Елдегі саяси жүйенің жаңаруы қалай жүріп жатыр.
Мемлекет басшысы 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің бүкіл саяси жүйесін жаңартудың басталғанын жариялады. Жаңарту процесі Президенттің өзінен басталды-2022 жылдың соңында елде президенттік сайлау өтті.
Бұдан әрі Қасымжомарт Тоқаев Парламенттің екі палатасының қызметін қайта форматтау, сондай-ақ Конституциялық сот құру арқылы билік институттарының өкілеттіктерін теңестіруге ниетті екенін мәлімдеді.
Жаңарту тезистері елдің Негізгі Заңы-ҚР Конституциясына түзетулермен бекітілді (33-бапқа 56 түзету).
2022 жылғы 5 маусымда елде ел Конституциясына өзгерістер енгізу бойынша республикалық референдум өткізілді. Референдумды Қазақстан азаматтарының 77% - ы қолдады, ал келушілер саны 68% - дан асты.
Конституцияға өзгерістер енгізілгеннен кейін 1 қаңтардан бастап Қазақстанда конституциялық сот іске қосылды.
Азаматтардың саяси белсенділігін арттыру үшін жағдайдың өзгеруі
Сайлау науқаны партиялар үшін және тұтастай алғанда қазақстандықтар үшін елдің саяси өміріне және мемлекеттік басқаруына қатысу тұрғысынан көбірек мүмкіндіктер ашатын жаңа сайлау жағдайларымен ерекшеленді.
"Оларға саяси партияларды тіркеу үшін мүшелер санының азаюы жатады, бұл іс жүзінде жаңа партиялық қозғалыстарға мүмкіндік берді. "Байтақ" жаңа экологиялық партиясы 2022 жылдың 30 қарашасында тіркелді.
"Respublika партиясы" ҚБ 2023 жылғы 18 қаңтарда тіркелген . 2022 жылғы 16 наурызда Мемлекет басшысы партияларды тіркеу шегін 4 есеге - 20 мыңнан 5 мың адамға дейін төмендетті, сондай-ақ өңірлік өкілдіктердің ең аз санын 600-ден 200 адамға дейін 3 есеге азайтты. Осылайша, бүгінде Қазақстанда барлығы 7 саяси партия бар. Бұл "Amanat партиясы" қоғамдық бірлестігі (ҚБ), "Ақ жол "Қазақстан демократиялық партиясы" ҚБ, "Қазақстан Халық партиясы" ҚБ, "Жалпыұлттық социал-демократиялық партия" ҚБ, "Ауыл "халықтық-демократиялық патриоттық партиясы" ҚБ, "байтақ "қазақстандық Жасыл партиясы" ҚБ және ҚБ "Respublika Партиясы". Айта кетейік, соңғы үш жылда 18 бастамашыл топ партия рөлін атқарды. Сарапшылар партияларды тіркеу рәсімдері жеңілдетілгеннен кейін елдегі партиялар саны артып келе жатқанын атап өтті. Сонымен қатар, өсудің ұзақ өсу тенденциясы бар.
"Партияларды құрудың жаңа рәсімдерінен басқа, партиялардың парламентке өтуіне шекті кедергі де азайтылды". Партиялардың Парламентке өту шегі 2021 жылы 7% - дан 5% - ға дейін төмендетілді. Президент бұл түзетуді 2021 жылдың басында енгізуді ұсынды.
Сайлау бюллетеньдеріне "барлығына қарсы" бағанын енгізу туралы бұрын қабылданған шешім түбегейлі маңызға ие болды. Мұндай бағанның болуы азаматтарға таңдау жасауға мүмкіндік береді және демократияландыру процесін күшейтеді.
Сайлау процесінің инклюзивтілігін қамтамасыз етудегі тағы бір маңызды жаңалық депутаттық мандаттарды бөлу кезінде әйелдер, жастар және ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін 30 пайыздық квотаны заңнамалық тұрғыдан бекіту болды.
Елдің саяси институттарын қайта іске қосу азаматтар үшін қандай мүмкіндіктер ашады
Енді Мәжіліс депутаттарының 70% – ы партиялық тізімдер бойынша, ал 30% - ы бір мандатты округтер бойынша сайланатын болады. Бір мандатты кандидаттар Мәжілістегі 29 депутаттық орындыққа таласты. Аралас сайлау жүйесі бойынша 50-ден 50-ге дейінгі арақатынаста облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына сайлау да өтті. Ал аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына сайлауда азаматтар бір мандатты округтер бойынша кандидаттарға ғана дауыс берді.
Мәжіліс пен мәслихаттарды қалыптастырудың жаңа моделі сайлаушылардың мүдделерін жалпыұлттық және өңірлік деңгейде толық қорғауға мүмкіндік берді, өкілді билік органдарында кең көзқарастар палитрасын қамтамасыз етті. Бұл азаматтық қоғамның одан әрі дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасады.
Сонымен қатар, осы институционалдық өзгерістердің барлығы саяси бәсекелестікті күшейтті, саяси жүйенің ашықтығын қамтамасыз етті, саясаткерлердің жаңа тобының пайда болуына ықпал етті. Бүгінгі таңда Қазақстанда саяси бәсекелестік үшін құқықтық және саяси жағдайлар барлық деңгейде бар. Мемлекет билікті орталықсыздандыруға, азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын кеңейтуге қадам жасады. Енді азаматтар орталық және жергілікті билік органдарының қалыптасуы мен жұмысына қатыса алады.