Атом электр станциялары – біздің дамуымыз, болашағымыз!Елбасы өз Жолдауында атап өткендей, 6 қазанда АЭС құрылысы бойынша жалпыхалықтық референдум өтеді. Ал бұл оқиға неғұрлым жақын болса, жерлестердің көкейінде соғұрлым көп сұрақтар туындайды. Атом электр станциясы не үшін қажет? Нысанды өзіміздің ядролық отынмен қамтамасыз етіп, атом электр станциясын тиімді басқара аламыз ба? Редакцияның осы және өзге де сауалдарына Қазақстан Республикасы Атом өнеркәсібін дамыту қауымдастығының төрағасы Алдияр Тоқтаров жауап береді.– Алдымен сіз басқарып отырған бірлестік туралы бірер сөз: ол немен айналысады және қандай мақсаттарды көздейді? – Бірлестік сала мамандары мен компаниялар тобының бастамасымен мемлекеттік органдармен кеңесу және уәкілетті мемлекеттік органдарда жалпы салалық пікірді білдіру мақсатында құрылды. Біз өзімізге төрт негізгі мақсатты белгіледік.Біріншісі – түрлі бастамаларға сараптамалық талдау жүргізу, стратегиялық құжаттар мен заң жобаларын әзірлеуге қолдау көрсету. Мұның бәрі атом өнеркәсібін дамытуға қатысуға ниет білдірген салалық ұйымдар мен кәсіпорындардың станция құру жобасы үшін пайдалы болуы үшін қажет. Ал мұндай адамдар көп болуы мүмкін.Бұл саланың дәстүрлі қатысушылары ғана емес, сонымен қатар құрылыс компаниялары, электр жабдықтары мен кабель өнімдерін өндірушілер. Ендеше, қауымдастықтың міндеті – Қазақстанның атом энергетикасын дамытуға қатысты стратегиялық құжаттарды әзірлеу кезінде олардың пікірлері мен бағасының ескерілуін қамтамасыз ету.Біз саладағы жалпы пікірді біріктіріп, оны заң шығарушы және атқарушы органдарға: Энергетика министрлігіне, әкімдіктерге, басқа да мүдделі тұлғаларға және мүдделі тараптарға ұсынуды алдымызға екінші мақсат етіп қойдық. Осылайша, біздің қауымдастық анағұрлым сауатты салалық күн тәртібін құрастыра алатын, содан кейін оны тиісті органдарға ұсына алатын бизнес пен сарапшыларды біріктіруге міндеттенеді.Үшінші мақсат әлемде атом өнеркәсібінің трансұлттық біртұтас жүйе ретінде жұмыс істеуіне негізделген. Яғни, көптеген елдер бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Көбінесе халықаралық аренада елдің салалық мүдделерін нақты бір мемлекеттің өнеркәсібі атынан сөйлеуге мандаты немесе моральдық құқығы бар бірлестіктер ұсынады. Бұл жерде біз өзімізді сарапшылар, компаниялар және халықаралық құрылымдар арасындағы көпір ретінде көреміз.Бұл Қазақстанда жұмыс істеу туралы сауатты пікір алуға мүдделі жеткізушілер немесе кейбір жеткізушілер болуы мүмкін. Сондай-ақ, егер қазақстандық компаниялар шетелдік компаниялардың жұмысы туралы сауатты пікір алуға мүдделі болса. Біздің бірлестік дәл осы істермен айналысады.Соңында, біз қауымдастығымызды алғаш құрған кезде референдумға дайындық кезінде біздің көмегіміз қажет болатынын болжадық. Өйткені дәл осы біздегідей қоғамдық ұйым халыққа сараптамалық пікір жеткізуді қолға алады. – Бірақ референдум өтті делік. Көпшілік иә деп дауыс берді делік. Қауымдастық алдағы уақытта не істейді?– Қоғамдық ұйым ретінде олар қажет жерде боламыз. Біз атом электр станциясын салу жобасы Қазақстанға барынша пайда әкелу үшін бар күш-жігерімізді саламыз. Яғни, еліміздің азаматтары үшін және оның аумағында орналасқан кәсіпорындар үшін. Біздің мақсатымыз – бұл жоба қазақстандық қоғамның өсіп-өркендеуіне барынша серпіліс жасау.– Сарапшылардың бағалауы бойынша 2030 жылға қарай елде алты гигаватт электр энергиясының тапшылығы болатыны белгілі. Қарапайым мысал арқылы бұл қаншалықты көп екенін түсіндіре аласыз ба? – Қараңызшы, елорда үшін қажетті жылдық өндіру көлемі 4–4,5 гигаватт, Шымкент үшін – шамамен 1,5 гигаватт. Яғни, тапшылық екі ірі қаланың жылдық тұтыну көлемі болады.Біз тапшылықты қазірдің өзінде шетелден энергия сатып алу арқылы жабудамыз, сол кезде мұндай сатып алудың көлемі ақшалай есептегенде миллиардтағанға жетуі мүмкін. – Неге жаңартылатын энергия көздеріне сүйенбеске? Олар тіпті барлық электр тапшылығын өтей ала ма? – Алдымен айтарым, ұрпақтың барлық түрі болуы керек. Тәуекелдерді болдырмау үшін әртараптандыруға арналған қарапайым.ЖЭК жобалары қазір жүзеге асырылуда және мемлекет тарапынан өте жақсы субсидиялануда. Қазір бізде өндірілетін барлық электр энергиясының 66 пайызы көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станциялары мен Екібастұз ГРЭС-тен келеді. Қалғаны су электр станцияларынан, газ электр станцияларынан және жаңартылатын көздерден келеді. Яғни, қазірдің өзінде үлкен үлес қосып жатыр. Дегенмен, көптеген жылу электр станцияларының «зейнеткерлік жасына» жақындағанын ескерген жөн. Ал дәл осы ұрпақты бір нәрсемен ауыстыруға тура келеді. Республиканың Ұлттық энергетикалық жүйесіндегі (ҰЭЖ) бұл рөл атом электр станциясына жүктелген.– Атом электр стансасын салғанша, күрделі жөндеу жүргізіп, жұмыс істеп тұрған жылу электр стансаларының барлығын жаңартқан дұрыс деген пікір бар. Ол қаншалықты рас? – Айта кету керек, бізде отандық жылу электр станцияларын пайдалануда жақсы құзыреттер жинақталған. Мәселе мынада, мен мұны атап өтуді ұнатпаймын, бірақ қазір әлемде парниктік газдар шығарындыларын азайту үрдісі өсіп келеді. Қазақстан Париж конвенциясын қолдады, біз өзімізге белгілі бір міндеттемелер алдық, олар орындалуы тиіс.Өкінішке орай, көмір өндіру көміртегі шығарындыларынсыз мүмкін емес. Сондықтан атом электр станцияларының пайдасына тағы бір дәлел бар. Сондай-ақ, біздің қоғам атом электр станцияларына елге бейтаныс нәрсе ретінде қарайтынын айту керек. Ал, бізде бір кездері бұрынғы Шевченко қаласын (қазіргі Ақтау) электр қуатымен, тұщы сумен қамтамасыз еткен АЭС бар еді.– Қарапайым қазақстандықтардың жиі кездесетін үрейлері туралы айтатын болсақ, олардың бірі қоғамдық санада атом электр стансасын салу идеясымен қандай да бір түрде өзара байланысты болған Семей ядролық сынақ полигонымен байланысты... – Ядролық сынақ пен атом электр станциясының арасында үлкен айырмашылық бар екенін бірден айтайын. Мен өзім Шығыс Қазақстан облысынанмын. Менің анам полигон аумағында дүниеге келген, сондықтан мен не туралы айтып тұрғанымды білемін. Біз үйренген сабақтарымызды алатын кез келді.Біздің халқымыз шынымен ядролық қару сынақтарынан зардап шекті, біз онда болған оқиғаны ұмытпауымыз керек, бірақ біз мұны өз күшімізге айналдыра аламыз ба? Сол уақыттан бері бізде ядролық ғылым мен өнеркәсіптің қуатты институттары болды және дамып келеді. Қазір бұрынғы ядролық полигон аумағында бірегей әзірлемелері мен технологиялары бар Ұлттық ядролық орталық бар.Бізде бұрынғы кеңестік кезеңнен қалған өте қуатты өндірістік кешен де бар. Өскеменде Үлбі металлургиялық зауыты табысты жұмыс істейді. Сол Ұлттық ядролық орталықта екі зерттеу реакторы жұмыс істейді, олардың көмегімен ядролық отынның қауіпсіздігі бойынша өте күрделі зерттеулер жүргізілуде. Мысалы, Жапонияға арналған осындай жанармайға зерттеу осында жүргізілді.Алматыда Ядролық физика институты бар, оның да зерттеу реакторы бар. Ол онкологиялық науқастарды емдеуге арналған радиофармацевтикалық препараттарды өндірумен айналысады. Уран өндіру бойынша әлемдік көшбасшы, сондай-ақ беделді ядролық отын өндірушісі болып табылатын біздің Қазатомөнеркәсіпті де ұмытпаңыз. – Қазатомөнеркәсіп туралы. Қазір еліміз уранның дәлелденген қоры бойынша екінші орында тұр. Уран өз атом электр станциясына отын ретінде пайдаланылуы үшін республикада толық ядролық циклді іске қоса аламыз ба?- Иә, мұны өзіміз реттей аламыз. Реакторға дейінгі ядролық отын циклі дегеніміз не? Алдымен бізде табиғи уран бар, содан кейін оны конверсия арқылы газ күйіне айналдырамыз. Содан кейін, бұл күйде немесе гексафторид түрінде ол байытуға барады. Содан кейін ғана ол жасандылыққа жіберіледі. Онда ол қатты күйге, металға айналады, одан отын «түйіршіктері» пайда болады. Олар отын жинағын құрайтын түтіктерге орналастырылған - бұл атом электр станциялары үшін дайын отын.Қазақстан уран өндіруді жолға қойып, атом электр станцияларына отын өндіреді. Бұл үлкен плюс. Жоғарыда аталған Үлбі металлургиялық зауыты бұл жағынан өте кәсіби кәсіпорын. Мұнда Кеңес Одағының атом өнеркәсібі үшін отын «түйіршіктері» шығарылды. Ал сол жерде ҮМЗ-де жанармай жинақтарын шығаратын зауыт бар. Бізде бұл екі сегмент бар, бірақ бұл бізде қалған екеуі жоқ дегенді білдірмейді.Жоғарыда атап өткенімдей, отынмен қамтамасыз ету туралы айтатын болсақ, бүкіл әлем өзара байланысты. Басқа елдермен коммерциялық келісімшарттар арқылы уранды конверсиялауға да, байытуға да қол жеткізуге болады. Мысалы, біз табиғи уранды Франциядағы конверсиялық зауытқа жеткіземіз. Содан кейін оны өңдеу зауытына және т.б. жіберуге болады. «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК-ның Ресейден сепараторлық жұмыс қондырғыларын сатып алуға басым құқығы бар – уранды байыту бойынша жұмыс өлшенетін бірлік осы. Ол жерден табиғи уранды да импорттап, байытылған уранды ала аламыз. Бүкіл әлем осылай жұмыс істейді.Сонымен қатар, біз конверсиялық технологияға қол жеткіземіз, сондықтан мен шын үміттенетін АЭС бойынша оң шешім қабылданса, жақын арада конверсиялық зауыттың құрылысы басталуы мүмкін. Көптеген экономикалық факторларды ескеру қажет, бірақ технологияға қол жетімділік бар. – Ал электр энергиясының тарифі туралы айтатын болсақ, АЭС бұл мәселеге қалай әсер етеді?– Менің ойымша, бізде нарықтық емес тетіктермен тежеген электр энергиясының тарифтері өте арзан. Ал біз қазір генерациялайтын қуаттарымыздың әбден тозған деңгейіне жеттік. Тарифтің көтерілетініне сенемін, одан құтылу мүмкін емес. Мүмкін, тариф тіпті айтарлықтай көтеріледі. Атом электр станцияларының нақты жасай алатын нәрсесі ұзақ мерзімді жоспарлау үшін пайдаланылуы мүмкін болжамды тарифке әкеледі.Бұл отандық бизнеске өз шығындарын, айталық, бес жыл бойы жоспарлауға мүмкіндік береді. Үлкен плюс. Еуропа үшін, атап айтқанда, Франция мен Германия үшін осындай қызықты статистика бар. Біріншісінде өндірілетін электр энергиясының 70 пайызы атом электр станцияларынан келеді. Францияда су мен газға тарифтер айтарлықтай өсті, ал электр энергиясы соңғы екі онжылдықта, егер қателеспесем, бар болғаны 15 пайызға қымбаттады.Германияда кейбір ішкі себептерге байланысты олар атомдық электр энергиясын өндіруді жабу туралы шешім қабылдады. Ал соңғы жылдары оларда электр энергиясының құны күрт өсті. Соның салдарынан қазір кәсіпкерлер елден кетіп жатыр. Оны индустриясыздандыру жүріп жатыр. Дәстүрлі түрде үлкен көлемде электр энергиясын қажет ететін сала рентабельділікке айналуда. Атом электр станциясы не береді және менің ойымша, Германия ойланбастан бас тартты - бұл генерацияның сенімділігі және тарифтің болжамды құны.