Әдістемелік ұсынымдар Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексті (бұдан әрі — ӘРПК) түсіндіру бойынша)

1. Кіріспе.

ӘРПК әкімшілік орган (лауазымды адам) мен өзіне қатысты осы Әкімшілік органның заңда белгіленген жария функциялары іске асырылатын адам арасында туындайтын жария-құқықтық қатынастарды реттеуге бағытталған.

Осы қатынастарды реттеу сыртқы әкімшілік рәсімдермен, сондай-ақ әкімшілік сот процесімен (егер мемлекет пен адам немесе ұйым арасында жария-құқықтық дау болса) белгіленеді.

Бұл ретте ӘРПК-де мемлекеттік органдардың ішкі қызметін ғана реттейтін ішкі Әкімшілік рәсімдер туралы бөлім бар.

Бұл бөлім қазіргі уақытта біздің заңнамада, атап айтқанда 2000 жылғы 27 қарашадағы «Әкімшілік рәсімдер туралы» заңда бар нормалардан тұрады.

Осыған байланысты мемлекеттік басқару қызметінде бірқатар жаңа талаптарды белгілейтін сыртқы әкімшілік рәсімдерге назар аударған жөн.

Бұл ретте Әкімшілік рәсімдер туралы ӘРПК ережелері қолданылмайтын қатынастар тізбесі көзделеді.Аталған тізбе ӘРПК-нің 3-бабының төртінші бөлігінде келтірілген.

Сондай-ақ әкімшілік рәсімдерді жүзеге асыру ерекшеліктері Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленетініне назар аударған жөн.

ӘРПК Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелмеген бөлігінде реттейді.Қалған жағдайларда әкімшілік рәсімдерді жүзеге асыру бөлігінде әкімшілік органдар үшін бұл салалық (арнайы) заңнамамен реттелмеген бөлігінде әкімшілік іс жүргізу кодексінің талаптарын сақтау міндетті.

Мысалы, егер Жер кодексінде жер учаскелерін алу жөніндегі өтініштерді қараудың өз мерзімі көрсетілген болса, онда Жер кодексінің мерзімдерін басшылыққа алу қажет.

2. Әкімшілік орган

ӘПРК қолданылатын «әкімшілік орган» ұғымының анықтамасы Қырғызстан, Әзірбайжан, Армения, Латвия, Грузия және басқа да халықаралық стандарттарға сәйкес Әкімшілік рәсімдер туралы заңдар қабылдаған Еуропа елдері мен бірқатар посткеңестік елдердің тәжірибесіне сәйкес келеді.Мәселен, жоғарыда аталған елдердің Әкімшілік рәсімдер туралы заңнамасында әкімшілік орган деп Мемлекеттік орган ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік басқару саласында өкілеттіктер (жария функциялар) берілген өзге де субъектілер түсініледі.

Бұл тәсіл басқа мемлекеттік емес ұйымдар мен адамдарға мемлекеттік функцияларды беруге мүмкіндік беретін біздің заңдарымыз үшін өте қолайлы.

Барлық субъектілердің басты критерийі-әкімшілік актіні қабылдауға өкілеттік.

Мысалы, егер азамат нотариаттық қызметпен айналысу құқығын жүзеге асырғысы келсе, ол лицензия алуы керек.Бұл жағдайда лицензия Әділет министрлігі (әкімшілік орган) беретін Әкімшілік акт болып табылады.

Сонымен қатар лицензиядан басқа нотариаттық қызметпен айналысу үшін азамат Республикалық нотариаттық палатаның (РНП) мүшесі болуы тиіс.Бұл жағдайда осы ұйымға мүшелікке қабылдау туралы шешім Әкімшілік акт болып табылады және бұл жағдайда РНП әкімшілік орган болады.

 

3. Әкімшілік рәсім

«Әкімшілік рәсім» ұғымына сүйене отырып, бұл әкімшілік актіні қабылдауға немесе әкімшілік әрекетті жасауға байланысты барлық әрекеттер.

Әкімшілік рәсімнің нәтижесі әрқашан Әкімшілік акт немесе әкімшілік органның әкімшілік актіні қабылдауға байланысты емес әрекеті (әрекетсіздігі) болып табылады.

Әкімшілік іс-әрекеттен айырмашылығы, ӘРПК арнайы талаптарды белгілейді.

Сонымен, ӘРПК сәйкес әкімшілік акт ретінде әкімшілік органдардың келесі критерийлерге жататын шешімдерін түсіну керек (жиынтықта):

а) жария-құқықтық қатынастар саласында қабылданады;

б) белгілі бір адамның немесе белгілі бір адамдар тобының заңдарда белгіленген құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырады (яғни шешім қабылдаушы үшін қандай да бір құқықтық салдарға әкеп соғады);

в) әкімшілік орган немесе лауазымды адам қабылдайды.

Бұл ретте ӘРПК жобасы шеңберінде әкімшілік акт жазбаша ғана емес, өзге де нысанда (ауызша сөйлеу, ымдау немесе сигнал беру және т.б.) қабылдануы мүмкін, өйткені актіні әкімшілік деп танудың негізгі шарты (оның нысанына қарамастан) өзіне қатысты әкімшілік акт қабылданған адам үшін құқықтық салдардың туындауы болып табылады.

Әкімшілік органдардың өтініштерді қарау тәртібін оңайлату мақсатында әкімшілік акт қолайлы және ауыртпалық түсіретін (теріс) болып бөлінеді.

Ауыртпалықты әкімшілік акт деп іске асырудан бас тартатын, әкімшілік рәсімге қатысушының құқығын шектейтін, тоқтататын немесе оған міндет жүктейтін, сондай-ақ оның жағдайын өзге де түрде нашарлататын акт түсініледі.

Өз кезегінде, әкімшілік рәсімге қатысушының құқығын жүзеге асыратын немесе өзіне жүктелген міндетті тоқтататын, сондай-ақ оның жағдайын басқаша жақсартатын акт қолайлы болып табылады.

Ұсынылып отырған әкімшілік актілердің аражігін ажырату қолайлы әкімшілік актілерді қабылдау кезінде әкімшілік рәсімдерді оңтайландыруға мүмкіндік береді, өйткені бұл жағдайда қабылданатын актінің, өтініш берушіні (әкімшілік актінің адресатын) тыңдаудың міндетті негіздемесі бойынша ӘРПК қойылатын талаптарды сақтаудың қажеті жоқ.

Сонымен қатар, мұндай айырмашылық сенім құқығын қорғау қағидатын іске асыру үшін қажет.

Атап айтқанда, қолайлы әкімшілік акт әрдайым жойыла бермейді, тек 84-баптың алтыншы бөлігінде көзделген жағдайларда ғана.

ӘРПК барлық әкімшілік органдардың орындауы үшін міндетті жаңа қағидаттарды бекітеді.

3.1. Әкімшілік рәсімдердің негізгі кезеңдері (оның ішінде әкімшілік актілерге немесе іс-әрекеттерге шағымдану)

Әкімшілік рәсім өтініш берушінің өтініші негізінде (өтініш немесе шағым бойынша) не әкімшілік органның өзінің бастамасы бойынша басталуы мүмкін.

Егер хабарлама, ұсыныс, үн қосу немесе сұрау салу келіп түссе, онда азаматтардың өтінішінің мұндай нысандары оңайлатылған тәртіппен, яғни ӘРПК 12-тарауында белгіленген ерекшеліктермен қаралады.

Бұл ерекшеліктерге мыналар жатады:

а) хабарды, ұсынысты, үн қатуды немесе сұрау салуды мемлекет жүз пайыз қатысатын мемлекеттік органдар мен заңды тұлғалар ғана қарайды;

б) хабарламаны, ұсынысты, жауапты немесе сұрау салуды қарау кезінде тыңдау өткізілмейді;

в) хабарламаны, ұсынысты, үн қатуды немесе сұрау салуды қарау қорытындылары бойынша әкімшілік акт шығарылмайды, тек өтініштің мәні бойынша жазбаша жауап беріледі.

Өтініштің, хабардың, ұсыныстың, үн қатудың немесе сұрау салудың барлық түрлеріне қойылатын талаптар ӘРПК-ің 63-бабы).

Бұл ретте шағымға қойылатын талаптар ӘРПК-ің 93-бабында белгіленген.

Өтініште формальды қателіктер жіберілген кезде әкімшілік органның оларды жою бойынша жәрдем көрсету міндеті көзделеді.

Әкімшілік органның қолайсыз әкімшілік актіні қабылдағанға дейін адамға тыңдалу құқығын беру міндеті бекітіледі (мысалы, мемлекеттік қызмет көрсетуден бас тарту).

Егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, әкімшілік рәсімнің жалпы мерзімі он бес жұмыс күнін құрайды.

Әкімшілік орган әкімшілік актіні әкімшілік рәсімге қатысушылардың және (немесе) өкілдердің назарына жеткізуге міндетті, өйткені акт әкімшілік рәсімге қатысушының назарына тәртіппен жеткізілген кезден бастап қолданысқа енгізіледі.

Әкімшілік актіге, әкімшілік органның әрекетіне (әкімшілік актіні шығаруға байланысты емес) немесе оны қабылдаудан бас тартуға өтініш беруші жоғары тұрған әкімшілік органға шағым жасауы мүмкін. Жоғары тұрған органы жоқ әкімшілік органның әкімшілік актісіне (әкімшілік іс-әрекетіне) шағым дереу сотқа берілуі мүмкін.

Әкімшілік актіге, әкімшілік органның әрекетіне (әкімшілік актіні шығаруға байланысты емес) немесе оны қабылдаудан бас тартуға өтініш беруші Жоғары тұрған әкімшілік органға шағым жасауы мүмкін. Жоғары тұрған органы жоқ әкімшілік органның әкімшілік актісіне (әкімшілік іс-әрекетіне) шағым дереу сотқа берілуі мүмкін.

ӘРПК-нің 13-тарауы әкімшілік рәсімнің жалпы талаптарынан басқа әкімшілік органдар үшін қосымша талаптарды белгілей отырып, шағымдарды қарау рәсімін егжей-тегжейлі регламенттейді (барлық мүдделі тұлғаларды тыңдау, істің барлық мән-жайларын зерттеу, шағым қанағаттандырылмаған жағдайда жауаптағы негіздемелерді түсіндіру).Осы тұрғыда сотқа жүгіну алдында жоғары тұрған органға шағымдану рәсімінің міндеттілігін енгізу ведомстволық бақылауды жақсарту жөніндегі пәрменді шара болып табылады.

ӘРПК-нің 96-бабында белгіленген жағдайларды қоспағанда, адамның әкімшілік актіге шағым беруі әкімшілік актінің орындалуын тиісті шешім қабылданғанға дейін тоқтата тұрады.

Шағым әкімшілік актісіне, әкімшілік әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасалып отырған Әкімшілік органға, лауазымды адамға беріледі.

Әкімшілік актісіне, әкімшілік әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасалып отырған әкімшілік орган, лауазымды адам шағым келіп түскен күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей оны және әкімшілік істі шағымды қарайтын органға жібереді.

Бұл ретте әкімшілік актісі, әкімшілік іс-әрекетке (әрекетсіздікке) шағым жасалатын әкімшілік орган, лауазымды адам, егер ол үш жұмыс күні ішінде қолайлы Әкімшілік акт қабылдаса, шағымда көрсетілген талаптарды толық қанағаттандыратын әкімшілік іс-әрекет жасаса, шағымды қарайтын органға шағым жібермеуге құқылы.

Егер заңда өзгеше көзделмесе, сотқа жүгінуге сотқа дейінгі тәртіппен, яғни жоғары тұрған органда (шағымды қарайтын орган) шағым жасалғаннан кейін жол беріледі.Бұл ретте жоғары тұрған орган өзге әкімшілік органды, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шағымдарды қарауға уәкілетті лауазымды адамды да түсінуі мүмкін (мысалы, Мемлекеттік қызмет істері агенттігі мемлекеттік қызметшілердің өз құқықтарының бұзылуы туралы шағымдарын қарауға уәкілетті).

Жоғары тұрған әкімшілік орган, лауазымды адам болмаған жағдайда әкімшілік актіге, әкімшілік әрекетке (әрекетсіздікке) сотқа шағым жасалуы мүмкін, бұл туралы Әкімшілік іс бойынша шешім қабылданған кезде әкімшілік актісіне, әкімшілік әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасалатын әкімшілік органның әкімшілік рәсімге қатысушысына хабарланады.

Шағымды қарап, шағымды қарайтын орган мынадай шешімдердің бірін шығарады:

1) әкімшілік актінің күшін жою туралы;

2) әкімшілік актінің күшін жою және жаңа әкімшілік актіні қабылдау туралы;

3) әкімшілік әрекеттің жасалғаны туралы;

4) шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы;

5) әкімшілік істі әкімшілік актіге, әкімшілік әрекетке (әрекетсіздікке) шағым жасалып отырған лауазымды адамға жіберілген бұзушылықтар мен оларды жою жөніндегі ұсыныстар көрсетіле отырып, әкімшілік рәсімді жүзеге асыру үшін әкімшілік органға жіберу туралы шешімдердің бірін қабылдайды;

6) шағымды қараусыз қалдыру туралы шешімдердің бірін қабылдайды.

Шағым қанағаттандырылмаған жағдайда адам әкімшілік актіге, әкімшілік органның әрекетіне (әрекетсіздігіне) әкімшілік сотқа шағым жасауға құқылы.

Шағымды қарау мерзімі 20 жұмыс күнін құрайды.

 

4. Әкімшілік рәсімдер саласындағы жаңа қағидаттар

4.1. Сенім құқығын қорғау қағидаты (ӘРПК-нің 13-бабы).

Бұл қағидат әкімшілік органның қабылданған әкімшілік актінің заңды және дәйекті болып табылатындығының «кепілі» болып табылады. Әкімшілік орган жіберген қате адамға зиян келтіре алмайды.

Мәселен, егер белгілі бір адамға (немесе адамдар тобына) қатысты қолайлы Әкімшілік акт заңсыз қабылданса, бұл ретте актінің адресатының кінәсі болмаса және осы акт өзге тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін бұзбаса, осы қағидатты қолдануды болдырмайтын жағдайларды қоспағанда, мұндай Әкімшілік акт жойылуға жатпайды (ӘРПК-нің 84-бабының 6-бөлігінде белгіленген).

 

4.2. Мөлшерлестік кағидаты (ӘРПК-нің 10-бабы).

Бұл қағидат әкімшілік қалауды (дискрециялық өкілеттіктерді) жүзеге асыру кезінде ғана қолданылады.

Жеке не заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қандай да бір шектеуді көздейтін шаралар Конституцияда және заңдарда белгіленген мақсаттарға бағытталуға тиіс және мөлшерлес болуға, яғни өзінің мазмұнын, орнын, уақытын және қамтылатын адамдар тобын ескере отырып, олардың мақсаттарына қол жеткізу үшін лайықты, қажетті және барабар болып табылуға тиіс.

Мөлшерлестік кағидатыәкімшілік органның нақты істі қарастырылған мақсат пен қолданылатын құралдар арасындағы ақылға қонымды арақатынаста қарастыруына кепілдік беруге арналған.

 

4.3.Формальды талаптарды теріс пайдалануға тыйым салу кағидаты (ӘРПК-нің 14-бабы).

Бұл қағидат әкімшілік органға қосымша формальды талаптарды, оның ішінде нормативтік құқықтық актілерде көзделмеген ұйымішілік ережелерді қанағаттандыру мақсатында ғана адамдарға міндеттер жүктеуге немесе оларға қандай да бір құқық беруден бас тартуға тыйым салынатынын білдіреді.

Әкімшілік органдар өздерінің ішкі құқықтық актілерінде өтініш берушілерге қатысты талаптарды алып тастауға не егер олар елеулі болып табылса, оларды НҚА-да көздеуге тиіс.

4.4. Анықтық презумпциясы (ӘРПК-нің 15-бабы)

Әкімшілік рәсімді жүзеге асыру кезінде әкімшілік рәсімге қатысушылар ұсынған материалдар, объектілер, құжаттар мен мәліметтер (бұдан әрі – құжаттар және өзге де мәліметтер) әкімшілік орган, лауазымды адам өзгеше белгілегенге дейін дұрыс деп есептеледі.

Әкімшілік рәсімге қатысушылар ұсынған құжаттар мен өзге де мәліметтердің түпнұсқалығына негізді күмән болған кезде әкімшілік орган, лауазымды адам олардың түпнұсқалығын дербес және өз есебінен тексеруге міндетті.

4.5. Құқықтар басымдығының қағидаты (ӘРПК-нің 12-бабы)

Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдер туралы заңнамасының барлық күмәндері, қайшылықтары мен түсініксіздігі әкімшілік рәсімге қатысушының пайдасына түсіндіріледі.

4.6. Әкімшілік қалауды жүзеге асыру шектері (ӘРПК-нің 11-бабы)

ӘРПК әкімшілік қалауды жүзеге асыру тәртібін белгілейді (принцип ретінде).

Бұл ретте «әкімшілік қалау» ұғымы заң жүзінде бекітіледі, бұл ретте Әкімшілік органның, лауазымды адамның Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мақсаттарда және шектерде олардың заңдылығын бағалау негізінде ықтимал шешімдердің бірін қабылдау өкілеттігі түсініледі.

Әкімшілік орган, лауазымды адам Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шектерде әкімшілік қалауды жүзеге асыруға міндетті.

Әкімшілік актілерді қабылдау және әкімшілік әрекеттерді жасау әкімшілік қалауды жүзеге асыру кезінде осы өкілеттіктің мақсатына сәйкес келуі керек.

Сонымен қатар, әкімшілік қалауды жүзеге асыру пропорционалдылық принципіне сәйкес келуі керек.

Жоғарыда аталған қағидаттарды оның сипаты мен елеулілігіне қарай бұзу әкімшілік актіні немесе сот шешімін заңсыз деп тануға әкеп соғады.

Осылайша, принциптер әкімшілік органдардың шешімдерін жоғары тұрған органның немесе соттың тиімді және толық бақылауының өлшемі болуы керек.

5. Әкімшілік сот ісін жүргізу

Әкімшілік сот ісін жүргізу моделі жалпы юрисдикция соттарынан, азаматтық істер жөніндегі соттардан және мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттардан берілген жария-құқықтық дауларды қарау үшін ірі қалалар мен облыс орталықтарында (барлығы 21 сот) жаңа мамандандырылған әкімшілік соттар құруды көздейді.

Бұл халықаралық тәжірибе, әкімшілік Әділет орын алған елдерде мұндай даулар жеке әкімшілік соттарда қаралады.

Бұл ретте Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс бойынша істерді қарайтын жұмыс істеп тұрған әкімшілік соттар – олардың жаңа атауы «Әкімшілік құқық бұзушылық бойынша мамандандырылған аудандық және оларға теңестірілген соттар» деп қайта аталуға жатады.

Әкімшілік дауларды апелляциялық тәртіппен облыстық және оларға теңестірілген соттар қарайтын болады.

Істерді кассациялық тәртіппен қайта қарауды Жоғарғы Соттың мамандандырылған сот алқасы жүзеге асырады.

Әкімшілік Әділет енгізу халықты мемлекеттік әкімшілік ету рәсімдеріне бағыну субъектісі ретінде ғана емес, тиісті уәкілетті мемлекеттік органдарға қатысты мәжбүрлеу рәсімдерін қоса алғанда, өз құқықтары мен бостандықтарын іске асыру үшін заңды құқықтық құралдар жиынтығына ие тең құқықты әріптес ретінде де кеңінен тартуды көздейді.

ӘРПК жобасында әкімшілік сот ісін жүргізудегі мынадай негізгі ережелер бекітіледі:

5.1. Әкімшілік істердің ведомстволық бағыныстылығы:

Әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібімен жария-құқықтық қатынастардан туындайтын даулар шешілетін болады.

5.2. Соттың белсенді рөлі

Сот әкімшілік процеске қатысушылардың түсініктемелерімен, мәлімдемелерімен, өтінішхаттарымен, олар ұсынған дәлелдермен, дәлелдемелермен және әкімшілік істің өзге де материалдарымен шектелмей, әкімшілік істі дұрыс шешу үшін маңызы бар барлық нақты мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттейді.

Судья әкімшілік істің нақты және (немесе) заңды тараптарына қатысты құқықтық негіздемелер бойынша өзінің алдын ала құқықтық пікірін айтуға құқылы.

Сот өз бастамасы немесе әкімшілік процеске қатысушылардың уәжді өтінішхаты бойынша қосымша материалдар мен дәлелдемелер жинайды, сондай-ақ әкімшілік сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге бағытталған өзге де әрекеттерді орындайды.

Соттың белсенді рөлі мыналарды қамтиды:

- егер тараптар ұсынған дәлелдемелер жеткіліксіз болса, дәлелдемелерді өз бастамасы бойынша талап ету;

- тараптарды татуластыруға шаралар қабылдау.

Соттың белсенді рөлінің қағидаты әкімшілік сот ісін жүргізудің аса маңызды қағидаты болып табылады.

Әкімшілік процесс пен азаматтық процестің маңызды айырмашылығы-азаматтық процесте-дәлелдемелерді жинау мен ұсынуды Тараптар жүзеге асырады және сот ұсынылған дәлелдемелерді қараумен шектеледі.

Әкімшілік - сот істі дұрыс шешу үшін барлық қажетті құжаттарды талап ету мүмкіндігіне ие бола отырып, дәлелдемелер жинау туралы бастама көтереді.

Сот талап қоюларда жіберілген формальды қателерді жоюға жәрдемдеседі, азаматтарға түсініксіз талап қоюлар түсіндіріледі және нақтыланады.

5.3. Сот ісін жүргізудің қисынды мерзімдері белгіленеді, оларды әкімшілік істің құқықтық және нақты күрделілігін, әкімшілік істі жедел қарау мақсатында жүзеге асырылатын сот іс-қимылының жеткіліктілігі мен тиімділігін (дәлелдемелер ұсыну, қамтамасыз ету шараларын қолдану, сараптама тағайындау және т.б.) ескере отырып, сот дербес айқындайды.

Бұл кезеңде сотқа әкімшілік істі жедел қарауға және дауды мәні бойынша шешетін шешім қабылдауға мүмкіндік беретін түбегейлі шаралар қабылдануы тиіс.

Бұл ретте бірінші және апелляциялық сатылардағы соттар үшін ӘРПК жобасымен істерді қараудың нақты мерзімдері белгіленеді. Әкімшілік іс ақылға қонымды мерзімде, бірақ талап қойылған күннен бастап үш айдан аспайтын мерзімде қаралады және шешіледі. Аса күрделі істер бойынша бұл мерзім соттың дәлелді ұйғарымымен қисынды мерзімге, бірақ үш айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін.

Бұл ретте кассациялық саты үшін істі қарау мерзімі 6 айға дейін.

5.4. Дәлелдеу ауыртпалығы әкімшілік актіні қабылдаған әкімшілік органға жүктеледі.

5.5. ӘРПК қойылатын талаптарға байланысты: 1) әкімшілік актіге дау айту туралы; 2) мәжбүрлеу туралы; 3) іс-әрекет жасау туралы талап қою; 4) тану туралы талап қоюларға бөлінетін талап қоюлардың түрлерін белгілейді.

Талаптың рұқсат етілуінің алғышарттары және белгілі бір жағдайларда тексеру көлемі талаптың нақты түрін таңдауға байланысты.

ӘРПК-дегі талап қою түрлеріне байланысты шешімдердің тиісті түрлері және әрқайсысын қабылдау ерекшеліктері көзделеді.

Тиісті құқықтық қатынастар туындаған кезден бастап бес жыл ішінде Ұсынылатын тану туралы талап қоюдан басқа, барлық талап қоюлар сотқа бір ай мерзімде беріледі.

Тәуекелдерді осындай саралаудың халықаралық тәжірибесі стандарт болып табылады және азаматтың әкімшілік соттың көмегімен уәкілетті орган іс-әрекетінің кез келген нысанын тексеруге мүмкіндігі болған кезде әкімшілік-сот қорғаудың тиімді жүйесі туралы куәландырады.

5.6. Іс жүргізу мәжбүрлеу шаралары енгізіледі: ескерту, сот отырысы залынан шығару, ақшалай өндіріп алу және оларды қолдану жағдайлары.

Бұл ретте сот шешімдерінің орындалуына тікелей сот бақылауы белгіленеді.

Судья іс қаралып жатқан процесте ақшалай өндіріп алуды дербес сала алады. Мұндай шара сот талаптарын орындамағаны, сот шешімін орындамағаны үшін қолданылады.

Ақшалай өндіріп алу мөлшері 10-нан 100 АЕК-ке дейін болады. Ақшалай өндіріп алу бірнеше рет қолданылуы мүмкін.

Мысалы, Әзірбайжан-50-ден 100 манатқа дейін, Армения – 100 000 драмаға дейін, Германия – 10 000 еуроға дейін, Грузия – 200 лари, Қырғызстан – 5 - тен 70 АЕК – ке дейін, Латвия-300 еуроға дейін, Эстония-32 000 еуроға дейін.

Ақшалай өндіріп алу түріндегі ұсынылып отырған шара, атап айтқанда, сот актісін орындауды ынталандыруға ықпал ететін болады, процеске қатысушылардың тәртіптік мінез-құлқына елеулі әсер етеді.

5.7. ӘРПК әкімшілік сот ісін жүргізуде тараптардың татуласуын көздейтін ережелерді қамтиды.

Қазіргі уақытта азаматтық процестегі татуластыру рәсімдері кез келген даулар бойынша Тараптар арасында мүмкін.

Қылмыстық процесте жәбірленуші мен қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс жасаған, алайда өлім келтірумен байланысты емес, сондай-ақ адам өліміне немесе денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты емес ауыр қылмысты алғаш рет жасаған адамдар, кәмелетке толмағандар, жүкті әйелдер, жас балалары бар әйелдер, жас балаларын жалғыз өзі тәрбиелеп отырған ерлер, елу сегіз жастағы және ол жастан асқан әйелдер, алпыс үш жастағы және ол жастан асқан ерлер арасында татуласу мүмкін болады.

Тарап әкімшілік орган болып табылатын әкімшілік сот ісін жүргізуде татуласу барлық жағдайларда мүмкін емес, өйткені әкімшілік орган заңда белгіленген өз өкілеттіктері шегінде ғана әрекет ете алады.

Осыған байланысты, егер заңнамада әкімшілік органның қалауы берілген болса, әзірлеушілерге татуласу мүмкіндігі көрінеді.

Осылайша, ӘРПК тараптар татуласу, медиация туралы, дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісімдер жасай отырып, өзара басқаға беру негізінде дауды толық немесе ішінара реттей алады деп белгілейді. Тараптардың татуласуы даулы жария құқықтық қатынастардың субъектілері ретіндегі олардың құқықтары мен міндеттеріне және талап қою нысанасына ғана қатысты болуы мүмкін және егер Тараптар шешім қабылдауға құқылы болса, даудың нысанасына қатысты билік ету құқығына ие болса.

Бұл ретте татуласу туралы келісім жасасу арқылы дауды реттеу туралы өтінішхат, істерді қоспағанда, сайлауға, республикалық референдумға қатысатын азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы, Жергілікті атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретінде қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысу құқықтарын бұзатын шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау айту туралы кез келген іс бойынша мәлімделуі мүмкін.

5.8. Прокурордың әкімшілік сот ісін жүргізуге қатысуы қысқартылды. Прокурор істердің жекелеген санаттары бойынша (салықтық, кедендік, экологиялық, бюджеттік даулар) қатысатын болады.

5.9. Әкімшілік актімен немесе әкімшілік органның іс-әрекетімен келтірілген залалды өтеу туралы азаматтық талаптарды әкімшілік сот әкімшілік актіге немесе әкімшілік органның іс-әрекетіне дау айту жөніндегі негізгі талқылау шеңберінде де қарайтын болады.

5.10. Апелляциялық шағым үшін екі ай, сондай-ақ кассациялық шағым үшін бір ай мерзім белгіленеді, бұл бұзылған құқықтарды қалпына келтіру мерзіміне оң әсер етеді.

Қорытындылай келе, сотқа дейінгі шағымдану мен сотқа талап қою көлемін едәуір ұлғайту түрінде ӘРПК-ны қабылдаудан жағымсыз салдарлар болуы мүмкін екенін атап өткен жөн.

Бұл алғашқы рет осындай заңнамалық актілерді қабылдаған барлық елдер тап болатын сөзсіз процестер, бірақ бұл әкімшілік органдарды адамдардың өтініштерін тиісті қарауды және заңды және негізделген шешімдер қабылдауды қамтамасыз етуге ынталандырды.

Мысал ретінде Латвияның тәжірибесін келтіруге болады, онда 2004 жылы әкімшілік іс жүргізу Заңы қабылданғаннан кейін шағымдар мен талап-арыздардың үлкен ағымы болды, бірақ белгілі бір уақыт өткеннен кейін (шамамен 5 жыл) Латвияның GIZ өкілі сарапшысының ақпараты бойынша әкімшілік соттарға талап қою көлемі 30-40%-ға азайды, өйткені әкімшілік органдар адамдардың өтініштерін сапалы қарауды қамтамасыз етеді, осылайша қоғамның мемлекеттік билікке деген сенімін арттырады.

Тұтастай алғанда, ӘРПК-ның қабылдануы құқықтық мемлекет идеясына сәйкес мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастардың жаңа сатысына, заңның үстемдігін қамтамасыз ету жөніндегі елеулі қадамға айналады, сондай-ақ елдің инвестициялық климатына қолайлы әсер етеді.