Қажымұқанның фотолары қалай табылды?
Биыл күш атасы Құжымұқан Мұңайтпасұлының туғанына 150 жыл толып отыр. Осы орайда Мәдениет және спорт министрлігі палуанның мерейтойын әзірлеу және өткізу мақсатында республикалық деңгейде жұмыс жоспарын бекітуде. Аталмыш жоспардың басым бағыттарының бірі – ақпараттық имидждік жұмыс. Яғни, палуан атамыздың өмір жолы, спорттық жетістіктері және келер ұрпаққа үлгі боларлық өнегелі істері жайлы бұқараны хабардар ету.
Жалпы бүгінгі таңда қажымұқантанудың жаңа деңгейін қалыптастыру қажет. Өйткені, қазақ тарихында орны зор тұлға жайлы әлі зерттелмей жатқан дүние көп. Атап айтқанда, палуан атамыз қатысқан ресми чемпионаттар мен ресейлік және шет елдегі цирк алаңдарында көрсеткен өнері жайлы тек аузыекі әңгіме немесе шынайылықтан алшақ әдеби нұсқадағы көркем деректерді малданып жүрміз.
Қазіргі таңда Еуропа мемлекеттері, Ресей Федерациясы ХХ ғасырдың басы 1904 жылдан бастап тұрақты өткізіліп келе жатқан грек-рим күресінің кестесін жарыққа шығарды. Айталық, алғашқы чемпионат 1904 жылы Вена (Аустрия) қаласында өткен болса, 1910 жылы Дюссельдорфеде (Германия), 1911 жылы Хельсинкиде (Финляндия), 1912 жылы Бреслауда (Германия), 1920 жылы Венада (Аустрия), 1921 жылы Хельсинкиде (Финляндия), 1922 жылы Стокгольмде (Швеция) жалауын көтерген.
Осы жарыстарға қай елден, қандай палуан қатысты барлығы хаттап-шоттаулы интернатта тұр. Осы тізімінен жүлдеге ілінген бірде-бір патшалық Ресейдің спортшысын кезіктіре алмайсыз. Демек, Қажымұқан атамыз бастатқан Ресей палуандары қайда жүр? Бұл сұраққа спорт тарихын зерттеуші маман-ғалымдар жауап бере жатар, біздікі тек қоғамға ой тастау.
Десек де, палуан атамызға қатысты фото-құжат жәдігерлер табылып жатыр. Оны тауып көпшіліктің көзайымына ұсынып жүрген Серікбол Хасан деген зерттеуші-журналист. Қазірдің өзінде бұған дейін белгісіз болып келген 9 фотоны әлеуметтік желі арқылы айналымға жіберді. Осы орайда, журналист бауырымызға «Бұл жәдігерлерді қалай, қайдан таптың?» деген сұрақ қойып, жауап алған едік.
– Осыдан 5 жыл бұрын «Айқын» газетінде қызмет істеп жүрген кезімде Қажымұқан атамыздың туған жылына байланысты деректер іздестіре бастадым. Сол кезде Петербордағы Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар архивінің электронды қорынан 1912 жылы сол заманның атақты фотографы Карл Булла түсірген Қажымұқанның жас кездегі суреттерімен таныстым.
1912 жылы Петерборда классикалық күрестен (бүгінгі грек-рим күресі) халықаралық чемпионат (?) өтті. Бұған әлемнің ең мықты палуандары қатысқан екен. Жарыс барысын Карл Булла суретке түсірген. Ол аздай палуандарды өзінің Петербордағы фотоательесіне шақырып, жеке-жеке суретке тартыпты. Кейін осы суреттерін пайдаланып «Русские богатыри» деген фоторепортаж жариялапты.
Осы фоторепортажда Қажымұқан атамыздың жеке суреті және чех палуаны Карл Пошпешилмен бірге күрес әдістерін көрсетіп жатқан бірнеше суреті жарияланыпты. Бірінде Пошпешил Муханураны (Қажымұқанды) көтеріп алса, тағы бірінде Муханура Поспешилдің белінен қысып ұстап тұр. Тағы бір суретте Поспешил Муханураны жамбасқа лақтырғалы тұр, енді бірінде Муханура Поспешилдің мойнынан қылғындырып алған. Суреттердің бәрі де Петербор Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар архивінде сақталыпты (1-сурет).
-Сіз жоғарыда өзіңіз айтқан фотолардың бес түрлі нұсқасын желіге жариялалап, бұлардан басқа тағы бірнеше суретті жарыққа шығардыңыз? Соған тоқтала кетсеңіз?
-Қажымұқан атамыздың жақында желіге жарияланған фотосуреттері осыдан біраз жыл бұрын Алматы циркінің әлеуметтік желідегі парақшасында жарияланған болатын. Менің бір жерден көне сурет көрсем, оның түп-тамырын қуалап, індетіп кететін әдетім бар. Солай іздестіре келгенде бұл екі суреттің қайдан шыққаны белгілі болды.
Қажекеңнің бұл екі суретін алғаш рет жариялаған бүгінде Бакуде тұратын цирк фотографы, коллекционер Лев Кварц деген кісі екен. Челябинск циркінің қызметкерлері цирк артисі, палуан Федор Коровко-Бесарабовтың чемоданын тауып алып, сол чемоданда сақталған топтама суреттерді коллекционер Лев Кварцқа сыйлапты. Осы суреттердің ішінде Қажымұқан атамыздың бірнеше фотосы бар болып шықты.
Әрбіріне жеке-жеке тоқталар болсақ, біріншісі, Қажымұқанның жеке тұрған фотосуреті. Бұл сурет 1918 жылы Омбыда түсірілген екен (2-сурет).
Екіншісі, сол замандағы белгілі эстон палуаны Карл Томбергпен бірге фотосалонда қолына арнайы бутафориялық аксессуарлар (шарап, стақан т.б) ұстап отырып түскен бейнесі (3-сурет).
Үшіншісі, сақалын жіберіп, үстіне ала шапан киіп түскен фотосы (4-сурет).
Осы үш сурет те Бесарабовтың чемоданынан шыққан көрінеді. Суреттер Бесарабов қайдан, қалай жетті, ол жайлы мәлімет жоқ. Бірақ зерттей түссек, тамырын табуға болатын секілді.
Ал Қажекеңнің 1910 жылы Томскіде күресіп жатқан (5-сурет) бейнесі әлі біраз зерттеуді қажет етеді.
Ол сурет жайлы мүлдем дерек жоқ. Томск қаласының тарихи сайттарының бірінен тауып алдым. Жалпы архивімде Қажымұқан атамыздың әйгілі палуан Лурихпен бірге түйе ұстап түскен, басқа да фотосуреттері бар. Оларды уақыты келгенде, толық дерегі белгілі болғанда арнайы мақала жазып оқырманға ұсынбақ ойым бар.
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ