«Мемлекеттік тіл»

Қазақстан Кеңес Одағының құрамында болған кезде мемлекеттік қазақ тілі мәртебесіне ие болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1989 жылы 22 қыркүйекте «Қазақ КСР-дегі тілдер туралы» Заң қабылдады. Осы Заңға сәйкес Қазақ КСР мемлекеттік тілі болып қазақ тілі жарияланып, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі мәртебесіне ие болды. Кейінірек Конституцияға және Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі Жаңа Заңына енгізілген түзетулермен «мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен тең дәрежеде орыс тілі ресми түрде қолданылады»деп айқындалды.

Айта кету керек, кеңестік кезеңде қазақ тілін іс жүргізу мен білім беруге енгізу әрекеттері жасалды, бірақ КСРО - дағы мемлекеттік саясаттың жалпы бағытына, сондай-ақ демографиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты Қазақ тілі аз дәрежеде ресми түрде, ал көп дәрежеде-көркем әдебиетте, өнерде журналистикада және тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылды.

Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өмірдің барлық салаларында қазақ тілін толыққанды дамыту және кеңінен қолдану үшін жағдай жасауға мүмкіндік туды.

2011 жылдың ақпан айында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев журналистермен кездесу өткізіп, мемлекеттік тілді дамыту басым міндет екенін атап өтті. Елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясаттың нәтижесінде оқушылардың 70 пайыздан астамы қазақ тілінде оқиды, қазақ тілінде көптеген баспа басылымдары шығарылады, мемлекеттік және жеке бұқаралық ақпарат құралдары толық немесе ішінара жұмыс істейді. Қазіргі уақытта тілдерді дамытудың 2011-2020 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ іске асырылуда, онда 2020 жылға дейін мемлекеттік тілді меңгерген қазақстандықтардың саны кемінде 95% -. құрауы тиіс.

Бұдан ертерек, 2007 жылғы 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы «Тілдердің үштұғырлығы»арнайы бағдарламасын іске асыруға кірісуді тапсырды.

Тарих мемлекеттік тіл саясатының әлсіреген ұлттық тілдерді жандандырудағы, сондай-ақ оларды жаңғыртудағы маңызды рөлін көрсетеді. Мұндай жұмыс Түркия, Израиль, Малайзия сияқты елдерде және посткеңестік республикалардың барлығында жүргізілді және жүргізілуде.

Ең танымал заманауи қазақстандық жазушылардың бірі Герольд Бельгер қазақ тілінің сұлулығына, байлығы мен күшіне әрдайым тәнті болған. Жазушы өзінің» қазақ сөзі « эссесінде:

«Қазақ тіліне жақында ғана мемлекеттік мәртебе берілді, және, әрине, ол әлі толық, қажетті мағынада және көлемде мемлекеттік мәртебеге ие болған жоқ. Алайда, егер халық қаласа, егер адамдар кішкентайдан үлкенге дейін болса, оған қызығушылық танытады-ол болады».

Қазақ тілі Көптеген ғасырлар бойы Қазақстан аумағын бұрыннан мекендеген және бір-біріне шығу тегі жағынан жақын кангюй, үйсін, қыпшақ, найман, арғын және басқа да тайпалар сөйлейтін тілдер негізінде қалыптасты. Қазақ тілін қалыптастыру процесі ұлттың қалыптасуымен қатар жүреді. Бұл ретте, қазақтардың қоғамдық - экономикалық өмірінің дамуына қарай пайда болған жаңа сөздер есебінен, сондай-ақ басқа халықтардан, оның ішінде түркі тектес емес халықтардан қарыз алу есебінен тілді байыту үздіксіз жүргізілді. Мысалы, әдеби қазақ тілінде араб және парсы тілдерінен көптеген сөздер кездеседі-бұл халықтардың көптеген ғасырлар бойы қазақтар мен басқа түріктерге орасан зор діни және мәдени әсеріне байланысты.

Сөздік қорының өсуімен бірге тілдің грамматикалық құрылымы да жақсарды. XV ғасырға қарай қазақ тілі өзінің айрықша белгілері бар толық дербес тілге айналды-мысалы, онда нақты диалектілік бөліну болған жоқ, тек шамалы лексикалық және фонетикалық ерекшеліктері болды. Қазақ тілінің бұл айырмашылығы басқа факторлармен қатар қазақ этносының шоғырлануына ықпал етті деп болжауға болады.

Орта ғасырлардан бастап бізге қазақ тілінде жасалған бірнеше жазбаша құжаттар - негізінен қазақ тайпалары мен руларының, сондай-ақ билеушілер әулеттерінің сипаттамалары келді. Бір кездері мұндай жазбаша дереккөздер Жәңгір хан кітапханасында сақталған, соның арқасында олар қазіргі уақытта зерттеуге қол жетімді.

XVI-XVI ғасырлардағы қазақ халқының тарихын баяндайтын «Жамиг ат - тауарих» XVI ғасырдағы қазақ жазба әдебиетінің маңызды ескерткіштерінің бірі ретінде атап өтуге болады. Тіл бойынша бұл дереккөз Орта Азия халықтары жазушыларының шығармаларынан айтарлықтай ерекшеленеді, ал осы еңбектің авторы - Қадырғали Қасымұлы (1530 - 1605) Араб хатымен жазылған, ол өз атына «Жалайыр»атауын қосқан. Жинақта Қазақ хандары мен сұлтандарының шежіресі, би туралы анықтама берілген. Жинақ қазақ билерінің сөздеріне тән афоризмдерге, нақты сөздерге, мақал-мәтелдерге, мақал-мәтелдерге толы.

Қазақ тіліндегі сөздердің санына келетін болсақ, ең үлкен сөздік-1995 жылы Қалдыбай Бектаевтың редакциясымен шыққан «үлкен қазақ-орыс және орыс-қазақ сөздігі». Оның 85 мың сөзі бар.

21 506 сөз бен өрнектен тұратын қазақ тілінің алғашқы екі томдық түсіндірме сөздігі 1959-1961 жылдары дүниеге келді, 1974-1986 жылдары шыққан екінші басылымда он томға сәйкес келетін 91 502 сөз бен өрнек болды. ҚР Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай 92 300 сөзден және 57 856 сөзден тұратын 15 томдық түсіндірме сөздік дайындалып, шығарылды.

Кейбіреулер қазақ тілінде 2,5 миллион сөз бар деп санайды. Мұндай түсінік, мамандар түсіндіргендей, жоғарыда келтірілген «қазақ сөзі» эссесінде Герольд Бельгердің өткен ғасырдың 70-жылдарында қазақ түсіндірме сөздігін жасау үшін пайдаланылған 2,550 миллион карточка туралы айтқанына байланысты пайда болды.

«Қазақ тілі мәдениеттің бір бөлігі ретінде барлық қазақстандықтарды біріктірудің қосымша факторына айналуы тиіс. Ол барлық ұлттар мен ұлыстар үшін қазақ халқының мәдениеті, салт-дәстүрлері, тұрмысы үшін білімнің негізі болып табылады».