәсіпорындар мен акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу пайызынан астамы мемлекетке тиесілі заңды тұлғалардың және олармен аффилиирленген тұлғалардың (бұдан әрі – мемлекеттік заңды тұлғалар) қызметіне талдау жүргізу кезінде..
Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу мынадай кезеңдерді қамтиды:
1) тауарлардың өзара алмастырылу өлшемшарттарын айқындау;
2) тауар нарығының шекараларын айқындау;
3) тауар нарығын зерттеудің уақыт аралығын айқындау;
4) осы тауар нарығы субъектілерінің құрамын айқындау;
5) тауар нарығының көлемін және нарық субъектілері үлестерін есептеу;
6) тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау;
7) тауар нарығына кіру кедергілерін айқындау;
8) нарықты талдау бойынша қорытындылар.
Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін талдау және бағалау кезінде бастапқы ақпарат ретінде:
1) нарық субъектілерінің қызметін сипаттайтын мемлекеттік статистикалық есептілік деректері;
2) Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттіктің статистика жөніндегі ұлттық бюросынан және оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
3) әділет министрлігінен алынған мәліметтер;
4) Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетінен және оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
5) салалық министрліктер мен ведомстволардан, олардың аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
6) Жергілікті атқарушы және өкілді органдардан алынған мәліметтер;
7) жеке және заңды тұлғалардан алынған мәліметтер;
8) тұтынушылар қауымдастықтарының (бірлестіктерінің) мәліметтері;
9) бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлары;
10) монополияға қарсы органның өз зерттеулерінің деректері;
11) маркетингтік, әлеуметтік зерттеулердің, іріктемелі пікіртерімдердің және нарық субъектілеріне, азаматтарға, қоғамдық ұйымдарға сауалнама жүргізу деректері;
12) ведомстволық және тәуелсіз ақпараттық орталықтар мен қызметтердің тауар нарықтарының жай-күйі, құрылымы мен көлемі, тауар айналымына жекелеген тауар өндірушілер мен сатып алушылардың қатысуы туралы деректері.
Тауар нарығындағы бәсекелестік ортаның жай-күйін, нарық құрылымын, кірудегі кедергілерді, мемлекеттің бәсекелестікке әсерін бағалау үшін талдау әдістемесінің тиімділігіне қарамастан, монополияға қарсы заңнаманы дамытудың қазіргі заманғы үрдістері нарықтық жағдайды толыққанды көп факторлы экономикалық талдауды бірінші орынға қояды.
Мысалы, картельдік келісімдерді талдау кезінде бағаны белгілеу туралы келісімнің бар екендігін дәлелдеуге, яғни сатушылардың мінез-құлқының баға мен шығарылымға әсерін дәлелдеуге емес, құқықтық проблемаға, яғни экономикалық проблемаға баса назар аударылады.
Осыған байланысты экономикалық талдауды нарықтың бәсекелестікке қарсы келісімдерге бейімділігін көрсететін белгілерді анықтау үшін пайдалануға болады.
Бұл сан неғұрлым аз болса, олардың қызметін үйлестіру шығындары соғұрлым аз болады.
Өнім неғұрлым біртекті болса, өнімнің сапасын өзгерту арқылы алдау соғұрлым қиын болады, өзгеріс бірден байқалады.
Сұраныстың икемділігі неғұрлым аз болса, монополиялық бағадан пайда болатын пайда соғұрлым көп болады, демек монополияландыруға көбірек ынталандыру болады.
Кіру кедергілері неғұрлым аз болса және нарыққа тезірек кірсек, картелизацияға ынталандыру соғұрлым аз болады.
Көбінесе бағаны белгілеу бағалық бәсекелестікті бағалық емес (сапа, сервис, қызметтер, опциялар және т.б.) алмастыруға әкеледі. Сайып келгенде, бұл брендтер арасындағы бәсекелестіктің артуына әкеледі.
Егер нарық өсіп келе жатса, картельге қатысушылардың өз міндеттемелерін орындауын қадағалау қиын. Нарық үлесін жоғалтқан сатушы сатып алушыларды тартуда бәсекелестерден артта қалуы мүмкін. Уақыт бойынша тұрақты нарық ашық және картелизацияға бейім. Ең қолайлы-бұл қысқарған нарық, өйткені тұрақты шығындарды өндірісті азайту арқылы азайту мүмкін емес. Баға бәсекелестігі әсіресе компаниялардың банкроттығы тәуекелдеріне және жоғары бағаны ұстап тұру қажеттілігіне байланысты деструктивті болады.
Бірдей мөлшердегі сатып алушылар неғұрлым көп болса, қажетті транзакцияларды көбейту арқылы картель мүшелерінің біреуінің алдауын ашу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады.
Экономикалық талдау сонымен қатар нарықтың сәтті картализацияға ұшырағанын көрсететін фактілерді анықтай алады.
Осылайша, тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде негізгі жұмыс монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтарды қарау кезінде эконометрикалық модельдер негізінде экономикалық талдауды енгізуді және қолдануды кеңейтуге шоғырландырылатын болады. Бұл ретте тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау және бағалау Әдістемесі осы жұмысты жүргізудің негізіне айналады. Сондай-ақ озық халықаралық тәжірибе негізінде бас экономист лауазымын енгізудің орындылығы қаралатын болады.
2) цифрлық экономика жағдайында тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау және бағалау әдіснамасы.
Монетизацияның жаңа модельдері, жеткізушілер мен сатып алушылардың өзара әрекеттесу тетіктері бойынша ұсынылатын жаңа цифрлық өнімдердің пайда болуы нарық құрылымдарының өзгеруіне әкеледі және көптеген елдердің бәсекелестік ведомстволары үшін бақылау-қадағалау органдары өз функцияларын орындау үшін пайдаланған дәстүрлі құралдар жиынтығын өзгерту қажеттілігі туындады. Осыған байланысты, бәсекелестік туралы заңнама және тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау мен бағалау әдістемесінің өзі цифрлық экономикаға қатысты жетілдірілетін болады.
2020 жылға қарай бірқатар елдер өздерінің монополияға қарсы заңдарына Германия мен Австрия сияқты цифрлық нарықтардың жұмыс істеу ерекшеліктеріне байланысты өзгерістер енгізді. Басқа елдер заңға тәуелді актілер мен ұсынымдар деңгейінде цифрлық дәуірдегі бәсекелестіктің ерекшелігін ескерді. Бұл елдерге, атап айтқанда, Оңтүстік Корея, Жапония кіреді. Монополияға қарсы заңнамасын өзгертуге әлі үлгермеген елдер, атап айтқанда, Қытай, Ұлыбритания, Италия, Ресей, Үндістан, Оңтүстік Африка Республикасы, Бразилия тәсілдерін жетілдіру қажеттілігін белсенді түрде талқылауда.
Монополияға қарсы заңға цифрлық нарықтардың ерекшелігін ескеретін түзетулер енгізген алғашқы ел Германия Федеративтік Республикасы болды. Тоғызыншы монополияға қарсы пакет 2017 жылдың шілдесінде Германияның "бәсекелестікті қорғау туралы" Заңына цифрлық кеңістіктегі зерттеу объектісі ретінде тауарды анықтауға қатысты новеллалар енгізді, сондай-ақ цифрлық платформалардың үстем жағдайын анықтау критерийлері көзделген.
Сол сияқты Қазақстан заңнамасына цифрлық экономиканы реттеуге қатысты өзгерістер енгізу жоспарлануда:
Біріншіден, тауарларды немесе қызметтерді ақысыз ұсыну, яғни тауарларды немесе қызметтерді екінші Тарапқа (мысалы, пайдаланушыларға) ақы алмай немесе басқа қарсы ұсынусыз ұсыну нарықтың шекарасын анықтауға кедергі келтірмейтінін нақтылау, егер тауар немесе қызмет сатып алушыға тегін берілсе, нарық болуы мүмкін. Бұл түзету монополияға қарсы ведомство тауар немесе қызмет (мысалы, интернет-іздеу, мессенджерлер) тегін көрсетілсе де, нарықтың шекарасын айқындай алатынына күмән болмас үшін заңға енгізілетін болады.
Тауарлар мен қызметтерді ақысыз ұсыну туралы бұл түзету неміс заң шығарушысы мен Еуропалық Комиссияның интернеттегі жалпы іздеу қызметтері нарығындағы Google-ге қарсы қаралған ісіндегі құқық қолдану тәжірибесімен сәйкес келеді. Атап айтқанда, ЕК цифрлық платформа пайдаланушыларға ақысыз қызмет көрсететініне қарамастан, бұл нарықтың жоқтығын білдірмейді, өйткені экономикалық қызмет платформаның екінші жағында жүзеге асырылады. Тиісінше, көпжақты цифрлық нарықтарды талдау кезінде цифрлық платформаның барлық жақтарын талдау қажет.
Екіншіден, цифрлық платформалардың үстем жағдайын бағалау кезінде ескеру қажет жаңа факторлар енгізіледі. Мәселен, көпжақты нарықтар мен желілік платформаларға қатысты шаруашылық жүргізуші субъектінің нарықтағы үстем жағдайын бағалау кезінде сондай-ақ ескерілетін болады:
1) тікелей және жанама желілік әсерлер;
2) Пайдаланушылардың бірнеше цифрлық платформаларды қатар пайдалануы және пайдаланушының басқа цифрлық платформаға өту шығындары;
3) желілік әсерлермен өзара байланыста өндіріс ауқымының есебінен үнемдеу,
4) компанияның бәсекелестікке қатысты деректерге қол жеткізуі;
5) инновациялардың бәсекелестікке әсері.
Цифрлық салада монополияға қарсы заңнаманың мынадай бұзушылықтарын анықтауға және жолын кесуге басты назар аударылатын болады:
"Үлкен деректер "және" цифрлық Алгоритмдер " бәсекелестікке қарсы сөз байласудың екі құрылымдық факторына: оның қатысушыларының өзара іс-қимыл жиілігіне және тиісті нарықтың ашықтығына әсер етуі мүмкін. "Сандық алгоритмдерді" бәсекелестер бір-бірінің бағаларын бақылау және кез-келген өзгерістерге жедел жауап беру үшін қолдануы мүмкін. Алайда, көп жағдайда нарықта байқалған мінез-құлық бәсекелестердің "алгоритмдерін" бір уақытта қолданудың нәтижесі болып табылады, олардың арасында алдын – ала байланыссыз-және бұл бәсекелестер арасындағы келісімге тыйым салатын 26 заң ережелерінен тыс тәжірибе болмайды.
Осылайша," үлкен деректер "және" цифрлық Алгоритмдер " бәсекелестікке қарсы келісімді іске асыру немесе бәсекелестікке қарсы мінез-құлықты үйлестіру құралы ретінде нарыққа қатысушылар оларды мақсатты түрде пайдаланған жағдайларда бәсекелестікке қарсы келісім немесе бәсекелестікке қарсы үйлестіру контексінде түсіндірілуі мүмкін. Бұл ретте нарықтың "мониторингі" мен бағаны түзетудің мұндай тәсілі ұқсас компьютерлік алгоритмдерді бір мезгілде пайдалану туралы қолданыстағы уағдаластықтар дәлелденетін кезде "алгоритмдік сөз байласу" ретінде саралануы мүмкін.
Атап айтқанда, ЕК 2008 жылдан бастап Google компаниясы еуропалық нарықтарда өзінің сатып алуды салыстыру сервисін ілгерілетуге бағытталған стратегиядағы іргелі өзгерістерді іске асыра бастағанын, ол Google-дің Интернеттегі жалпы іздеу нарығындағы үстемдігіне негізделгенін атап өтті:
- өз сатып алуды салыстыру қызметіне жүйелі түрде басымдық беру (тұтынушы Google іздеу жүйесіне сұрау салған кезде, Google сатып алуды салыстыру қызметі нәтижелерді көрсеткісі келеді, олар іздеу нәтижелерінің жоғарғы жағында немесе жанында көрсетіледі);
- іздеу нәтижелерінде бәсекелес сатып алуды салыстыру қызметтерінің рейтингісін төмендету (бәсекелес сатып алуды салыстыру қызметтері жалпы Google іздеу алгоритмдеріне негізделген Google іздеу нәтижелерінде пайда болады. Google осы алгоритмдерге бірқатар критерийлерді енгізді, нәтижесінде бәсекелес бағаны салыстыру қызметтері төмендейді. Фактілер көрсеткендей, тіпті ең беделді бәсекелес ҚЫЗМЕТ орта есеппен Google іздеу нәтижелерінің төртінші бетінде ғана пайда болады, ал басқалары одан да төмен. Google-дің жеке сатып алуды салыстыру қызметі жалпы Google іздеу алгоритмдеріне, соның ішінде осындай төмендетулерге бағынбайды. Нәтижесінде, Google сатып алуды салыстыру қызметі Google іздеу нәтижелерінде тұтынушылар үшін анағұрлым танымал, ал бәсекелес сатып алуды салыстыру қызметтері онша байқалмайды).
Бұл дегеніміз, тек өзінің сатып алуды салыстыру қызметіне басымдық беріп, бәсекелестердің деңгейін төмендету арқылы Google бәсекелестерге қарағанда айтарлықтай артықшылыққа ие болды.
Google бұл тәжірибені Еуропалық аймақтың барлық 13 елінде енгізді, онда оның сатып алуды салыстыру қызметі енгізілген.
Еуропалық Комиссия (18.07.2018 ж. № 40099 іс) 2015 жылы Google компаниясының "Android" ОС базасында құрылғылар өндірушілер үшін бірқатар шектеулер орнату жөніндегі іс-әрекеттеріне қатысты іс қозғады. ЕК Google компаниясы БЭЗ бойынша Интернеттегі жалпы іздеудің ұлттық нарықтарында, яғни барлық 31 мүше-мемлекетте үстемдік ететіні анықталды. Сондай-ақ, Android-ті басқарудың арқасында Google 95% - дан астам нарықтық үлесі бар лицензияланған ақылды мобильді операциялық жүйелердің (Қытайды қоспағанда) әлемдік нарығында үстем жағдайға ие. Сонымен қатар, Google Android мобильді операциялық жүйесіне арналған қосымшалар дүкендерінің әлемдік нарығында (Қытайдан басқа) басым.
ЕК жүргізген тергеудің нәтижелері бойынша Google және Alphabet компанияларының әрекеттерін Еуропалық одақтың жұмыс істеуі туралы шарттың 102-бабын бұзу деп тану және олардың тиісті бұзушылықты тоқтатуы туралы шешім қабылданды. ЕК шешімі орындалмаған жағдайда компаниялар Alphabet (Google бас компаниясы) орташа күндік айналымынан 5% - ға дейінгі мөлшерде айыппұл төлеуге мәжбүр болады. Сонымен бірге, ЕК Google-ге ЕО-ның монополияға қарсы ережелерін бұзғаны үшін 4,34 миллиард еуро айыппұл салды.
Google компаниясының үстем жағдайын теріс пайдалану:
- Google Play Store дүкенін Google компаниясы мен Google Chrome браузерінің қосымшасын іздеумен заңсыз байланыстыруда. Сонымен, Google өзінің мобильді қосымшалары мен қызметтерін құрылғы өндірушілеріне пакет түрінде ұсынады, оған Google Play Store, Google Search қосымшасы және Google Chrome браузері кіреді. Google компаниясының лицензиялық келісім шарттары өндірушілерге Google бәсекелестері әзірлеген қосымшаларды алдын ала орнатуға мүмкіндік бермейді;
- Google Search алдын ала орнатылған жағдайда кейбір ірі құрылғы өндірушілеріне Google компаниясы тарапынан заңсыз төлемдерде;
- Құрылғы өндірушілеріне Google мақұлдамаған Android-тың кез-келген балама нұсқасын (Android-тің"шанышқылары") пайдалануға тыйым салынады. Бұл Google-ге өз құрылғыларына жеке меншік Google қосымшаларын, соның ішінде Play Store және Google Search-ті алдын-ала орнатуға мүмкіндік берді, ал өндірушілер Android-тің "шанышқыларында" жұмыс істейтін бір құрылғыны жасамауға және сатпауға міндеттеме алды.
Геоблокинг техникаларын бәсекелестіктің әлеуетті бұзылуы ретінде қолдану практикасы соңғы уақытта Цифрлық нарықтарда кеңінен таралды. Осы ықтимал бәсекелестікке қарсы практиканы құқықтық және экономикалық бағалау бойынша белсенді түрде Еуропалық Комиссия жұмыс істейді, оның тәжірибесінде әртүрлі цифрлық нарықтарда бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізу үшін геоблокинг технологияларын пайдаланған компанияларға қарсы бірнеше тергеулер мен қозғалған істер бар.
Геоблокин арқылы әртүрлі цифрлық нарықтарда трансшекаралық сауданы шектеу жағдайларын анықтау және талдау бойынша ЕК практикасын жинақтай отырып, ЕК тәсілдері жалпы түрде төмендегілерге жинақталады:
1) геоблокинг жалпы нарықтағы бәсекелестік ережелерін бұзу ретінде көбінесе тауарларды немесе қызметтерді онлайн-сату мүмкін болатын нарықтарда көрінеді (бейне мазмұны ,ДК ойындары, лицензияланған өнімдерді онлайн-сату) ;
2) геоблокинг шарттары зияткерлік меншік құқығының құқық иеленушілері мен лицензиаттар арасында жасалған лицензиялық келісімдерде көзделеді;
3) қарау кезінде бәсекелестік құқық пен зияткерлік меншік құқығы нормаларын салыстыру қажет.
Экономикалық шоғырлануды реттеу.
Тұтастай алғанда, сарапшылар қоғамдастығы экономикалық шоғырлануды реттеуді ырықтандыру бөлігінде Қазақстан заңнамасы өзгеруінің оң серпінін байқауда, бірақ оның сипаты жүйесіз және кешенді емес болып табылады. Өзгерістер эпизодтық сипатта болды.
Тұтастай алғанда, келісілген (98%) және тыйым салынған мәмілелердің (2%) арақатынасы монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлану бойынша мәмілелерді қарау тетігінің тиімділігі аз болып табылатынын айғақтауы мүмкін, мұның себебі Реттелетін саланы әлі де кеңінен қамту болуы мүмкін. Қазіргі уақытта экономикалық шоғырлануды бақылау саласын бөлу заңнамада бекітілген мәмілелерді экономикалық шоғырлану деп тану өлшемдерімен, сондай-ақ мәмілеге қатысатын нарық субъектілерінің активтері мен айналымдарының құны бойынша шекті мәндермен негізделген.
Экономикалық шоғырлануды реттеу саласын бөлудің объективтілігі монополияға қарсы органның персоналына және бизнес-ортаға жүктеменің ұтымдылығын тікелей көрсетеді. Осылайша, экономикалық шоғырлануды реттеу саласын ұтымсыз бөлудің қауіптілігі оның бәсекелестікті шектейтін мәмілелерді анықтау жөніндегі базалық мақсат монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлануға арналған өтініштерді қарау жөніндегі бюрократиялық рәсімдерді формальды орындауымен алмастырылуына ықпал етуі мүмкін екендігінде болып табылады.
Мұндай жағдайларда экономикалық шоғырланудың мәмілелерін келісу жөніндегі қолданыстағы Әкімшілік рәсім инвестициялық тартымдылықтың төмендеуіне алып келеді. Қолданыстағы рәсімнің шамадан тыс жүктелуінің себептері монополияға қарсы органға ұсыну үшін талап етілетін ақпараттың тым үлкен көлемі, өтінішхаттарды қараудың ұзақ мерзімдері болып айқындалды.
Ақпараттың асимметриясы
Ақпараттың асимметриясы ақпараттың Тараптар арасында біркелкі бөлінбеуін білдіреді. Асимметриялық ақпарат кәсіпкерліктегі көптеген жағдайларға тән. Әдетте, тауарды жеткізуші оның сипаттамалары туралы, сондай-ақ сатып алушыға қарағанда нарықтағы ұсыныстар туралы көбірек біледі. Бұл жағдайда «сәтсіздікке» алғышарттар қалыптасады, өйткені асимметриялық ақпарат сұранысты қайта бағыттауға кедергі келтіреді: жаңа қатысушылар үшін тиісті тауар нарығына кіру жағдайларын, сондай-ақ тұтынушылардың тиімді ұсыныстарды іздеу мүмкіндіктерін шектейді, осылайша сатушылардың тұтынушы үшін бәсекелестігін тежейді.
Мысал ретінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық қызметтерінің нарықтарын келтіруге болады. Мәселен, қазіргі уақытта энергиямен жабдықтаушы ұйымды ауыстырудың қолданыстағы тәртібі тұтынушылардың өздерін электрмен жабдықтау бойынша қызметтерді жеткізушіні ауыстыру мүмкіндігі туралы хабардарлығының айтарлықтай төмен болуы тұтынушылар үшін электр энергиясын баламалы жеткізушілерге ауыстыру бойынша ынтаны төмендетеді.
Монополияға қарсы орган жосықсыз бәсекелестікті ашу тетіктерінің шеңберінде «уытты бәсекелестік» (toxic competition), яғни нарық субъектілерінің тұтынушылардың мінез-құлық әлсіз жақтарын сәйкестендіру және пайдалану және оларды ақпараттың асимметриялылығына негізделген қисынсыз таңдауға мәжбүрлеу практикасын қарайды. Атап айтқанда, халықаралық тәжірибе мысалында баға белгілеудің мынадай кең таралған схемалары қаралатын болады:
Бағаның бұл түрі қонақжайлылық индустриясында, саяхатта, интернет арқылы тауарларды сатуда жиі қолданылады. Компаниялар бастапқыда төмен базалық бағаны ұсынады, ол тұтынушы үшін «жем» болып табылады, бірақ «факт бойынша» ұсынылатын қосымша төлемдерді қамтымайды немесе сайттың келесі беттерінде кішкентай шрифтпен көрсетіледі. Мысалы, жергілікті салықтар мен курорттық немесе туристік төлемдер, тамақтану, қосымша сүлгілер мен халаттар, теледидар бағдарламалары, бар, бассейн, спортзал немесе спа үшін қонақүй бөлмесінің бастапқы бағасы қосылады. Авиакомпанияларға жүк ақысы, орын таңдау, салықтар, тамақтану кірмеуі мүмкін. Нәтижесінде түпкілікті баға әлдеқайда жоғары болады.
Бастапқыда төмен бағалар нұсқаларды сапалы салыстыруға мүмкіндік бермейді және адал сатушылар үшін жаза болып табылады. Себебі, сатып алу процесіне белгілі бір уақытты жұмсаған тұтынушы толық ақпарат алған кезде өз уақытын үнемдеу үшін сатып алу туралы шешім қабылдады.
Ол әдетте қатаң баға бәсекелестігі бар салаларда қолданылады, онда баға шешуші мәнге ие. Еуропалық Одақта, Австралияда реттеуші органдар осындай қосымша алымдарды алуға тыйым салды және оларды баға ұсынысында дереу есепке алуды талап етеді.
Жосықсыз сатушылар алдымен бағаны көтереді, содан кейін жеңілдік жасайды. Мұндай жасанды асыра бағалау өнімді 50% жеңілдікпен сатып алғанда, сатып алушы оны сатылымға дейін немесе аз жеңілдікпен сатып алғаннан гөрі қымбат сатып алады.
Мысалы, дүкенде А және Б кір жуатын ұнтағының екі түрі 1 кг қаптамасына 1000 теңгеден сатылады, алайда А маркасы 33% жеңілдікпен, түпкілікті бағасы 670 теңгеден сатылады, ал Б маркасы бағаны сақтайды, бірақ 33% - ға ұлғайтылған көлемді ұсынады, яғни 1,33 кг. Сатып алушыға не таңдау керек?
Тағы бір мысал, мультибрендті дүкенде Х фирмасының құны 100000 теңге костюмі 40% жеңілдікпен сатылады. Сонымен қатар, сол компанияның фирмалық дүкенінде оған екі жеңілдік көрсетілген, алдымен 20%, содан кейін қосымша 25%. Қайсысы тиімдірек?
Бірнеше адамның тез санау мүмкіндігі мен қабілеті бар, сондықтан психологиялық тұрғыдан тұтынушы көбірек санды таңдайды. Бірінші жағдайда, ұлғайтылған көлемді таңдағанда, ол шығынға ұшырайды, өйткені 33% - ға теңестіретін жеңілдік қосымша көлем 50% болуы керек. Екінші жағдайда ешқандай айырмашылық жоқ, өйткені жалпы жеңілдік бірдей және 40% құрайды.
Компаниялар бұл туралы тұтынушыны адал хабардар етуі керек пе?
Бұл тұтынушының пайдасын жоғалту қорқынышына негізделген тауарлардың ұсыныстары. Нәтижесінде тұтынушылар дереу әрекет етеді, бірақ көбінесе сатып алуды жоспарламады. Мұндай «флэш-сатылымдар» (4,5-тармақтар) брендтің айналасында алдау тудырады және шұғылдық сезімін тудырады. Мұндай сатудың негізгі қағидасы: тапшылық + таймер = сатып алушыны тарту.
Бөлім 3. Халықаралық тәжірибеге шолу
Халықаралық ұйымдар мемлекет үшін бәсекелестіктің басты маңыздылығын атап өтеді. Мысалы, ЭЫДҰ, Дүниежүзілік экономикалық форум және АҚШ-тың стратегиялық зерттеу институты бәсекелестік қана халықтың өмір сүру деңгейі стандарттарының артуына алып келеді, инновацияларды енгізуге ынталандырады, өнімділікті арттырады, инвестициялар тартады деп Айтады.
ЭЫДҰ-ның «олардың қызметінің күтілетін әсерін бағалауда бәсекелестік мәселелері жөніндегі органдарға көмек көрсетуге арналған басшылық» ұсынымдарында нарықтардағы әлсіз бәсекелестік (бәсекелестіктің болмауы) орташа алғанда бағаның 3-10% - ға артуына алып келуі мүмкін екендігі атап өтілді. Компанияларды заңсыз біріктіру процесі нарықтағы шоғырланудың артуына алып келуі және бағаның орташа есеппен 3% - ға көтерілуіне әкелуі мүмкін, үстем жағдайды теріс пайдаланған жағдайда бағаның орташа өсуі 5% - ға және картельдік сөз байласу кезінде 10% - ға жетуі мүмкін. «Әлсіз бәсекелестіктің салдары: сандық бағалау және саясат тұжырымдары» аналитикалық баяндамасында сарапшылар шектеулі бәсекелестікке байланысты байлықтың таза шығынын максималды сандық бағалау ЖІӨ-нің 0,1-ден 5 -6% - на дейінгі аралықта ауытқатынын атап өтті.
Осыған байланысты, 125-тен астам юрисдикцияда бәсекелестік туралы заңнама режимі қолданылады және олардың басым көпшілігінде бәсекелестік туралы заңнаманың сақталуын қамтамасыз ететін орган бар.
Бәсекелестікті қорғау мен дамытудың тиімді жүйесін қалыптастыру мақсатында қазіргі заманғы болмысты ескере отырып, ЭЫДҰ, Еуропалық Одақ, Австрия, Ұлыбритания, Германия, Италия, Канада, Қытай, Ресей Федерациясы, АҚШ және басқа елдердің халықаралық тәжірибесі мен үздік әлемдік практикалары зерделенді.
«Негізгі қуат» доктринасын дамыту
«Негізгі қуат» доктринасының дамуы АҚШ-тың антитрестке қарсы заңнамасымен байланысты, кейіннен біртіндеп жақындасу Еуропалық Одақта осындай тәжірибенің пайда болуына әкелді. Келісім-шарт жасасудан бас тартумен, тұтынушылардың түрлері бойынша кемсітумен, келісім-шарт талаптарын таңдаумен байланысты теріс пайдалану түрлері НҚ-қа байланысты теріс пайдалануға жақын.
Еуропалық комиссияның Бәсекелестік жөніндегі Бас Директораты НҚ-қа қол жеткізуді шектеудің келесі бес шартын тұжырымдады:
1) практика шарт жасасудан бас тарту ретінде жіктелуге тиіс (бұған, мысалы, тым жоғары бағалар белгіленген жағдайда созу немесе келісу тактикасы жатады);
2) бас тарту туралы мәлімдеуші нарық субъектісі үстем жағдайға ие болуға тиіс;
3) инфрақұрылым немесе объект немесе өндіріс ресурстары қажет емес;
4) барлық ықтималдығы бойынша істен, бәсекелестік үшін теріс әсерлер сүйемелденетін болады;
5) бас тартудың объективті түсіндірмесі болмайды.
Осылайша, НҚ-қа иелік ететін, басым жағдайға ие нарық субъектісі, оның көмегімен ол негізгі нарықта да, жұптасқан нарықта да бәсекелестікті болдырмауға қабілетті және оның қайталануы экономикалық тұрғыдан мүмкін емес, ол тіпті әділ ақы үшін оған басқа нарық субъектісіне қол жеткізуге мүмкіндік бермейді, дегенмен қол жеткізу мүмкін емес және КМ иесінің экономикалық қызметіне теріс әсер етпейді, монополияға қарсы заңнаманы бұзады.
Шетелдік монополияға қарсы практикада КМ-ге қол жеткізуді қолданудың мысалы Microsoft Corporation қатысты монополияға қарсы істер болып табылады. Еуропалық Одақта (2000 жылдардың ортасы) тәуелсіз серверлік және мультимедиялық бағдарламалық жасақтама өндірушілерінің нарыққа кіруін шектеу айыпталды. Microsoft Corporation бәсекелестікке қарсы шараларды қолдану фактісі дәлелденді. Нәтижесінде монополияға қарсы органның бұзушылықтарды тоқтату туралы нұсқамаларынан басқа, компанияға қойылған талаптардың жедел орындалмағаны үшін бірқатар айыппұлдар ұсынылды.
Баға белгілеуді бұрмалау
Бұрмаланған баға белгілеумен байланысты негізгі проблемалардың бірі - кросс-субсидиялау деп аталатын мәселе: бағаны кемсітудің бір түрі, онда кейбір сатып алушылар (тұтынушылар) үшін баға шекті шығындардан жоғары, ал басқалары үшін-төмен, бұл орташа шығындарға тең бағаларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, ТМД елдерінде инфляцияның жоғары деңгейімен сипатталатын экономикалық құлдырау кезеңінде (1990 жылдардың басында) халықты әлеуметтік қолдау, оның ішінде жеңілдікті тарифтерді қолдану арқылы қолдау шаралары қабылданды. Сала кәсіпорындары шығындарының өсуі басқа Тұтынушылардың электр энергиясы бағасының өсуі есебінен өтелді.
Соңғы 10-15 жыл ішінде Еуропалық Одақ елдері біртіндеп жалпы әлеуметтік тарифтерден бас тартты. Олар халықтың бағасын ШОБ бағасына алып келді және атаулы субсидиялар тетіктеріне (мысалы, Ұлыбританияда Winter Fuel Payment тетігі, ол бойынша 11,8 млн зейнеткер жылына 2,1 млрд фунт стерлинг алады), сондай-ақ тұрғын үйдің энергия тиімділігін арттыру бойынша «реттеуші энергия сервисі» бағдарламаларына көшті. Мысалы, EnergyCompany Obligation-энергия нарығын толықтыру есебінен халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтары үшін энергия аудитін жүргізу және энергия үнемдеу шараларын енгізу бойынша UK-дағы өткізу компанияларының міндеттемесі. АҚШ –та халықты қолдаудың тағы бір әдісі lifeline rates («соцнорма») болып табылады-градациясы бар, әдетте, 300-500 кВтс дейін және одан жоғары сатылы тариф, ол энергияны аз тұтынатын үй шаруашылықтары үшін энергиямен жабдықтаудың қолжетімділігін қамтамасыз етеді.
Тұтастай алғанда, озық дамыған елдерде бағаны бұрмалаумен байланысты проблемаларды болдырмау үшін мемлекеттің нарықтық процестерге араласпау қағидатын ("Laissez-Faire") ұстанады. Бұл тәсіл нарық сұраныс пен ұсыныс заңдары негізінде тауарлар мен қызметтерге оңтайлы нарықтық бағаны дербес белгілейтіндігімен, тиісті тауар нарықтарында және тұтастай алғанда экономикада дұрыс баға сигналдарын белгілеуге әкелетіндігімен негізделген.
Селективті қамқоршылық немесе фаворитизм
Нормативтік құқықтық актілер жобаларының бәсекелестікке әсерін бағалау.
ЭЫДҰ-ның көптеген елдері мемлекеттік басқару практикасында бәсекелестікке ықпал ету бағасын пайдаланады. Барлық жағдайларда бәсекелестікке әсер етуді бағалаудың оң әсері айқын, және бағалаудың осы түрін қолдану нарықтардағы бәсекелестіктің айтарлықтай өсуіне және, демек, әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің жақсаруына тез қол жеткізуге мүмкіндік береді. Барлық НҚА бағалауға жататын және ерте ме, кеш пе бағалау мен қайта қарау рәсімінен өткен кезде бәсекелестікке әсерді бағалау ерекше елеулі оң нәтиже береді.
Бәсекелестікке әсерді бағалау мәселелерінде көшбасшы, сөзсіз, Ұлыбритания болып табылады. Нормативтік актілер биліктің барлық деңгейлерінде, соның ішінде муниципалды деңгейде бағаланады. Ұлыбританияның әділ сауда жөніндегі басқармасының ұсынымдарына сәйкес бәсекелестікке әсерді бағалау реттеушілік әсерді бағалау шеңберінде жүргізіледі (реттеудің үш баламалы нұсқасы, оның ішінде «статус-кво» нұсқасы қаралады) және бәсекелес сүзгіні пайдаланады.
Биліктің барлық деңгейлерінде және барлық аумақтарда барлық НҚА-ның бәсекелестікке әсерін «жаппай» бағалауды жүргізудің тағы бір мысалы Австралияның Ұлттық бәсекелестік саясатының іс-шаралары болып табылады.
1995 жылы Хилмердің баяндамасы Австралиядағы экономикалық реформаның негізгі міндеті, айтарлықтай оң әлеуметтік нәтиже беретіндерді қоспағанда, бәсекелестікті шектейтін заңнамалық нормаларды алып тастауды қойды.
Бәсекелестікті шектейтін заңнаманы қайта қарау және тексеру 1996 жылдан бастап Ұлттық бәсекелестік саясатының шарттары бойынша бәсекелестікті шектейтін заңнамалық реттеу тек 2 жағдайда ғана сақталуы мүмкін: егер жергілікті қоғамдастық үшін бәсекелестікті шектеуден түсетін пайда шығындардан асып кетсе және егер заңнамалық реттеудің мақсатына бәсекелестікті шектеген жағдайда ғана қол жеткізуге болады.
Мемлекеттің экономикаға қатысуының жоғары деңгейі
«Сары бет тестінің» авторы-Гарвард мектебінің профессоры Стефан Голдсмит. Дж. Кеннеди. «Сары беттер» ережесі алғаш рет АҚШ-та (Индианаполис штаты) қолданылды, соның нәтижесінде мемлекеттік қызметтердің 50-ден астам түрі бәсекелес ортаға берілді, ал қызметтер көрсетуге арналған шығыстар 400 млн. АҚШ.
«Сары беттер» ережесі гольф алаңдарын, демалыс және ойын-сауық саябақтарын, мұражайларды, хайуанаттар бағын жекешелендіру кезінде жүзеге асырылды, бұл арзан бағамен сапалы қызмет көрсетуге әкелді.
Сары Парақ тесті заңмен бекітілген. «Федералды түгендеу туралы» заң барлық федералды агенттіктер жыл сайын функционалды талдау жүргізіп, Министрлікке/бюджет және менеджмент департаментіне дәстүрлі және коммерциялық болып бөлінетін функциялардың тізімін ұсынады. Барлық коммерциялық функциялар / қызметтер жекешелендіруге жатады, оның ішінде сары парақтарды тестілеу арқылы.
Бәсекелестікке қарсы көріністерге қарсы күрестің қолданыстағы тетіктерінің жетілмегендігі
1) Экономикалық талдау.
Монополияға қарсы органдар қабылдайтын шешімдерге экономикалық талдаудың әсері дамыған елдерде де, дамушы елдерде де күшейе түседі.
Экономикалық зерттеулерге сілтемелер ЭЫДҰ елдеріндегі бәсекелестік ведомстволар мен жоғары сот органдарының шешімдерінде жиі пайдаланылады. Мысалы, АҚШ-тағы сот шешімдерінің 75% - дан астамы (1997 жылдан 2006 жылға дейінгі кезеңде) бәсекелестік жөніндегі практикалық істерде экономикалық зерттеулерге негізделген. Еуропалық комиссия мен Еуропалық Одақ Соты бәсекелестікке қарсы мінез-құлық фактілері бойынша қабылдаған шешімдер бойынша істер ұқсас.
Соттардың құқықтық сенімділікті қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық талдауды қолдануға қатынасы бәсекелестік мәселелерінде экономикалық талдауды таратуда шешуші рөл атқарды.
Экономикалық талдаудың бәсекелестік туралы шешім қабылдауға әсер етуінің мысалы-Leegin Creative Leather Products, Inc. PSKS, Inc. компаниясына қарсы АҚШ-тағы бәсекелестік істерді қараудың сот тәжірибесін өзгерткен АҚШ-тағы қайта сату бағаларын сақтау туралы. 2007 жылы Америка Құрама Штаттарының Жоғарғы Соты бұл істі ақылға қонымды тәсіл («rule of reason») ережесі негізінде экономикалық талдаусыз қараудан бас тартты. Экономикалық талдау жауап беруі керек орталық мәселе тиісті келісім бәсекелестікке нұқсан келтіруі мүмкін бе деген сұрақ болды.
Экономикалық талдау бәсекелестік жағдайын талдау аясында кеңінен таралды. Бұл талдау іс жүзінде бәсекелестіктің барлық мәселелерінде: тауар нарықтарындағы бәсекелестікті дамытудан бастап монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтарға тергеу жүргізуге дейінгі түйінді болып табылады.
Бәсекелестік мәселелеріндегі Экономикалық талдаудың ауқымы әртүрлі, әр жеке жағдай үшін әр түрлі деңгейдегі экономикалық талдау қолданылады, базалық деңгейден бастап күрделі және сандық талдауға дейін.
Монополияға қарсы құқық қолдану мәселелері көбінесе экономикалық тұрғыдан кешенді және күрделі болып табылатындығын ескере отырып, халықаралық практикада бәсекелес ведомстволар бәсекелестік жөніндегі бас экономистерді (Chief Competition Economist) тиісті экономикалық сараптамаға жиі тартады.
Мысалы, Еуропалық комиссияда бас экономист бәсекелестік жөніндегі бас директораттың құрамына кіреді. Оның құрамына 28 экономист кіреді. Ол Еуропалық одақтың бәсекелестік қағидаларын қолдану мәселелері бойынша тәуелсіз экономикалық баға береді, бәсекелестік жөніндегі жекелеген істерді қарауға қатысады (атап айтқанда, күрделі экономикалық мәселелер мен сандық талдауға байланысты), сондай-ақ сот істері бойынша көмек көрсетеді.
2020 жылға қарай бірқатар елдер өздерінің монополияға қарсы заңдарына Германия мен Австрия сияқты цифрлық нарықтардың жұмыс істеу ерекшеліктеріне байланысты өзгерістер енгізді. Басқа елдер заңға тәуелді актілер мен ұсынымдар деңгейінде цифрлық дәуірдегі бәсекелестіктің ерекшелігін ескерді. Бұл елдерге, атап айтқанда, Оңтүстік Корея, Жапония кіреді. Монополияға қарсы заңнамасын өзгертуге әлі үлгермеген елдер, атап айтқанда, Қытай, Ұлыбритания, Италия, Ресей, Үндістан, Оңтүстік Африка Республикасы, Бразилия тәсілдерін жетілдіру қажеттілігін белсенді түрде талқылауда.
Бұл жағдайда реттеудің маңызды мәселелерінің бірі тауарлар мен қызметтерді өтеусіз ұсыну туралы түзетулер болып табылады.
Атап айтқанда, неміс заң шығарушысы мен Еуропалық комиссияның құқық қолдану тәжірибесінде Google-ге қарсы интернеттегі жалпы іздеу қызметтері нарығындағы іс қаралды. Еуропалық Комиссия цифрлық платформа пайдаланушыларға ақысыз қызмет көрсететініне қарамастан, бұл нарықтың жоқтығын білдірмейді, өйткені экономикалық қызмет платформаның екінші жағында жүзеге асырылады. Тиісінше, көпжақты цифрлық нарықтарды талдау кезінде цифрлық платформаның барлық жақтарын талдау қажет.
Жеке мәселе жеке тауарлар мен сервистерге басымдық берумен байланысты кемсітушілік және жосықсыз тәжірибелермен байланысты. Бұл негізгі қуатқа қол жеткізудің арқасында жеке сервистерді іске асыру.
Атап айтқанда, Еуропалық Комиссия 2008 жылдан бастап Google еуропалық нарықтарда өзінің сатып алуды салыстыру қызметін ілгерілетуге бағытталған стратегиядағы іргелі өзгерістерді іске асыра бастағанын, бұл Google-дің Интернеттегі жалпы іздеу нарығындағы үстемдігіне негізделгенін атап өтті:
- өз сатып алуды салыстыру қызметіне жүйелі түрде басымдық беру (тұтынушы Google іздеу жүйесіне сұрау салған кезде, Google сатып алуды салыстыру қызметі нәтижелерді көрсеткісі келеді, олар іздеу нәтижелерінің жоғарғы жағында немесе жанында көрсетіледі);
- іздеу нәтижелерінде бәсекелес сатып алуды салыстыру қызметтерінің рейтингісін төмендету (бәсекелес сатып алуды салыстыру қызметтері жалпы Google іздеу алгоритмдеріне негізделген Google іздеу нәтижелерінде пайда болады. Google осы алгоритмдерге бірқатар критерийлерді енгізді, нәтижесінде бәсекелес бағаны салыстыру қызметтері төмендейді. Фактілер көрсеткендей, тіпті ең беделді бәсекелес қызмет орта есеппен Google іздеу нәтижелерінің төртінші бетінде ғана пайда болады, ал басқалары одан да төмен. Google-дің жеке сатып алуды салыстыру қызметі жалпы Google іздеу алгоритмдеріне, соның ішінде осындай төмендетулерге бағынбайды. Нәтижесінде, Google сатып алуды салыстыру қызметі Google іздеу нәтижелерінде тұтынушылар үшін анағұрлым танымал, ал бәсекелес сатып алуды салыстыру қызметтері онша байқалмайды).
Бұл дегеніміз, тек өзінің сатып алуды салыстыру қызметіне басымдық беріп, бәсекелестердің деңгейін төмендету арқылы Google бәсекелестерге қарағанда айтарлықтай артықшылыққа ие болды.
Google бұл тәжірибені Еуропалық аймақтың барлық 13 елінде енгізді, онда оның сатып алуды салыстыру қызметі енгізілген.
Үшінші маңызды мәселе цифрлық тауарларды байланыстырумен байланысты. Бұл сатып алушы басқа өнімді сатып алған жағдайда тауарды сату. Немесе басқа сатушының тауарын сатып алмау туралы міндеттеме.
Еуропалық Комиссия (18.07.2018 ж. № 40099 іс) 2015 жылы Google компаниясының «Android» ОС базасында құрылғылар өндірушілер үшін бірқатар шектеулер орнату жөніндегі іс-әрекеттеріне қатысты іс қозғады. Еуропалық Комиссия Google компаниясы БЭЗ бойынша Интернеттегі жалпы іздеудің ұлттық нарықтарында, яғни барлық 31 мүше-мемлекетте үстемдік ететінін анықтады. Сондай-ақ, Android-ті басқарудың арқасында Google компаниясы лицензияланған ақылды мобильді операциялық жүйелердің әлемдік нарығында (Қытайдан басқа) 95% - дан астам нарықтық үлесі бар. Сондай-ақ, Google Android мобильді операциялық жүйесіне арналған қосымшалар дүкендерінің әлемдік нарығында (Қытайдан басқа) басым.
Еуропалық Комиссия жүргізген тергеу нәтижелері бойынша Google және Alphabet компанияларының әрекеттерін Еуропалық одақтың жұмыс істеуі туралы шарттың 102-бабын бұзу деп тану және олардың тиісті бұзушылықты тоқтатуы туралы шешім қабылданды. ЕК шешімі орындалмаған жағдайда компаниялар Alphabet (Google бас компаниясы) орташа күндік айналымынан 5% - ға дейінгі мөлшерде айыппұл төлеуге мәжбүр болады. Сонымен бірге, ЕК Google-ге ЕО-ның монополияға қарсы ережелерін бұзғаны үшін 4,34 миллиард еуро айыппұл салды.
Google компаниясының үстем жағдайын теріс пайдалану:
- Google Play Store дүкенін Google компаниясы мен Google Chrome браузерінің қосымшасын іздеумен заңсыз байланыстыруда. Сонымен, Google өзінің мобильді қосымшалары мен қызметтерін құрылғы өндірушілеріне пакет түрінде ұсынады, оған Google Play Store, Google Search қосымшасы және Google Chrome браузері кіреді. Google компаниясының лицензиялық келісім шарттары өндірушілерге Google бәсекелестері әзірлеген қосымшаларды алдын ала орнатуға мүмкіндік бермейді;
- Google Search алдын ала орнатылған жағдайда кейбір ірі құрылғы өндірушілеріне Google компаниясы тарапынан заңсыз төлемдерде;
- Құрылғы өндірушілеріне Google мақұлдамаған Android-тың кез-келген балама нұсқасын (Android-тің"шанышқылары") пайдалануға тыйым салынады. Бұл Google - ге Google қосымшаларын, соның ішінде Play Store және Google Search-ті өз құрылғыларына алдын-ала орнатуға мүмкіндік берді, ал өндірушілер Android-тің "штепсельдерінде" жұмыс істейтін бір құрылғыны жасамауға және сатпауға міндеттеме алды.
Төртінші – геоблокинг: мазмұнды бұғаттау арқылы ұлттық негізде нарықтардың Үйлестірілген бөлімдері.
Геоблокинг техникаларын бәсекелестіктің әлеуетті бұзылуы ретінде қолдану практикасы соңғы уақытта цифрлық нарықтарда кеңінен таралды. Осы ықтимал бәсекелестікке қарсы практиканы құқықтық және экономикалық бағалау бойынша белсенді түрде Еуропалық Комиссия жұмыс істейді, оның тәжірибесінде әртүрлі цифрлық нарықтарда бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізу үшін геоблокинг технологияларын пайдаланған компанияларға қарсы бірнеше тергеулер мен қозғалған істер бар.
Геоблокинг арқылы әртүрлі цифрлық нарықтарда трансшекаралық сауданы шектеу жағдайларын анықтау және талдау бойынша Еуропалық Комиссияның практикасын қорыта келе, Еуропалық Комиссияның жалпы түрдегі тәсілдері төмендегілерге жинақталады:
1) геоблокинг жалпы нарықтағы бәсекелестік ережелерін бұзу ретінде көбінесе тауарларды немесе қызметтерді онлайн-сату мүмкін болатын нарықтарда көрінеді (бейне мазмұны, ДК ойындары, лицензияланған өнімдерді онлайн-сату);
2) геоблокинг шарттары зияткерлік меншік құқығының құқық иеленушілері мен лицензиаттар арасында жасалған лицензиялық келісімдерде көзделеді;
3) қарау кезінде бәсекелестік құқық пен зияткерлік меншік құқығы нормаларын салыстыру қажет.
Экономикалық шоғырлануды реттеу.
РФ-да монополияға қарсы органмен келісілетін мәмілелер санын оңтайландыру және азайту мақсатында бірқатар объектілерге қатысты ерекшеліктер анықталады. Мысалы, өнеркәсіптік мақсаты жоқ ғимараттар мен объектілерге, мысалы, бизнес-орталықтар, сауда-ойын-сауық кешендері, көтерме және бөлшек сауда объектілері және басқа да өнеркәсіптік емес үй-жайлар жатады. Мұндай объектілерге қатысты мәмілелер жасалатын нарықтар, әдетте, олигополиялық емес. Мұндай нарықтардағы бір субъектінің шешімі, әдетте, олардың көптігіне байланысты басқа субъектілерге шешуші әсер етпеуі мүмкін.
РФ-да мәміле мәні болып табылатын активтердің баланстық құнының неғұрлым жоғары шекті мәні (20%) қолданылады. Бұдан басқа, РФ-да тұлғалар тобына қатысты ережелерді оңтайландыру бойынша іс-шаралар қабылданды, осыған байланысты экономикалық шоғырлануға арналған өтінішхатта Қазақстанға қарағанда субъектілердің аз саны сипатталады.
Ақпараттың асимметриясы
Сұранысты қайта бағдарлау кедергілерін жою. Тұтынушының назары жеткізушілер арасындағы бәсекелестік бәсекелестіктің негізгі мәні болып табылады. Халықаралық практикада мұндай тұтынушыға арналған термин енгізілді-empowered consumer (сөзбе – сөз – «билікке ие тұтынушы»).
Қызмет жеткізушісін ауыстыру шығындары қаржылық (төлеу қажеттілігі), транзакциялық (іс-әрекет жасауға, ақпарат алуға уақыт пен күш жұмсау қажеттілігі) және тіпті ақыл-ой (мысалы, статус-квоның кез-келген өзгеруіне адамның ынтасын төмендететін сананың табиғи «зәкірлігі» немесе белгілі бір әрекеттерді жасаудан психологиялық ыңғайсыздық) болуы мүмкін. Түріне қарамастан, мұндай кедергілер тұтынушылардың тиімсіз жеткізушіден кету және жақсы бәсекелестік ұсыныс алу мүмкіндігін шектейді, демек олар бәсекелестікті тежейді. Сондықтан ұмтылуы шығындарды ауыстыру үшін-тұтынушы аз.
Бұл жағдайда Германия тәжірибесі көрсеткіш болып табылады: тұтынушы электр энергиясын жеткізушілердің баға ұсыныстарын салыстыруды және олармен келісімдер жасасуды қамтамасыз ететін арнайы интернет-ресурстың көмегімен өз қажеттіліктері үшін оңтайлы тарифті анықтай алады, содан кейін әртүрлі байланыс тәсілдері (телефон, интернет, кеңсе) арқылы шарт жасасуға өтінім жібереді.
Өтінімді алғаннан кейін жаңа өнім беруші бұрынғы ЭЖҰ-ны шартты бұзу туралы хабардар етеді және тұтынушының өзінің қызмет көрсетуіне өтуі бойынша тиісті рәсімдерді жүргізеді. Бұл процедура орта есеппен екі аптаға созылады және тұтынушыға 30% дейін жеңілдіктер алуға мүмкіндік береді.
Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «ЖАҢА ЖАҒДАЙДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН: ІС-ҚИМЫЛ КЕЗЕҢІ» атты Қазақстан халқына Жолдауында адал бәсекелестік, жеке кәсіпкерліктің жетекші рөлі және игіліктерді әділ бөлу мәселелерін елдің жаңа экономикалық бағытының негізгі қағидаттарының бірі ретінде белгілеп, бәсекелестік алаңын әртараптандыруды, әрбір кәсіпкер үшін шын мәнінде тең мүмкіндіктер жасауды, нарықтардың монополиялануын тоқтатуды тапсырды.
Қазақстан Республикасының бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясатты дамытудың тиісті векторы қазіргі уақытта мемлекеттік жоспарлау жүйесінің негізгі құжаттарында бекітілген: Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясында (бұдан әрі – Стратегия), «Әртараптандырылған және инновациялық экономиканы құру» 8 – Жалпыұлттық басымдықта (бұдан әрі – Жалпыұлттық басымдық), Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында (бұдан әрі – Ұлттық жоспар).
Стратегия талаптарының бірі адал бәсекелестік ережелерін қамтамасыз ету болып табылады. Осыған байланысты, адал бәсекелестік Ұлттық жоспарда баяндалған ел дамуының жаңа моделін қалыптастырудың негізгі қағидаттарының бірі деп жарияланды. Ұлттық жоспар жалпы іске асыру тәсілдерін, оның ішінде кәсіпкерлердің экономикалық белсенділігін ынталандыру мен дамытуға, жеке меншік пен бәсекелестікті тиімді қорғауға бағытталған жалпыұлттық басымдықты тұжырымдады.
Қазақстан үшін Жалпыұлттық басымдық ретінде қағидаттық өзгерістер айқындалған, оның ішінде:
реттеуден ынталандыруға дейін;
жоғары әкімшілік бақылаудан кәсіпкерлік қызметті оңайлатуға және заңды жүргізуге;
меншік иесі және салалардағы реттеуші ретіндегі мемлекеттің белсенді рөлінен жеке субъектілер арасындағы салауатты бәсекелестікке дейін.
Сондай-ақ қағидаттық өзгерістерді іске асыру үшін, оның ішінде бәсекелестік салаларда мемлекет иелігінен алу, сондай-ақ саламатты бәсекелестік ортаны қамтамасыз ету жөніндегі негізгі міндеттер Жалпыұлттық басымдық болып табылады.
Негізгі стратегиялық көрсеткіш Қазақстан экономикасындағы орта кәсіпкерлік үлесін 1,7 еседен астам ұлғайту болып табылады.
Жалпыұлттық басымдықты іске асыру шеңберінде мынадай мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ету маңызды:
1) бәсекелестікті тиімді қорғау және дамыту үшін қолайлы бәсекеге қабілетті құқықтық және институционалдық орта қалыптастыру;
2) бәсекелестіктің дамуын тежейтін жүйелік тосқауылдарды жою;
3) «негізгі қуатқа» кемсітусіз қол жеткізуді қамтамасыз ету;
4) мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің үлесін қысқарту;
5) негізгі тауар нарықтарындағы нарықтық шоғырлану деңгейінің төмендеуі;
6) бизнес субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету болып табылады.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласын дамытудың жаңа кезеңінің ерекшелігі тауар нарықтарында бәсекеге қабілетті ортаны қалыптастыруға әкелетін іс-шараларға бағдарлана отырып, оның жазалау бағытталуынан кету болып табылады. Бұл бәсекелестікті қорғау жөніндегі шараларды іске асыру сапасын едәуір арттыруды талап етеді, осыған байланысты монополияға қарсы орган қызметіндегі басты басымдықтардың бірі бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы және бұзушылықтардың алдын алудың тиімді тәсілдері мен тетіктерін қалыптастыру арқылы үздік халықаралық тәжірибеге сәйкес оны құқық қолдану практикасын жетілдіру болып табылады.
Елдегі бәсекелестікті дамытудағы маңызды кезең оның архитектурасын институционалдық күшейтуден басқа, мемлекеттік Бәсекелестік саясатты «қайта іске қосу» болды: бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары айқындалды (Қазақстан Республикасы Президентінің №484 Жарлығы), онда елде бәсекелестікті дамытуға алғаш рет жәрдемдесу және проактивті Бәсекелестік саясатты енгізу Президент, Үкімет, орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің басым бағыты деп жарияланды.
Осыған байланысты, елдің жалпы экономикалық саясатына интеграцияланатын Қазақстанның біртұтас бәсекелестік саясатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясатының және салалық мемлекеттік саясаттың тиімді өзара іс-қимылы бойынша тәсілдер айқындалатын болады. Бұл үшін рыноктарды дамытуды экономикалық ынталандыру шараларын іске асыру және Қазақстан Республикасы заңнамасының салаларына бәсекелестік сипаттағы нормаларды енгізу қажеттігі аса маңызды мәнге ие болады.
Сонымен қатар, тез өзгеретін сыртқы орта бәсекелестік үшін жаңа сын-тегеуріндерді белсенді түрде тудыруда. Мысалы, халықаралық сарапшылар пандемияның салдары мен онымен байланысты рецессия дағдарысқа дейінгі кезеңде өсіп келе жатқан нарықтардың шоғырлануын күшейте түсетінін атап өтті.
Коронакризистен туындаған ықтимал жаңа проблема пандемия кезеңінде қолданылатын қолдау шараларынан туындайтын тәуекел болып табылады, бұл нарықтық жағдайларды бұрмалау құралы болуы мүмкін. Қазіргі бәсекелестік саясат, сарапшылардың пікірінше, Төртінші өнеркәсіптік революцияны ескерумен байланысты нарықтық шоғырланудың жаңа факторларын ескеруі тиіс.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты дамыту 7 негізгі қағидат негізінде жүзеге асырылады:
1) Кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі (бәсекелі бейтараптық).
Бәсекелестік саясаттың негізгі қағидаты, оған сәйкес нарықтың барлық қатысушыларына, олардың меншік нысанына және кез келген өзге жағдайларға қарамастан, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде тең жағдайлар мен мүмкіндіктер беріледі.
2) Монополияға қарсы реттеудің профилактикалық шараларының басымдығы болып табылады.
Бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзушылықтардың профилактикасы және нарық субъектілерін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарды орындауға ынталандыру кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану алдында басымдыққа ие болады.
3) Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке шектеулі қатысуы (Сары беттердің ережелері («Yellow Pages rules»)).
Жеке кәсіпкерлікті және бәсекелестікті дамыту мақсатында мемлекет кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің қатысу үлесін қысқартуға бағытталған шараларды қабылдайды.
4) Бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың жауаптылығы болып табылады.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған өз құзыреті шегінде бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысады. Мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде экономиканың тиісті салаларында мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде бәсекелестікті дамыту жөнінде шаралар қабылдауға және бәсекелестіктің «пайдалы іс-қимыл» («effet utile») қағидатын бұзатын әрекеттерді (әрекетсіздікті) жасамауға міндетті.
5) Монополияға қарсы реттеу мен бақылаудың ақпараттық ашықтығы мен айқындығы қағидаттарына негізделеді.
Монополияға қарсы органның қызметі Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шектерде кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қозғайтын шешімдерді қабылдау бойынша жариялы және ашық болуға тиіс.
6) Адал бәсекелестік.
Бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға бағытталған қызметке, жосықсыз бәсекелестікке тыйым салынады. Монополистік қызмет заңмен реттеледі және шектеледі.
7) Бәсекелестікті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясат нәтижелерінің өлшенуі.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:
1) биржалық (ұйымдасқан) сауданы дамыту;
2) инфрақұрылымға қол жеткізу;
3) мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің үлесін қысқарту (экономиканы мемлекет иелігінен алу);
4) тауар нарықтарына кірудің әкімшілік және экономикалық кедергілерін, мемлекеттік бағалық реттеу құралдарын қысқарту болып табылады;
5) кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына және Мемлекеттік сатып алуға тең қол жеткізуін қамтамасыз ету болып табылады;
6) үстем немесе монополиялық жағдайға ие тауар нарығы субъектілерінің ақпараттық ашықтығын және олардың Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі шаралар жүйесін іске асыруын қамтамасыз ету болып табылады;
7) бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру болып табылады.
Нарықтардың жоғары шоғырлануы жағдайында, оның ішінде отын-энергетика кешені саласында (көмір, мұнай өнімдері, электр энергиясы) өндірушілердің ресурстарына тәуелсіз өнім берушілердің қол жеткізуін қамтамасыз ету қажет. Үстем топтардың тұрақты жағдайы жеткізу, мысалы, тікелей шарттар жасасу арқылы мұнай және мұнай өнімдері нарығында ресурстарға қол жеткізуді шектеуге ықпал етеді, бұл нәтижесінде, атап айтқанда, мұнай өнімдерін көтерме сату нарығында жоғары концентрацияға әкеледі.
Нарықтың қалыптасқан олигополиялық құрылымын ескере отырып, бәсекелестікті дамытудың қажетті құралы бірқатар артықшылықтарға ие биржалық (ұйымдасқан) сауданы дамыту болып табылады:
- сауда-саттыққа сатушылар мен сатып алушылардың шектелмеген тобының бір мезгілде қатысу мүмкіндігімен негізделген ресурстарға тең қол жеткізуді қамтамасыз ету;
- сенімді баға индикаторларын қалыптастыратын ақпараттық нарықтық баға белгілеуді қалыптастыру, бұл өз кезегінде реттеуші органдар тарапынан қадағалау (мониторинг) рәсімдерін оңайлатады;
- сауда-саттыққа қатысушыларға биржалық алаңдар биржа клирингін пайдалана отырып, жасалған мәмілелер бойынша міндеттемелерді орындауға, сондай-ақ ресурстарды үнемдеуге (Сауда-саттықты қысқа мерзімде өткізу, өңірлік ауқымды қамту, контрагенттерді іздестірудің және конкурстық рәсімдерді өткізудің қажеттілігінің болмауы) кепілдік береді.
Осыған байланысты 2 негізгі міндет шешілуі тиіс: биржалық тауарлар тізбесін кеңейту және биржалық сауда-саттық көлемін кезең-кезеңімен ұлғайту.
Қазақстандық мұнай өнімдері нарығы монополияланудың жоғары дәрежесімен сипатталады. Көтерме және бөлшек сауда нарықтарында үстемдік ететін вертикалды интеграцияланған компаниялардың қызметі тәуелсіз шағын кәсіпкерлерді қысады. Осыған байланысты мұнай өнімдерін өндіру және өткізу жүйесінің ашықтығын арттыру жөніндегі жұмыс маңызды бағытқа айналады.
Тауар нарықтарының жұмыс істеуі мен ресурстарды сатудың жаңа бәсекелестік шарттары ұсынылатын болады.
Мұнай өнімдерінің биржалық сауда-саттығы сауда сессиясы ішінде баға өсуінің ең жоғары пайыздық қадамын, сатудың біркелкі көлемдерін, сондай-ақ жоғары баға ауытқуы жағдайларында Сауда-саттықты тоқтата тұруды қоса алғанда, кез келген баға манипуляцияларын болдырмайтын «қатаң» шеңберде өткізілетін болады.
Мұнай өнімдерінің биржадан тыс көлемдерін өткізу контрагенттерді іріктеу тәртібін, өнімді өткізуден бас тарту негіздерін айқындайтын НҚ-ға қол жеткізу қағидалары шеңберінде жүзеге асырылатын болады.
Сондай-ақ мұнайдың биржалық саудасына кезең-кезеңімен көше отырып, мұнай мен мұнай өнімдерін жеткізудің қолданыстағы «бөліп-тарату» схемасы қайта қаралатын болады. Жер қойнауын пайдаланушылардың ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерін сақтау жағдайында осы тәсілдерді іске асыру нарықтың жұмыс істеуінің ашықтығын ғана емес, сонымен қатар жаңа ойыншылардың қолжетімділігінің барлық шектеулерін алып тастауды, сондай-ақ нарықтан өнімсіз делдалдардың кетуін қамтамасыз етеді.
Негізгі қуатқа қол жеткізуді қамтамасыз ету маңызды міндет болып табылады.
Бұған магистральдық теміржол желісі, байланысқа арналған кабельдік кәріз, әрі қарай өңдеуге арналған бастапқы металдар, теңіз порттары, дәрі-дәрмек өндіруге арналған заттар, өндіріс технологиялары жатады. Біз негізгі қуатқа қол жеткізу қағидаттарын ғана айқындап қоймадық: тең қолжетімділік, ашықтық, ақылылық, сонымен қатар шарттар, мерзімдер, бас тарту негіздері және т.б. нақтыланатын болады.
Бәсекелестікті дамытудың маңызды бағыты мемлекеттің қатысуын қысқарту болып табылады.
Мемлекеттің экономикадағы ағымдағы рөлін оның кәсіпкерлік қызметте ішінара төмендеуі және нарыққа қатысушылар үшін тең жағдайларды қамтамасыз ету есебінен өзгерту өте маңызды. Осы жұмыстың нәтижелері мемлекеттің тиісті нарықтық тауашаларды босатуы, тауар нарықтары субъектілері арасындағы бәсекелестікті арттыру, сондай-ақ бәсекелестік жағдайында өз қызметін оңтайландыруға мәжбүр болатын квазимемлекеттік сектор субъектілерінің шығындарын қысқарту есебінен жеке кәсіпорындар санын ұлғайтуды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл бағыт төмендегі міндеттерді шешу арқылы іске асырылатын болады.
«Yellow Pages Rules» қағидатын іске асыру үшін мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады. Қазіргі уақытта монополияға қарсы орган мемлекеттің тауар нарықтарына қатысуының орындылығын бәсекелестіктің жай-күйін талдау шеңберінде айқындайды.
Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу 7 кезеңді (тауарды айқындау, шекаралар, уақыт аралығы, субъектілік құрам, нарық көлемі, кедергілер, бәсекелес ортаның жай-күйі) қамтиды. Сонымен қатар, мемлекеттің қатысуының орындылығын анықтау үшін қосымша үш кезеңді (квазимемлекеттік сектор субъектілерінің құрылтай құжаттарын талдау, Қаржы-шаруашылық қызметті талдау және бағалау, тауар нарығын субсидиарлық қағидатқа (мемлекеттің қосалқы рөліне) сәйкестігіне тексеру) жүргізу қажет.
Жоғарыда аталған барлық кезеңдерді орындау ұзақ процедура болып табылады және 12 айға жетуі мүмкін. Мемлекет иелігінен алу процестерін жеделдету үшін «секторалдық тәсіл» (жеделдетілген жекешелендіру әдісі) енгізілуде. Мәселен, ЭҚЖЖ-ға байланыстырудың орнына (кәсіпкерлік қызметтің ірілендірілген санаттары) көптеген тауар нарықтарын қамтитын экономикалық қызметтің нақты салаларын қарау ұсынылады.
Бәсекелес ортаға беруге жататын активтерді іріктеуге жаңа тәсілдер екі кезеңде іске асырылатын болады.
Бірінші кезекте, қоғам, мемлекеттік органдар үшін түсінікті іріктеудің базалық өлшемшарттары ұсынылатын болады. Бұл шағын және орта кәсіпкерліктің, жеке инвестициялардың, жеке кәсіпкерлердің бөлшек сауда айналымының үлесі. Бұл көрсеткіштер жекешелендіру объектісі орналасқан әкімшілік шекараларда қаралатын болады.
Екінші кезеңде мемлекеттік үстем компанияларды жекешелендіру кезінде монополиялық жағдайдың туындауына жол бермеу мақсатында жекешелендіру жоспарын қалыптастыру тәртібін айқындау ұсынылады. Монополияға қарсы орган активті бағалау алдында сондай-ақ қалыптасқан нарық құрылымын ескере отырып, жекешелендірудің нұсқалары туралы ұсыныстар беретін болады.
Квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің қолданыстағы тізбесі 2015 жылы қабылданды және бес мәнді ЭҚЖЖ кодтарын (Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші) көрсете отырып, иесіздендірілген тізімді білдіреді.
Мемлекеттің экономикаға қатысуын түбегейлі қысқарту жөніндегі жаңа міндеттерді ескере отырып, қызмет түрлері тізбесінің жаңа форматы әзірленді. Қолданыстағы құралдарды қайта қарау «ақылды реттеу» қағидаттарын енгізуге, атап айтқанда өңірлердегі бәсекелестіктің даму деңгейін ескере отырып, мемлекет қызметінің түрлерін қысқартуға мүмкіндік береді.
Тізбенің жаңа редакциясы ауыл халқына зиян келтірмей, ірі қалаларда мемлекеттің қатысуын болдырмауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, жекешелендіру жоспарының орындалуын ескере отырып, мемлекеттің бәсекелестігі дамыған нарықтарға қайта қатысуына жол бермеу мақсатында қызметтің өзекті емес түрлері автоматты түрде алып тасталады.
Тізбенің жаңа форматы Мемлекет пен бизнес мүдделерінің теңгерімін ескере отырып, Мемлекеттік кәсіпорындардың қатысуын қысқартуға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлікке мемлекеттің қатысуын қысқарту жөніндегі бағыттардың бірі ведомстволық бағынысты кәсіпорындарды қаржыландырудың және тауарларды бәсекеге қабілетсіз сатып алудың неғұрлым кең таралған нысаны ретінде мемлекеттік тапсырмаларды бөлу негіздерінің түпкілікті тізбесін айқындау болады. Бірыңғай құқық қолдану практикасын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік тапсырмаларды келісу рәсімі енгізілетін болады.
Жекелеген экономикалық функцияларды іске асыруға және Қызметтерді монополиялық көрсетуге уәкілетті ерекше құқықтар берілген 50-ден астам нарық субъектісі анықталды. Белгілі бір нарық субъектілеріне айрықша құқықтарды бекітетін нормалардың болуы тиісті тауар нарықтарындағы бәсекелестікті шектейді және, әдетте, тауарларды сатып алушылар шығыстарының ұлғаюына әкеледі.
Нарық субъектілеріне айрықша құқықтар беру Кәсіпкерлік кодексте белгіленген бәсекелестікті шектеудің мынадай мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуге тиіс: конституциялық құрылысты сақтау, ұлттық қауіпсіздікті, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, азаматтардың денсаулығын қамтамасыз ету.
Бұдан басқа, мемлекеттік монополия субъектілерінің қызметіне тауарларды реттелетін бағалар бойынша өткізу, қызметтің өзге түрлерін жүзеге асыруға тыйым салу (сабақтас нарықтарға қатысу), олардың қызметін заңнамалық реттеу сияқты бірқатар шектеулер қолданылады. Бұл талаптардың болуы монополиялық құқықтың болуына және оны теріс пайдаланудың жоғары тәуекелдеріне байланысты. Баяндалғанды ескере отырып, мемлекеттік монополияның құқықтық режимі операторларға таратылатын болады.
Мемлекет басшысы 2022 жылғы 3 қаңтарда қол қойған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң шеңберінде мемлекеттік және жеке меншік операторларды құру және олардың жұмыс істеу шарттары қатаң регламенттелген. Бұл конкурстық іріктеу, шектеулі Қызмет мерзімі, бағаны келісу және негізгі емес қызметті жүзеге асыруға тыйым салу.
Қазірдің өзінде құрылған операторларды қысқарту бойынша жұмыс жалғасады.
Қолданыстағы заңнама шеңберінде ӘКК алдында нақты мақсаттар мен міндеттер айқындалмаған. Өңірлік даму институттары ЖАО-ның қысқа мерзімді міндеттерін шешу кезінде жеке бизнеспен бәсекелеседі. Бұл проблеманы шешу үшін ӘКК қызметін реттеу жөніндегі заң жобасын әзірлеу мәселесін қарау қажет.
Орталық мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде экономиканың тиісті салаларында мемлекеттік саясатты іске асыру кезінде бәсекелестікті дамыту жөнінде шаралар қабылдайтын болады. Атап айтқанда, салалық ведомстволармен бірлесіп жыл сайын 5-7 нарықта бәсекелестікті дамыту жоспары әзірленетін болады.
Нормативтік құқықтық актілер жобаларының бәсекелестігіне ықпал етуді бағалау тетігі мен әдіснамасын енгізу ЭЫДҰ стандарттарына сәйкес жүзеге асырылатын болады. Бәсекелестікке әсер етуді бағалау дегеніміз екі негізгі мақсатқа жетуге бағытталған нормативтік актілерді талдау процесі. Біріншіден, қажетсіз бәсекелестікке кедергі келтіретін нормалар анықталды. Екіншіден, мұндай кедергілерді аса қажеттіліксіз жасамау үшін оларды қайта қарауға көмек көрсетіледі.
Бәсекелестікке әсерді бағалауды мемлекеттік органдар қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерді (нақты салаларда), сондай-ақ әзірленетін нормативтік құқықтық актілердің жобаларын бағалау үшін де пайдалана алады.
Бұл мемлекеттік органдарға салалық саясатты оның бәсекелестікке ықтимал әсерін ескере отырып түзетуге мүмкіндік береді.
Егер бағалау нәтижелері тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйінің нашарлау мүмкіндігін көрсететін болса, Нормативтік құқықтық актінің жобасын әзірлеуші бағаланатын реттеу нормалары сияқты мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін бәсекелестікке қарсы неғұрлым аз баламаны табуға тиіс.
Осылайша, мемлекеттік органдар ЭЫДҰ стандарттарына сәйкес әзірленген бәсекелестікке әсерді бағалау әдістемесін қолдана отырып, негізсіз шектеулер санын азайта алады.
Баяндалғанды ескере отырып, нормативтік актілер жобаларын әзірлеу процесіне бәсекелестікке әсерді бағалауды енгізу нарықтың жұмыс істеуі қажеттіліксіз шектелетін салаларды көрсете отырып және бәсекелестікті дамытуға бағдарлана отырып, қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін баламалы нормаларды ұсына отырып, елеулі экономикалық пайда әкеледі.
Мемлекеттік қолдау шараларын дербестендірудің қазіргі практикасы экономиканың әртүрлі секторларында бәсекелестіктің дамуын тежейтін фактор болып табылады. Негізінен ірі бизнеске қолдау көрсетіледі. Мемлекет басшысы 2022 жылғы 11 қаңтарда Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің алдында сөйлеген сөзінде мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну тәсілдерін түбегейлі қайта қарау жөнінде міндет қойды.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасы бойынша бастамашылық жасалған экономиканы қолдау, іскерлік белсенділікті және халықты жұмыспен қамтуды ынталандыру үшін дағдарысқа қарсы іс-шаралар кешенін іске асыру жағдайларын қоспағанда, шағын кәсіпкерлікті дамыту және тең жағдайлар жасау мақсатында қабылданатын мемлекеттік қолдау шаралары монополияға қарсы органмен келісілуге тиіс.
Мемлекеттік қолдау шараларын қабылдау кезінде тауар нарығының шоғырлану деңгейі, оны монополияландыру, нарыққа кіру кедергілерінің болуы, шағын, орта кәсіпкерліктің үлесі, нарық балансы және мемлекеттің қатысу деңгейі ескерілетін болады.
Бұл жаңа шараларды, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау қағидаларын келісу және бәсекелестік заңнаманы сақтау тұрғысынан қолдау шараларын ұсынатын адамдардың қызметіне мониторинг жүргізу арқылы іске асырылатын болады.
Ауыл шаруашылығын дамыту жөніндегі бағыт шеңберінде кәсіпорындарды мемлекеттік қолдаудың қолданыстағы тетігі өзгертілетін болады.
Жыл сайын бөлінетін қаражат көлемі ірі тауар өндірушілердің шектеулі тобына бөлінеді. Қалдық қағидаты бойынша ұсақ және орта шаруашылықтар субсидияланады. Осыған байланысты, экономикалық тиімсіз субсидиялар ауыл шаруашылығы өнімінің құнын арзандатуға жеңілдікті кредиттеуге, қалған субсидияларды алу үшін шекті мәндерді төмендетуге, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау шараларын импортқа тәуелді тауар нарықтарына бағдарлауға ауыстырылатын болады.
Аралас экономика жағдайында сатып алуды жүзеге асыру кезінде мемлекет сатып алуды кәсіпкерлікті қолдаудың қуатты құралына айналдырып, экономиканың бірқатар салаларының ірі тұтынушысы ретінде әрекет етеді. Пандемияға байланысты оның маңызы едәуір артады. Осыған байланысты, бір көзден сатып алуды жүзеге асыру үшін негіздер қайта қаралатын болады.
Сонымен қатар, мемлекеттік, квазимемлекеттік сатып алулардың көлемін ескере отырып, ұлттық компаниялар үшін рәсімдерді қатаңдату ғана емес, шағын, орта бизнес пен нарықтың жаңа субъектілері үшін сатып алуға қолжетімділікті кеңейту ұсынылады.
Бұл лоттарды төмендетуді, микро -, шағын кәсіпкерліктен сатып алынатын тауарлардың міндетті тізбесін, қатысушылар санын ұлғайту үшін шекті талаптарды төмендетуді немесе жоюды, электрондық жүйелерге қолжетімділік үшін абоненттік төлемдерді алып тастауды және баға бәсекелестігін арттыруға бағытталған өзге де іс-шараларды қамтитын сатып алуды орталықсыздандыру.
Нарықтардың ашықтығын қамтамасыз ету («Open markets»).
Нарықтың монополиялық / олигополиялық модельдеріне тән белгілердің бірі ақпаратқа шектеулі қол жеткізу болып табылады, бұл жаңа компаниялар үшін салаға кіру шарттарын шектеп қана қоймайды, сонымен қатар тұтынушылардың тиімді ұсыныстарды іздеу мүмкіндіктерін де шектейді.Осыған байланысты, ЭЫДҰ елдерінің үлгісі бойынша нарықтық тетіктің кемшіліктерін жеңілдетуге және сол арқылы тұтынушының игілігіне бағытталған шаралар іске асырылатын болады. Бұл жағдайда экономиканы цифрландыру жағдайында қосымшалар арасындағы өзара іс-қимылды қамтамасыз ететін бағдарламалық құралдардың жалпыға қолжетімді жиынтығы болып табылатын "ашық интерфейстер" жүйесін енгізу бойынша әлемдік практикада дамып келе жатқан тренд дамуға жатады.
Ашық интерфейстердің негізгі артықшылықтары, ең алдымен, барлық бизнес-процестердің жылдамдығын арттыру, өнім желісін (ассортиментін) кеңейту және тиімді ұсыныстарды ыңғайлы іздеу (мысалы, депозиттердің қаржы саласында), тұтынушылық артықшылықтарды талдау және анықтау арқылы тауарлық ұсынысты жекелендіру арқылы қызметтердің сапасын арттыруды қамтиды.Бұл жағдайда тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) провайдерлерді оларды интеграциялау немесе өнімдерді талдау және тарату үшін салыстырмалы ресурстар құру үшін ақпараттық ресурстарға (әртүрлі жеткізушілерден тауарлар (жұмыстар, қызметтер) туралы ақпаратты көрсететін және оларды салыстыру мүмкіндігін беретін агрегатор-витриналар) қамтамасыз ету міндеті тұр.
Осылайша, сатып алушылар тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) таңдау және жеткізушілерді ауыстыру үшін кең мүмкіндіктерге ие болады, нәтижесінде неғұрлым қолайлы мәмілелерді табуға және сұранысты қайта бағыттауға кедергілер жойылады, бұл тұтынушы үшін бәсекелестікті ынталандырады.
Бұдан басқа, ақпараттық технологияларды енгізу тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) қашықтықтан сатып алуға мүмкіндік беретін электрондық платформаларды (market place) қалыптастыруға мүмкіндік береді, осылайша көрсетілетін қызметтер операторларын онлайн ауыстырудың бәсекелестік тетігін қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта мұндай тетік тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласындағы нарықтарда табыс табуға тиіс.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру
Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетігін жетілдіру қолайлы бәсекелестік ортаны қалыптастыруға бағытталған монополияға қарсы шаралардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Монополияға қарсы органдар қызметкерлерінің біліктілігін арттыру инфрақұрылымын дамыту, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы қолдану жөніндегі түсіндірмелер мен ұсынымдар институттарын («guidelines») дамыту, құқық қолдану мен әдіснамалық көмек көрсетудің бірыңғай тәсілдерін әзірлеу мақсатында монополияға қарсы орган, сот және атқарушы билік органдары арасындағы тиімді өзара іс-қимылды қамтамасыз ету мәселелері шешілетін болады.
Тауар нарығындағы бәсекелестік ортаның жай-күйін, нарық құрылымын, кірудегі кедергілерді, мемлекеттің бәсекелестікке әсерін бағалау үшін талдау әдістемесінің тиімділігіне қарамастан, монополияға қарсы заңнаманы дамытудың қазіргі заманғы үрдістері нарықтық жағдайды толыққанды көп факторлы экономикалық талдауды бірінші орынға қояды.
Осыған байланысты, бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнаманы бұзу фактілерін қарау кезінде негізгі жұмыс эконометрикалық модельдер негізінде экономикалық талдауды қолдануға шоғырландырылатын болады.
Мысалы, картельдік келісімдерді талдау кезінде бағаны белгілеу туралы келісімнің бар екендігін дәлелдеуге, яғни сатушылардың мінез-құлқының баға мен шығарылымға әсерін дәлелдеуге емес, құқықтық проблемаға, яғни экономикалық проблемаға баса назар аударылады.
Осыған байланысты экономикалық талдауды нарықтың бәсекелестікке қарсы келісімдерге бейімділігін көрсететін белгілерді анықтау үшін пайдалануға болады.
1) сатушылар саны. Бұл сан неғұрлым аз болса, олардың қызметін үйлестіру шығындары соғұрлым аз болады.
2) Өнімнің біртектілігі. Өнім неғұрлым біртекті болса, өнімнің сапасын өзгерту арқылы алдау соғұрлым қиын болады, өзгеріс бірден байқалады.
3) Сұраныс бағасының икемділігі. Сұраныстың икемділігі неғұрлым аз болса, монополиялық бағадан пайда болатын пайда соғұрлым көп болады, демек монополияландыруға көбірек ынталандыру болады.
4) Кіру шарттары. Кіру кедергілері неғұрлым аз болса және нарыққа тезірек кірсек, картелизацияға ынталандыру соғұрлым аз болады.
5) Бағалық және бағалық емес бәсекелестіктің салыстырмалы мәні. Көбінесе бағаны белгілеу бағалық бәсекелестікті бағалық емес (сапа, сервис, қызметтер, опциялар және т.б.) алмастыруға әкеледі. Сайып келгенде, бұл брендтер арасындағы бәсекелестіктің артуына әкеледі.
6) Нарықтың өсіп келе жатқан, қысқаратын немесе тұрақты уақытқа қатынасы. Егер нарық өсіп келе жатса, картельге қатысушылардың өз міндеттемелерін орындауын қадағалау қиын. Нарық үлесін жоғалтқан сатушы сатып алушыларды тартуда бәсекелестерден артта қалуы мүмкін. Уақыт бойынша тұрақты нарық ашық және картелизацияға бейім. Ең қолайлы-бұл қысқарған нарық, өйткені тұрақты шығындарды өндірісті азайту арқылы азайту мүмкін емес. Баға бәсекелестігі әсіресе компаниялардың банкроттығы тәуекелдеріне және жоғары бағаны ұстап тұру қажеттілігіне байланысты деструктивті болады.
7) Нарықтағы сатып алушылардың құрылымы. Бірдей мөлшердегі сатып алушылар неғұрлым көп болса, қажетті транзакцияларды көбейту арқылы картель мүшелерінің біреуінің алдауын ашу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады.
Экономикалық талдау сонымен қатар нарықтың сәтті картализацияға ұшырағанын көрсететін фактілерді анықтай алады.
1) монополиялық билікті пайдалану әдісі ретінде бүкіл нарық ауқымындағы бағалық кемсітушілік.
2) ОПЕК картелімен жақсы суреттелген мысал: уақыт өте келе ең ірі фирмалардың нарықтық үлесінің төмендеуі, олар монополиялық бағаны нарыққа төмен бағаны белгілеу арқылы нарықтың бір бөлігін алып тастаған жаңа қатысушыларды тартты деп айтуға болады.
3) Нарық үлесінің жоғары тұрақтылығы.
4) Шығындар мен сұраныстың аймақтық айырмашылықтарымен түсіндіруге болмайтын бағаның аймақтық айырмашылықтары.
5) Шығару көлемінің қысқаруымен бірге бағаның өсуі.
6) Қазіргі нарықтық бағамен сұраныстың жоғары икемділігі, өнімнің жақсы алмастырғыштарының болмауымен бірге монополиялық бағаның нәтижесі болуы мүмкін.
Тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін талдау және бағалау әдістемесі осы жұмысты жүргізуге негіз болады. ЭЫДҰ-ға мүше елдердің монополияға қарсы органдарының үздік практикаларын пайдалану негізінде монополияға қарсы заңнаманы бұзу туралы істерді қарау кезінде экономикалық талдауды қолдану стандартталатын болады. Экономикалық талдау мен сараптаманы неғұрлым сапалы қолдануды қоса алғанда, монополияға қарсы орган жұмысының ашықтығы мен тиімділігін арттыру мақсатында озық халықаралық тәжірибе негізінде бәсекелестік жөніндегі бас экономист институтын (Chief Competition Economist) енгізудің орындылығы қаралатын болады.
Қазақстан заңнамасына цифрлық экономиканы реттеуге қатысты өзгерістер енгізу жоспарлануда:
Біріншіден, тауарларды немесе қызметтерді ақысыз ұсыну, яғни тауарларды немесе қызметтерді екінші Тарапқа (мысалы, пайдаланушыларға) ақы алмай немесе басқа қарсы ұсынусыз ұсыну нарықтың шекарасын анықтауға кедергі келтірмейтінін нақтылау, егер тауар немесе қызмет сатып алушыға тегін берілсе, нарық болуы мүмкін. Бұл түзету монополияға қарсы ведомство тауар немесе қызмет (мысалы, интернет-іздеу, мессенджерлер) тегін көрсетілсе де, нарықтың шекарасын айқындай алатынына күмән болмас үшін заңға енгізілетін болады.
Тауарлар мен қызметтерді ақысыз ұсыну туралы бұл түзету неміс заң шығарушысы мен Еуропалық Комиссияның интернеттегі жалпы іздеу қызметтері нарығындағы Google-ге қарсы қаралған ісіндегі құқық қолдану тәжірибесімен сәйкес келеді.
Екіншіден, цифрлық платформалардың үстем жағдайын бағалау кезінде ескеру қажет жаңа факторлар енгізіледі. Мәселен, көпжақты нарықтар мен желілік платформаларға қатысты шаруашылық жүргізуші субъектінің нарықтағы үстем жағдайын бағалау кезінде сондай-ақ ескерілетін болады:
1) тікелей және жанама желілік әсерлер;
2) Пайдаланушылардың бірнеше цифрлық платформаларды қатар пайдалануы және пайдаланушының басқа цифрлық платформаға өту шығындары;
3) желілік әсерлермен өзара байланыста өндіріс ауқымының есебінен үнемдеу,
4) компанияның бәсекелестікке қатысты деректерге қол жеткізуі;
5) инновациялардың бәсекелестікке әсері.
Цифрлық салада мынадай монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтарды анықтауға және олардың жолын кесуге басты назар аударылатын болады:
Бәсекелестікке қарсы келісімдер, соның ішінде компьютерлік алгоритмдерді қолдану. Бұл Big Data негізіндегі қызметті үйлестіру.
«Үлкен деректер» және «цифрлық алгоритмдер» бәсекелестікке қарсы сөз байласудың екі құрылымдық факторына: оның қатысушыларының өзара іс-қимыл жиілігіне және тиісті нарықтың ашықтығына әсер етуі мүмкін. «Цифрлық алгоритмдерді» бәсекелестер бір-бірінің бағаларын бақылау және кез-келген өзгерістерге жедел жауап беру үшін қолдануы мүмкін. Алайда, көп жағдайда нарықта байқалған мінез-құлық бәсекелестердің «алгоритмдерін» бір уақытта қолданудың нәтижесі болып табылады, олардың арасында алдын – ала байланыссыз-және бұл бәсекелестер арасындағы келісімге тыйым салатын құқықтық ережелер шеңберінен тыс тәжірибе болмайды.
Осылайша, «үлкен деректер» және «цифрлық Алгоритмдер» бәсекелестікке қарсы келісімді іске асыру немесе бәсекелестікке қарсы мінез-құлықты үйлестіру құралы ретінде нарыққа қатысушылар оларды мақсатты түрде пайдаланған жағдайларда бәсекелестікке қарсы келісім немесе бәсекелестікке қарсы үйлестіру контексінде түсіндірілуі мүмкін. Бұл ретте нарықтың «мониторингі» мен бағаны түзетудің мұндай тәсілі ұқсас компьютерлік алгоритмдерді бір мезгілде пайдалану туралы қолданыстағы уағдаластықтар дәлелденетін кезде «алгоритмдік сөз байласу» ретінде саралануы мүмкін.
Сондай-ақ кемсітушілік және теріс пиғылды практикалардың мынадай түрлері ескерілетін болады:
- меншікті тауарлар мен сервистерге басымдық беру (Негізгі қуатқа қол жеткізудің арқасында меншікті сервистерді іске асыру);
- сандық тауарларды байланыстыру (сатып алушы басқа тауарды сатып алған жағдайда тауарды сату немесе басқа сатушының тауарын сатып алмау туралы міндеттеме);
- геоблокинг (мазмұнды бұғаттау арқылы ұлттық негізде нарықтардың Үйлестірілген бөлімдері).
1) 2026 жылға қарай экономикадағы орта кәсіпкерліктің үлесін ЖІӨ-дегі жалпы қосылған құнның 16% - ына дейін ұлғайтуға жәрдемдесу;
2) 2026 жылға қарай мемлекеттің экономикадағы үлесін 13,9% - ға дейін төмендетуге жәрдемдесу болып табылады;
3) 2026 жылға қарай бизнес пен бәсекелестікті дамыту үшін кемінде 50 кедергіні жою;
4) Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің «қызметтер саласындағы бәсекелестік» индикаторы – 2026 жылға қарай 67 балдан төмен емес;
5) Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің «нарықтағы үстемдік дәрежесі» индикаторы – 2026 жылға қарай 48 баллдан төмен емес.
- Бензинді, дизель отынын, реактивті қозғалтқыштарға арналған отынды және битумды өткізудің жалпы көлемінің 20% - на дейін 2026 жылға қарай тауар биржалары арқылы сатылатын болады;
- Көмір өндірісінің жалпы көлемінің 40% - ы 2026 жылға қарай тауар биржалары арқылы тікелей өңірлік тұйықтарға сатылатын болады;
- Өткізілетін электр энергиясының жалпы көлемінің 30% 2025 жылға қарай орталықтандырылған сауда-саттықта сатылатын болады;
- 2023 жылға қарай нарық субъектілерін жылына 2 млн. адамнан астам жолаушылар ағынымен әуежайлардың аумағына жерде қызмет көрсетудің кемінде 2 жеткізушісіне қол жеткізуге;
- Жеке теміржол жүк тасымалдаушыларының үлесі 2025 жылға қарай 31,8% - ға дейін артады;
-Жалға берілетін инфрақұрылым иесімен үлестес емес, радиожиілік спектріне, кәбілдік кәрізге және коммуналдық-тұрмыстық сектор инфрақұрылымына тең қолжетімділік алған субъектілер саны 2025 жылға қарай ұлғаятын болады (нарықтың кемінде 5 субъектісі);
- республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда мемлекеттің қатысуымен 6 автобус паркі 2025 жылға қарай қысқарады;
- Мемлекеттік тапсырмалардың саны 70-ке дейін қысқарады және нарық субъектілері 30 млрд. теңгеден астам сомаға тиісті тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) бәсекелі тәсілмен сатып алумен қамтамасыз етілетін болады. 2025 жылға қарай;
- 2025 жылға қарай бірыңғай операторлар саны 30-ға дейін қысқарады;
- Шағын және орта кәсіпкерлік үшін бәсекелестік тәсілмен сатып алынатын тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) көлемі бір көзден алу негізін қысқарту есебінен 150 млрд. теңгеден астам сомаға ұлғаяды. 2025 жылға қарай.
- 2025 жылға қарай электр қуатымен жабдықтау қызметтеріне тұтынушылар топтары арасындағы айырманы кезең-кезеңімен қысқарту және тарифтерді саралауды алып тастау;
- Электр энергиясын баламалы жеткізушілерге көшкен тұтынушылардың үлес салмағы 2025 жылға қарай 10% - ға жетеді;
- Байланыс саласындағы үстем операторлардың үлесі ұялы байланыс нарығына жаңа қатысушының пайда болуын ескере отырып, 2024 жылға қарай 4,8% - ға төмендейді;
- Сыйымдылығы 500-ден 5000-ға дейінгі мал орны бар біржолғы күтіп-бағылатын мал бордақылау объектілерін құру және кеңейту жөніндегі мемлекеттік қолдау шараларына Ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қол жеткізуін қамтамасыз ету;
-Жеке зертханалар үшін қол жетімді АИТВ-инфекциясының болуына зертханалық зерттеулер көлемін ұлғайту.
Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен
дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасына
қосымша
Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау және
дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі
іс-қимыл жоспары
|
№ |
Реформалардың /негізгі іс-шаралардың атауы |
Аяқтау нысаны |
Аяқталу мерзімі |
Жауапты орындаушылар |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
Бағыты: Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау және дамыту Нысаналы индикаторлар: 1. Экономикадағы орта кәсіпкерліктің үлесін ұлғайтуға жәрдемдесу (2026 жылға қарай ЖІӨ-дегі жалпы қосылған құнның 16%); 2. 2026 жылға қарай мемлекеттің экономикадағы үлесін 13,9% - ға дейін төмендетуге жәрдемдесу; 3. Бизнес пен бәсекелестікті дамыту үшін кедергілерді жою-2026 жылға қарай кемінде 50 тосқауыл; 4. «Қызмет көрсету саласындағы бәсекелестік» индикаторы бойынша Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің рейтингі - 2026 жылға қарай 67 балдан төмен емес; 5. Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің «Нарықтағы үстемдік дәрежес» индикаторы бойынша рейтингі - 2026 жылға қарай 48 балдан төмен емес. |
||||
|
1 |
1-реформа. Биржалық (ұйымдасқан) сауданы дамыту |
|
|
|
|
2 |
1-Іс-шара. Тауар биржалары арқылы бензинді, дизель отынын, реактивті қозғалтқыштарға арналған отынды және битумды өткізу үлесін жалпы өткізу көлемінің 20% - ына дейін ұлғайту |
НҚА |
2025 |
СИМ, ЭМ, БҚДА |
|
3 |
2-Іс-шара. Биржадан тыс мәмілелерді тіркеуді қамтамасыз ету және тиісті жауапкершілікті бекіту |
НҚА |
2022 |
СИМ, МЭ, БҚДА, ИИДМ |
|
4 |
3-Іс-шара. Биржалық және биржадан тыс баға белгілеулерді қалыптастыру |
НҚА |
2026 |
ЭМ, СИМ, БҚДА, ИИДМ |
|
5 |
4-Іс-шара. Көмірді тауар биржалары арқылы өткізу үлесін тікелей өңірлік тұйықтарға өндірістің жалпы көлемінің 40% - ына дейін жеткізу |
НҚА |
2026 |
СИМ, ИИДМ, БҚДА |
|
6 |
5-Іс-шара. Орталықтандырылған сауда-саттықта электр энергиясын өткізу көлемін жалпы өткізу көлемінің 30% - ына дейін жеткізу |
НҚА |
2025 |
БҚДА, ЭМ |
|
7 |
6-Іс-шара. «Электр энергетикасы туралы» Заңға Энергетика министрлігінің және монополияға қарсы органның орталықтандырылған сауда-саттық арқылы өткізуге жататын электр энергиясының үлесін бекіту жөніндегі өкілеттігін бекіту бөлігінде өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
БҚДА, ЭМ |
|
8 |
7-Іс-шара. Сауда-саттыққа міндетті түрде шығарылатын электр энергиясын өткізу көлемі үшін шекті тарифтер шеңберінде бағалық реттеуді алып тастау |
НҚА |
2022 |
БҚДА, ЭМ |
|
9 |
8-Іс-шара. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекске энергия өндіруші ұйымдардың орталықтандырылған сауда-саттықта электр энергиясын өткізу жөніндегі міндеттерді сақтамағаны үшін жауапкершілігі бөлігінде өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
БҚДА, ЭМ |
|
10 |
9-Іс-шара. Электр энергиясының сауда-саттыққа шығарылатын көлемдерінің мөлшерін белгілеу және тиісті шараларды нақтылау бөлігінде электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттық қағидаларына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ЭМ , БҚДА |
|
11 |
10-Іс-шара. Мұнай және мұнай өнімдерін жеткізудің "бөліп-тарату" схемасының қолданыстағы тетігін қайта қарау |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2022 |
ЭМ, БҚДА |
|
12 |
Реформа 2. Инфрақұрылымға қол жеткізу |
|
|
|
|
13 |
11-Іс-шара. Кемінде 2 нарық субъектілеріне жылына 2 млн. адамнан астам жолаушылар ағынымен әуежайлар аумағына жерде қызмет көрсету қызметтеріне қол жеткізуді қамтамасыз ету |
НҚА |
2023 |
ИИДМ, БҚДА |
|
14 |
12-Іс-шара. Әуежайларда жерде қызмет көрсетуді жүзеге асыру қағидаларына, сондай-ақ Әуежай қызметіне жатпайтын әуежай аумағында қызметтер көрсетуге қол жеткізу қағидаларына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ИИДМ, БҚДА |
|
15 |
13-Іс-шара. 2018 жылғы 30 қазандағы № 749 әуежай қызметінің құрамына кіретін әуеайлақ және жерде қызмет көрсету тауарларының, жұмыстарының, көрсетілетін қызметтерінің тізбесін қайта қарау |
НҚА |
2022 |
ИИДМ, БҚДА |
|
16 |
14-Іс-шара. Операторлардың қолжетімділігі және авиакомпаниялардың операцияларды өз бетінше орындауы үшін әуежайлар алатын инфрақұрылымдық алымды айқындау әдістемесін әзірлеу |
НҚА |
2022 |
ИИДМ, БҚДА |
|
17 |
15-Іс-шара. Жеке темір жол жүк тасымалдаушыларының санын 10-ға дейін ұлғайту |
НҚА |
2026 |
ИИДМ, БҚДА |
|
18 |
16-Іс-шара. Жеке меншік темір жол жүк тасымалдаушыларының үлесін 31,8 %-ға дейін ұлғайту |
НҚА |
2026 |
ИИДМ, БҚДА |
|
19 |
17-Іс-шара. Жеке тасымалдаушылардың кемсітусіз қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында кесте жіптерін резервтеуді, ұзақ мерзімді келісімшарттардың болуына байланысты басым беруді және т.б. көздейтін МТЖ қызметтеріне қол жеткізу қағидаларына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ИИДМ, БҚДА |
|
20 |
18-Іс-шара. Жеке жүк тасымалдаушылардың инфрақұрылым операторының ақпараттық жүйелеріне тең қол жеткізу тәртібін қамтамасыз ету |
НҚА |
2022 |
ИИДМ, БҚДА |
|
21 |
19-іс-шара. Радиожиілік спектріне тең қолжетімділік алған субъектілер санының өсуі (кемінде 1 компания) |
НҚА |
2023 |
ЦДИАӨМ, БҚДА |
|
22 |
20-іс-шара. Қолданыстағы «Байланыс саласында қызметтер көрсету жөніндегі қызметті жүзеге асыруға өтініш берушінің сәйкестігін растайтын біліктілік талаптары мен құжаттар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м. а. 2015 жылғы 20 қаңтардағы № 21 бұйрығына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ЦДИАӨМ, ИИДМ, БҚДА |
|
23 |
21-іс-шара. Кәбілдік кәрізге және коммуналдық-тұрмыстық сектор инфрақұрылымына тең қолжетімділік алған субъектілер санының өсуі (кемінде 2 компания) |
НҚА |
2023 |
ЦДИАӨМ, БҚДА |
|
24 |
22-іс-шара. Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2016 жылғы 28 қаңтардағы № 120 бұйрығымен бекітілген кабельдік кәрізді пайдалануға берудің қолданыстағы қағидаларына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ЦДИАӨМ, ИИДМ, БҚДА |
|
25 |
23-іс-шара. ҚР «Байланыс туралы», «Тұрғын үй қатынастары туралы», «Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Заңдарына, байланыс және телерадио хабарларын тарату операторларының коммуналдық-тұрмыстық сектор инфрақұрылымына (тұрғын үй кешендері, ғимараттар мен құрылыстар) кемсітусіз қол жеткізуін қамтамасыз ету бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу |
НҚА |
2023 |
ЦДИАӨМ, ИИДМ, БҚДА |
|
26 |
24-іс-шара. Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарын отандық шикізатпен қамтамасыз ету қағидаларын қабылдау |
НҚА |
2023 |
ИИДМ, БҚДА |
|
27 |
25-іс-шара. Өңдеуші кәсіпорындардың қажеттіліктеріне қарай ел ішінде түсті металдарға баға белгілеу тәртібін енгізу |
НҚА |
2023 |
ИИДМ, БҚДА |
|
28 |
26-іс-шара. Конкурстар арқылы жер учаскелерін сату үлесін ұлғайту |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2025 |
БҚДА, ОМО, ЖАО |
|
29 |
Реформа 3. Мемлекет қатысатын нарық субъектілерінің үлесін қысқарту (экономиканы мемлекет иелігінен алу) |
|
|
|
|
30 |
27-іс-шара. Бәсекелес ортаға беруге жататын активтерді іріктеуге жаңа тәсілдер әзірлеу |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2022 |
ҚМ, БҚДА |
|
31 |
28-іс-шара. Жекешелендіру жоспарын толықтыру, мемлекеттің жекелеген бейіндік активтерін сату, қызмет түрлерін қысқарту тұрғысынан секторалдық талдау жүргізу |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2026 |
БҚДА |
|
32 |
29-іс-шара. Секторалдық талдау қорытындылары бойынша жекешелендіру жоспарына толықтырулар енгізу |
НҚА |
2025 |
БҚДА |
|
33 |
30-іс-шара. Жолаушыларды тасымалдау қызметіне қатысатын квазимемлекеттік сектор компанияларының акциялар пакетін іске асыру (51%) |
НҚА |
2022 |
"Самұрық-Қазына" АҚ (келісім бойынша), ИИДМ |
|
34 |
31-іс-шара. Республикалық және облыстық маңызы бар қалаларда мемлекеттің қатысуымен 6 автобус паркін жекешелендіру |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2026 |
ЖАО, ИИДМ, БҚДА |
|
35 |
32-іс-шара. Мемлекеттік тапсырмалар санын азайту |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2025 |
БҚДА |
|
36 |
33-іс-шара. «Бірыңғай операторлар» кейбір институттарын тарату бөлігінде заңнамаға өзгерістер енгізу туралы Заң жобасын әзірлеу |
НҚА |
2025 |
БҚДА, ҰЭМ, ҚМ |
|
37 |
34-іс-шара. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың қызметін реттейтін Заң жобасын әзірлеу. |
Заң |
2025 |
ҰЭМ, БҚДА, |
|
38 |
Реформа 4. Тауар нарықтарына кірудің әкімшілік және экономикалық кедергілерін, мемлекеттік бағалық реттеу құралдарын қысқарту |
НҚА |
2026 |
БҚДА, ҰЭМ, ҚМ, ИИДМ, ЦДИАӨМ, АШМ, ДСМ, ЭМ, ҰБ, "КОРЭМ" АҚ (келісім бойынша) |
|
39 |
35-іс-шара. Әлеуметтік маңызы бар бағыттар бойынша ұлттық тасымалдаушы келісімдерінің қолданылу мерзімдерін айқындауды нақтылау (5 жылдан 20 жылға дейін) |
НҚА |
2023 |
ИИДМ |
|
40 |
36-іс-шара. Жеке тасымалдаушылардың халықаралық қатынастардағы тасымалдарды жүзеге асыруға қол жеткізуін қамтамасыз ету |
НҚА |
2023 |
ИИДМ |
|
41 |
37-іс-шара. Айырманы кезең-кезеңімен қысқарту және электрмен жабдықтау қызметтеріне тұтынушылар топтары арасындағы тарифтерді саралауды алып тастау |
НҚА |
2025 |
ҰЭМ, БҚДА |
|
42 |
38-іс-шара. Электр энергиясын бөлшек саудада өткізу саласындағы қоғамдық маңызы бар нарықтар субъектілерінің (оларға қатысты бағаларды мемлекеттік реттеу жүзеге асырылатын энергиямен жабдықтаушы ұйымдар) бағаларын саралауды жыл сайын қысқартудың егжей-тегжейлі жоспарын бекіту |
Егжей-тегжейлі жоспар |
2022 |
ҰЭМ, БҚДА |
|
43 |
39-іс-шара. «Агроөнеркәсіптік кешен субъектісі инвестициялық салынымдар кезінде жұмсаған шығыстардың бір бөлігінің орнын толтыру бойынша субсидиялау қағидаларын бекіту туралы» ҚР АШМ 2018 жылғы 23 шілдедегі №317 бұйрығына, «Мал бордақылауға арналған объектілерді құру және кеңейту» №5 жобаның паспортында нормативті төмендету бөлігінде өзгерістер енгізу.
|
НҚА |
2022 |
АШМ, БҚДА |
|
44 |
40-іс-шара. «Асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуды, мал шаруашылығының өнімділігін және өнім сапасын арттыруды субсидиялау қағидаларын бекіту туралы» ҚР АШМ 2019 жылғы 15 наурыздағы № 108 бұйрығына ет және ет-сүт бағытындағы нормативін төмендету бөлігінде өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
АШМ, БҚДА |
|
45 |
41-іс-шара. ҚР ДСМ 2020 жылғы 25 қарашадағы № ҚР ДСМ-204/2020 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу |
НҚА |
2022 |
ДСМ, БҚДА |
|
46 |
42-іс-шара. «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексіне, ДСМ 2020 жылғы 27 қарашадағы № ҚР ДСМ-211/2020 бұйрығына (АИТВ-ға міндетті зерттеп-қарау қағидалары) АИТВ инфекциясына талдау жүргізуге ЖИТС орталықтары мен КХДЗК монополиясын жою бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу |
НҚА |
2022 |
ДСМ, БҚДА |
|
47 |
43-іс-шара. ТМККК шеңберінде АИТВ инфекциясын диагностикалау бойынша көрсетілетін қызметтерге сатып алуды, меншік нысанына қарамастан әлеуетті өнім берушілер арасында лоттар бойынша бөлек конкурстық негізде материалдар алуды жүргізу |
НҚА |
2022 |
ДСМ, БҚДА |
|
48 |
44-іс-шара. Патогендігі III-IV топтағы микроорганизмдермен жұмыс істеу шарттары бар зертханалардың адамдардың қанында SARS-Cov-2 қоздырғыштарының клиникалық материалында детекция бойынша антигендерді (қоздырғыштың жинақталуынсыз), оларға антиденелерді анықтау және молекулярлық-генетикалық әдістермен (қоздырғыштың жинақталуынсыз) диагностикалау бойынша зерттеулер жүргізуге қол жеткізуін қамтамасыз ететін нормативтік құқықтық актіні қабылдау. |
НҚА |
2022 |
ДСМ, БҚДА |
|
49 |
45-іс-шара. Ұялы байланыс нарығына жаңа қатысушының пайда болуын ескере отырып, байланыс саласындағы үстем операторлар үлесінің 4,8% - ға төмендеуі |
НҚА |
2024 |
ЦДИАӨМ, ИИДМ, БҚДА |
|
50 |
46-іс-шара. Радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсаттың міндетті болуын біліктілік талаптарынан алып тастау бөлігінде «Байланыс саласында қызметтер көрсетуге лицензия беру» мемлекеттік қызмет көрсетудің қолданыстағы қағидаларына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ЦДИАӨМ, ИИДМ, БҚДА |
|
51 |
Реформа 5. Кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қолдау шараларына және мемлекеттік сатып алуға тең қол жеткізуін қамтамасыз ету |
|
|
|
|
52 |
47-іс-шара. Бәсекелестік заңнаманы сақтау тұрғысынан кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың жаңа шараларын, қағидаларын және қолдау шараларын ұсынатын адамдар қызметінің мониторингін келісу |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2026 |
БҚДА |
|
53 |
48-Іс-шара. Мемлекеттік органдар мен ұйымдардың Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасы бойынша бастамашылық жасалған экономиканы қолдау, іскерлік белсенділікті және халықты жұмыспен қамтуды ынталандыру үшін дағдарысқа қарсы іс-шаралар кешенін іске асыру жөніндегі қызметін қоспағанда, мемлекеттік қолдау шараларын көрсететін тұлғалардың қызметіне бәсекелестікті қорғау туралы талаптардың сақталуы тұрғысынан мониторингті жүзеге асыру қағидаларын әзірлеу. |
НҚА |
2022 |
БҚДА |
|
54 |
49-іс-шара. «Самұрық-Қазына» мен өзге де ұлттық компаниялардың сатып алу тәртібін қайта қарау |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2022 |
ҚМ, БҚДА |
|
55 |
50-іс-шара. Бір көзден сатып алу негіздерін қысқарту бөлігінде «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер енгізу туралы Заң жобасын әзірлеу |
НҚА |
2023 |
ҚМ, БҚДА |
|
56 |
51-іс-шара. Жеке тасымалдаушылардың лизингтік қаржыландыруды субсидиялауға тең қол жеткізуін қамтамасыз ету бөлігінде «Нұрлы Жол» Мемлекеттік бағдарламасына өзгерістер енгізу |
НҚА |
2022 |
ИИДМ |
|
57 |
52-іс-шара. Жеке тасымалдаушыларда жаңартылған вагондар санын ұлғайту |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2025 |
БҚДА, ОАО, ЖАО |
|
58 |
Реформа 6. Үстем немесе монополиялық жағдайға ие тауар нарығы субъектілерінің ақпараттық ашықтығын және олардың Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі шаралар жүйесін іске асыруын қамтамасыз ету |
|
|
|
|
59 |
53-іс-шара. Электр энергиясын баламалы жеткізушілерге өткен тұтынушылардың үлес салмағын 10% - ға дейін арттыру |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2025 |
БҚДА, ЭМ, «КОРЭМ» АҚ (келісім бойынша) |
|
60 |
54-іс-шара. Электр энергиясын жеткізушіні ауыстыру үшін онлайн цифрлық платформаны (market place) енгізу |
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ақпарат |
2025 |
БҚДА, ЭМ, «КОРЭМ» АҚ (келісім бойынша) |
|
61 |
55-іс-шара. Қаржы нарығында Open API жұмыс істеуі үшін реттеуші ортаны теңестіру |
НҚА |
2022 |
ҚНРДА, ҰБ, БҚДА |
|
62 |
56- іс-шара. Қазақстанның қаржы саласында Open API қызметінің стандарттары мен талаптарын енгізу |
НҚА |
2022 |
ҚНРДА, ҰБ, БҚДА |
|
63 |
57- іс-шара. Сала шығындарын төмендету үшін нарық қатысушылары үшін Open Banking инфрақұрылымының ортақ элементтерін құру |
НҚА |
2022 |
ҚНРДА, ҰБ, БҚДА |
|
64 |
58- іс-шара. Биометрия, қашықтықтан сәйкестендіру және сәйкестендіру тетіктерін пайдалана отырып, қаржылық қызметтер көрсетудің қашықтықтан тәсілдерін дамыту |
НҚА |
2022 |
ҚНРДА, ҰБ, БҚДА |
|
65 |
59- іс-шара. Неғұрлым жаппай көрсетілетін қызметтер бойынша мобильдік сервистер мен қосымшалар арқылы цифрлық форматта қаржылық көрсетілетін қызметтер тізбесін құру және кеңейту |
НҚА |
2022 |
ҚНРДА, ҰБ, БҚДА |
|
66 |
60- іс-шара. Қаржы өнімдері мен қызметтері туралы ақпаратты ашу стандарттарын әзірлеу және енгізу |
НҚА |
2022 |
ҚНРДА, ҰБ, БҚДА |
|
67 |
61- іс-шара. Домофон, лифт, басқарушы компаниялар қызметтерін жеткізушілерді ауыстыру бойынша электрондық платформаларды ұйымдастыру |
НҚА жобасы |
2022 |
ИИДМ ЦДИАӨМ, Әділетмині, БҚДА (келісім бойынша) |
|
68 |
Реформа 7. Бәсекелестікті қорғау және дамыту тетіктерін жетілдіру |
|
|
|
|
69 |
62-іс-шара. Жетекшілік ететін салаларда 5-7 нарықта бәсекелестікті дамыту жөніндегі жол карталарын әзірлеу және бекіту |
Жоспар |
2026 |
ОМО, ЖАО |
|
70 |
63-іс-шара. Бәсекелестікке әсер етуді бағалауды жүргізу қағидаларын әзірлеу |
НҚА |
2022 |
БҚДА |
|
71 |
64-іс-шара. Монополияға қарсы комплаенстің ішкі актісін әзірлеу және енгізу жөнінде әдістемелік ұсынымдар әзірлеу |
НҚА |
2022 |
БҚДА |
|
72 |
65-іс-шара. Цифрлық нарықтарды ескере отырып, бәсекелестіктің жай-күйіне талдау жүргізу жөніндегі әдістемені жетілдіру |
НҚА |
2023 |
БҚДА |
|
73 |
66-іс-шара. «Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 30 қарашадағы № 741 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу |
НҚА |
2022 |
БҚДА |
|
74 |
67-іс-шара. Ұсынымдар бар гайдлайндар (жолсілтемелер) әзірлеу (жауапкершілік шаралары ықтимал бұзушылықтардың әрбір түрі бойынша) |
Әдістемелік құрал |
2026 |
БҚДА |
|
75 |
68-іс-шара. Монополияға қарсы заңнаманы бұзудың барлық түрлері бойынша көрнекі кейстердің жинақтарын әзірлеу. |
Жинақ |
2026 |
БҚДА |
|
76 |
69-іс-шара. Тауар нарықтарын талдау үшін қажетті бастапқы статистикалық деректерге қолжетімділікті қамтамасыз ету |
Заң |
2023 |
СЖРА, БҚДА |
|
77 |
70-іс-шара. Сауда-саттықты өткізу кезінде бәсекелестікті болдырмауға, шектеуге немесе жоюға кедергі келтіретін жағдайлар жасау мақсатында сауда-саттық өткізілген жағдайда жеңімпазды анықтау әдістемесін әзірлеу және жариялау Тапсырыс берушінің міндеттерін белгілеу |
Заң |
2023 |
ҚМ, БҚДА, ҰЭМ |
|
78 |
71-іс-шара. Тауарларды, жұмыстарды немесе көрсетілетін қызметтерді тұтынушыларды кемсітуді болдырмау мақсатында үстем шаруашылық жүргізуші субъектілердің сауда саясатын нотификациялауды енгізу |
Заң |
2023 |
БҚДА |
Аббревиатуралардың толық жазылуы:
АҚ – акционерлік қоғам;
АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі;
БҚДА – Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі;
Әділетмині – Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі;
ИИДМ – Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі;
ДСМ – Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі;
ЖАО – жергілікті атқарушы органдар;
ҚМ– Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі;
ҚНРДА - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі;
ОМО – орталық мемлекеттік органдар;
СЖРА – Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі;
СИМ – Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі;
ҰБ – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі;
ҰСБ – Ұлттық статистика бюросы;
ҰЭМ – Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі;
ЦДИАӨМ - Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі;
ЭМ – Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі.
ҚазақстанРеспубликасының Президенті
Қ.К. Тоқаевқа
«Қазақстан Республикасында бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасына (бұдан әрі – Жарлық жобасы)
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Жарлық жобасы Мемлекет басшысының 2021 жылғы 5 қарашадағы № 21-4788 тапсырмасын орындау шеңберінде, сондай-ақ «Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауының жобасын дайындау, келісу және Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына ұсыну, Қазақстан Республикасы Президентінің актілері мен тапсырмаларының жобаларын дайындау, келісу және қол қоюға ұсыну, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 27 сәуірдегі № 976 Жарлығының 4-тармағының 4) тармақшасына және 5-тармағына сәйкес әзірленді.
Жарлық жобасы нарық субъектілері үшін қолайлы бәсекелестік орта құруға және Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарында, бәсекелестікті тежейтін жүйелі кедергілерді жою, бәсекелестікті қорғау тәсілдері мен тетігін жетілдіру арқылы Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауларында көзделген мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізуге жәрдемдесуге бағытталған.
Жарлық жобасымен Бәсекелестікті қорғау мен дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасын (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекіту көзделген.
Тұжырымдаманың негізгі рөлі – бәсекелестікке тікелей немесе жанама әсер ететін басқа да мемлекеттік саясаттармен үйлестірілген және елдің жалпы экономикалық саясатына интеграцияланған бәсекелестікті қорғау мен дамыту саласында тұтас саясат құру.
Жарлық жобасын қабылдау мемлекеттік бюджеттен қосымша қаржы шығындарына, теріс әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық, экологиялық және демографиялық салдарға әкеп соқпайды.
Қазақстан Республикасы
Бәсекелестікті қорғау және дамыту
агенттігінің төрағасы С. Жұманғарин