Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
x
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың негізгі қағидаты ретінде еркін сайлауды, ал егемендіктің тасымалдаушысы және мемлекеттік биліктің жалғыз көзі - халықты айқындады. Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысаны бар біртұтас мемлекет болып табылады.
Демократиялық сайлау-бұл бәсекелестік, мерзімді және өкілді сайлау, оның барысында кең еркіндікке ие азаматтар өз өкілдерін билік құрылымдарына балама негізде сайлайды. Бәсекелестік сайлау сайлауға әртүрлі саяси партиялар мен кандидаттардың қатысуын қамтамасыз етеді. Олардың барлығы сөз бостандығын, жиналыстарды, қозғалысты, саяси көзқарастарын тыңдау үшін қажет нәрсенің бәрін пайдаланады және сайлаушыларға балама кандидаттарды ұсына алады. Қазақстан Республикасының заңнамасы сайлаудың кезеңділігін, халықтың түрлі әлеуметтік топтарының билік органдарында өкілдік етуін, сайлау органдары қызметінің ашықтығы мен ашықтығын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабы Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлау және сайлану, сондай-ақ шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына қарамастан, 18 жасқа толған республика азаматтарына республикалық референдумға қатысу құқығына кепілдік береді, тұрғылықты жері немесе кез келген өзге мән-жайлар. Сот әрекетке қабілетсіз деп таныған не сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Көптеген беделді халықаралық ұйымдардың белсенді мүшесі бола отырып, Қазақстан еркін және бәсекелестік сайлау өткізу бойынша өзіне қабылдаған барлық міндеттемелерін ұстанады. Мемлекет басшысын, Қазақстан Республикасы Парламенті мен мәслихаттарының депутаттарын, сондай-ақ аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың, аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің әкімдерін сайлау біздің елімізде адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (1948 ж.), азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (1966 ж.), ЕҚЫҰ Копенгаген кеңесінің құжатында (1990 ж.).
Сайлау және сайлану құқығы 1995 жылғы қыркүйекте қабылданған "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңда реттелген.
Конституцияның және осы Заңның ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасының Президентін, Парламенті Мәжілісінің, мәслихаттарының депутаттарын, сондай-ақ аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың, аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің әкімдерін сайлау жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы өткізіледі.
Қазақстан Республикасының Президенті жеті жыл мерзімге сайланады. Республика Президенті болып тууы бойынша, қырық жастан кем емес, мемлекеттік тілді еркін меңгерген, Қазақстанда соңғы он бес жыл өмір сүрген және жоғары білімі мен мемлекеттік қызметте немесе сайланбалы мемлекеттік лауазымдарда кемінде бес жыл жұмыс тәжірибесі бар республика азаматы сайлана алады.
Қазақстан Республикасының Парламенті елдің ең жоғары өкілді органы болып табылады және тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан: сенат пен Мәжілістен тұрады. Қазақстан Республикасының азаматтығында тұрған және оның аумағында соңғы он жыл бойы тұрақты тұратын адам Парламент депутаты бола алады.
Сенатты елу депутат құрайды. Сенаттың қырық депутаты әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және республика астанасынан екі адамнан сайланады. Сенаттың сайланған депутаттарының жартысы үш жылда бір рет қайта сайланады. Сенат депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Сенаттың он депутатын Республика Президенті тағайындайды, оның бесеуі – Қазақстан халқы Ассамблеясының ұсынысы бойынша.
Сенат депутаты отыз жасқа толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұратын адам бола алады.
Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі-алты жыл.
Мәжіліс аралас сайлау жүйесі бойынша сайланатын тоқсан сегіз депутаттан тұрады. Алпыс тоғыз депутат саяси партиялардан партиялық тізімдер бойынша бірыңғай жалпыұлттық сайлау округі бойынша сайланады. Жиырма тоғыз-бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша.
Жиырма бес жасқа толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.
Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі-бес жыл.
Мәслихаттарды халық жалпыға бірдей, тең, тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлайды.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттарының депутаттары аралас сайлау жүйесі бойынша сайланады: бірыңғай аумақтық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша депутаттардың жартысы, сондай – ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша-екінші жартысы сайланады.
Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар мәслихаттарының депутаттары бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады.
Жиырма жасқа толған Қазақстан Республикасының азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады.
Қазақстан Республикасы аудандарының, облыстық маңызы бар қалаларының, аудандық маңызы бар қалаларының, ауылдарының, кенттерінің, ауылдық округтерінің әкімдерін Қазақстан Республикасы Заңының талаптарына жауап беретін жиырма бес жастан кіші емес Қазақстан Республикасының азаматтары арасынан жасырын дауыс беру кезінде жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің халқы төрт жылға қызметке сайлайды "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы" Қазақстан және Мемлекеттік қызмет саласындағы заңнама.