Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің аға оқытушысы, жас ғалым Айжамал Байсейітова цикорий өсімдігінің қасиетін жан-жақты зерттеп, оның диабетке қарсы тиімді әсері бар екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеді.
Зерттеу барысында цикорий құрамындағы биологиялық белсенді заттардың қандағы қант деңгейін төмендетуге, сондай-ақ зат алмасу процесін реттеуге оң ықпал ететіні анықталды. Сонымен қатар адам ағзасында стресс әсерінен пайда болатын радикалдарға қарсы антиоксиданттық белсенділігі бар екенін де дәлелдеді. Бұл өсімдіктің денсаулықты нығайтудағы әлеуеті жоғары екенін көрсетеді.
Ғалымның айтуынша, қазіргі таңда аталған ғылыми жоба аясында халықаралық ғылыми журналдарда екі мақала жарияланған.
«Біздің мақсатымыз – емдік қасиеті бар өсімдіктер арқылы адам ағзасында жиі кездесетін ауруларға қарсы биологиялық белсенді қоспалар әзірлеу. Қазіргі уақытта цикорий өсімдігінің фитохимиялық және фармакологиялық қасиеттерін зерттеп жатырмыз. Бүгінге дейін оның диабетке және стреске қарсы белсенділігі анықталды. Алдағы уақытта вирустар мен бактерияларға, соның ішінде тұмау ауруына қарсы әсерін зерттеуді жоспарлап отырмыз», – дейді жас ғалым.
Аталған инновациялық жоба бойынша ҚазҰУ ғалымдары патент алған. Болашақта цикорий негізінде дайындалған өнімдер биологиялық белсенді қоспа және емдік шай ретінде өндіріліп, отандық нарыққа шығару көзделеді.
Айжамал Байсейітова әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Химия және химиялық технология факультетінде дәріс береді. Сонымен қатар университет жанындағы Дәрілік өсімдіктерді ғылыми-зерттеу орталығында қызмет атқарады. Ол Оңтүстік Кореядағы Кёнсан ұлттық университетінде магистратура мен докторантурада білім алып, докторлық дәрежесін сәтті қорғаған.
ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ұйымдастыруымен 22 желтоқсан күні Алматы қаласында ұлы ойшыл Абай Құнанбайұлының 180 жылдық мерейтойын қорытындылауға арналған «Абай мұрасының жаңа дәуірі: қолжазба нұсқадан цифрлық корпусқа дейінгі мәтінтану мәселелері» тақырыбындағы республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.
Шара барысында Абай Құнанбайұлы мұрасының цифрлық корпусы ресми түрде таныстырылды. Цифрлық корпусқа Абайдың 1909 жылы жарық көрген алғашқы жинағынан бастап, кейінгі жылдары дайындалған барлық академиялық басылымдардың электронды нұсқалары енгізілді. Сонымен қатар әр жылдары хатқа түскен қолжазбалар, сирек нұсқалар мен архивтік материалдар жүйелі түрде жинақталып, біртұтас ғылыми цифрлық кеңістік қалыптастырылды. Бұған қоса абайтануға қатысты ғылыми еңбектер мен зерттеулер топтастырылды. Цифрлық корпус Абай мұрасын сақтау, жүйелеу және заманауи ғылыми зерттеулерде пайдалану тұрғысынан жоғары ғылыми әлеуетке ие кешенді жоба ретінде бағаланды.
Конференцияның негізгі бөлімінде Абай шығармаларының үш томдық академиялық толық жинағын құрастырушылар арнайы баяндамалар жасап, жинақты әзірлеу барысында жүргізілген көпжылдық зерттеу жұмыстары, пайдаланылған дереккөздер мен мәтінтанулық талдаулар, сондай-ақ басылымды дайындауда басшылыққа алынған негізгі ғылыми қағидаттар туралы жан-жақты мәлімет берді. Баяндамаларда мәтіндердің ғылыми дәлдігін қамтамасыз ету, қолжазба мен баспа нұсқаларын салыстыра тексеру, авторлық нақтылықты айқындау мәселелеріне ерекше назар аударылды.
Академиялық толық жинақ таныстырылғаннан кейін «Абай және қазақ театры» атты ғылыми еңбектің тұсауы кесілді. Аталған зерттеу Абай шығармашылығының қазақ театр өнерімен байланысын дереккөздерге сүйене отырып зерделеген маңызды ғылыми еңбек ретінде таныстырылды.
Шара барысында Абай мұрасын зерттеуде ғылыми дәйегі жоқ еңбектерге емес, архивтік материалдар мен қолжазбаларға, академиялық тұрғыдан тексерілген, нақты дерекке негізделген зерттеулерге басымдық беру қажеттігі ерекше атап өтілді. Конференция қонақтары мен қатысушылары абайтанудың бүгінгі өзекті мәселелері, Абай мұрасын жүйелі түрде зерттеу мен жан-жақты насихаттау бағыттары жөнінде пікірлерін ортаға салып, ғылыми ой-пікір алмасты. Бұл ұсыныстар абайтану ғылымының қазіргі кезеңдегі даму міндеттерін айқындауға бағытталған маңызды тұжырымдар ретінде бағаланды. Аталған ғылыми жиын абайтану ғылымының қазіргі дамуындағы негізгі әрі іргелі ғылыми оқиғалардың бірі деп аталды.
Жалпы алғанда цифрлық корпустың жасалуы мен академиялық толық жинақтың жарыққа шығуы абайтану ғылымына тың серпін беріп, қазақ ғылымы мен руханияты үшін айрықша мәні бар, тарихи маңызы зор іргелі ғылыми оқиға ретінде қорытындыланды.
Сәтбаев университеті Физика-техникалық институтының базасында орналасқан «Алатау» инновациялық технологиялар паркі арнайы экономикалық аймағында екі жаңа жоғары технологиялық өндіріс бірден іске қосылды. Бұл екі жоба отандық өнеркәсіпті дамытуда және су қауіпсіздігі мен инфрақұрылымды қорғау салалары бойынша Қазақстанның технологиялық тәуелсіздігін нығайтуда маңызды қадам болып отыр.
Іске қосылған алғашқы жоба «Мембранэко» компаниясының кері осмосқа арналған мембраналық элементтерді сериялық өндіруге қатысты. Жоба ғылым мен бизнестің және мемлекеттің өзара ынтымақтастығы нәтижесінде жүзеге асырылды. Сәтбаев университеті ғылыми сараптама мен зертханалық базаны қамтамасыз ете отырып, жобаға теңқұрылтайшы ретінде қатысты. Ал «Almaty Finance» және «Самұрық-Қазына» қоры оған қаржылық қолдау көрсетіп, ұлттық компаниялармен ұзақ мерзімді келісімшарттар жасауға мүмкіндік берді.
Осы келісімшарттар аясында «Мембранэко» компаниясы су тазарту жүйелерінде қолданылатын, сүзгілердің өмірлік циклін цифрлық бақылауға арналған RFID-таңбалармен жабдықталған отандық сүзгілеу элементтерін жеткізетін болады. Жоба су дайындау саласын цифрландыруды жеделдетуге және импорттық сүзгілеу элементтеріне тәуелділікті азайтуға бағытталған, сөйтіп Қазақстанның өнеркәсібі мен коммуналдық қызметтерін халықаралық сапа деңгейіндегі жергілікті жабдықпен қамтамасыз етеді.
Жоба жетекшілерінің айтуынша, іске қосылған мұндай өндірістердің стратегиялық маңызы өте зор. Бұған дейін кері осмос мембраналары Қазақстанға толықтай шетелден әкелінетін. Енді технологияларды локализациялау арқасында республика, әсіресе құрғақ аймақтарда (мысалы, Маңғыстау облысында), су тазарту және тұщыландыруға арналған, әрі сұранысқа ие жоғары технологиялық шешімдеріне қол жеткізіп отыр. «Мембранэко» компаниясының бұл жобасы тұщы су тапшылығы мәселесін шешуге ықпал ете отырып, экологиялық таза технологиялардың дамуына және елде жаңа жоғары технологиялық жұмыс орындарының ашылуына да ықпал етеді.
Екінші жоба – құбырлар мен дәнекерленген қосылыстарды коррозиялық және пайдалану әсерлерінен қорғауға арналған, жылумен жиырылатын оқшаулағыш материалдар өндірісі. Бұл инновациялық материалдар өнеркәсіптік пайдалану талаптарын ескере отырып әзірленген және Қазақстанның климаттық жағдайларына бейімделген. Жоба «Ғылым қорының» қолдауымен ғылым мен өнеркәсіптің ынтымақтастығы аясында «InsulTech» компаниясымен бірлесе отырып жүзеге асырылды, ол мұнай-газ, энергетика және коммуналдық инфрақұрылым саласындағы құбыр жолдарын қорғау бойынша ұлттық өнеркәсіптік базаны қалыптастыруға және дамытуға бағытталған.
Бұл екі жобаның жүзеге асырылуының стратегиялық маңызы өте зор. Мембраналар мен оқшаулағыш материалдардың отандық өндірісін іске қосу жергілікті өнеркәсіптік базаны дамытуға, жоғары технологиялық жұмыс орындарын құруға, импортқа тәуелділікті азайтуға және экологияға бағытталған технологиялар саласындағы экспорттық әлеуетін қалыптастыруға ықпал етеді.
Түркия Республикасының Ыстанбұл қаласындағы Рами кітапханасында «Қазақстанның ғылыми және әдеби бұрышының» салтанатты ашылу рәсімі өтті. Аталған бастама алғаш рет ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігіне қарасты «Ғылым ордасы» РМК-ның бастамасымен және ҚР Ыстанбұл қаласындағы Бас консулдығының қолдауымен жүзеге асырылды.
Жобаның мақсаты – Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты тереңдету, қазақтың әдеби және ғылыми мұрасын халықаралық деңгейде насихаттау, сондай-ақ Рами кітапханасында қазақ ғылымы мен әдебиетіне арналған тұрақты ақпараттық-танымдық кеңістік қалыптастыру.
Салтанатты іс-шараға Түркияның Әділет және даму партиясының Түркі мемлекеттерімен байланыстар жөніндегі басқарма төрағасының орынбасары, доктор Решиде Юксель, ҚР Ыстанбұл қаласындағы Бас консулы Нуриддин Аманқұл, Рами кітапханасының директоры Али Челик, қазақ әдебиетінің түрік тіліне аудармашысы Құддыс Чолпан, «Ғылым ордасы» РМК-ның бас директоры Ұлар Мұқажанов, TURKTAV Түркі тарихы мен мәдениеті қорының атқарушы директоры Әсел Лахаева, сондай-ақ ТҮРКСОЙ өкілдері, Түркияның мәдениет және білім саласының зиялы қауым өкілдері мен Түркиядағы қазақстандық студенттер қатысты.
Іс-шара барысында «Ғылым ордасы» РМК-ның бас директоры Ұлар Мұқажанов бастаманың маңыздылығын атап өтіп, оның Қазақстан мен Түркия арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы рөліне ерекше тоқталды.
«Рами кітапханасында ашылған бұл бұрыш Қазақстан мен Түркия арасындағы ғылыми және мәдени ынтымақтастықты жаңа деңгейге көтеріп, қазақтың зияткерлік мұрасын халықаралық деңгейде кеңінен танытуға бағытталған маңызды қадам», – деді Ұлар Мұқажанов.
Екі ел арасындағы бастама аясында қазақстандық тараптан 250 дана кітап сыйға тартылды. Жаңа бұрышқа Ғылым ордасының Орталық ғылыми кітапханасы, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты және М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ұсынған қазақ әдебиеті, тарихы, мәдениеті мен ғылымына арналған басылымдар қойылды. Айта кету керек, Орталық ғылыми кітапхана бүгінде 6 миллионға жуық кітап қорына ие еліміздегі ең ірі ғылыми кітапханалардың бірі болып саналады.
Жобаның дәл Рами кітапханасында жүзеге асырылуы да айрықша мәнге ие. XVIII ғасырда салынған тарихи ғимарат кешенді реставрациядан кейін Түркияның ең ірі әрі заманауи білім орталықтарының біріне айналды. «Тірі кітапхана» тұжырымдамасын енгізген бұл мекеме бүгінде ғылым, мәдениет және өнер салаларындағы халықаралық жобаларды жүзеге асыратын маңызды платформа ретінде қызмет атқарып келеді.
Рами кітапханасында «Қазақстанның ғылыми және әдеби бұрышының» ашылуы – қазақ ғылымы мен әдебиетін әлемдік кеңістікте танытуға және Қазақстан мен Түркия арасындағы рухани байланысты нығайтуға бағытталған маңызды мәдени бастама.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Қытайдың Солтүстік-Батыс политехникалық университеті (СБПУ) бірлесіп әзірлеген «Қазақстан – Қытай» наноспутнигі 13 желтоқсанда Бейжің уақыты бойынша сағат 09:08-де 530 шақырым биіктікте орбитаға сәтті шығарылды.
Ғарыштық зерттеулерге арналған бұл құрылғы Ziwei Aerospace компаниясының «Диэр-5» (Яо-8 миссиясы) ғарыш аппараты арқылы «Куайчжоу-11» зымыран тасығышымен орбитаға жеткізілді.
Айта кетейік, 2024 жылы ҚазҰУ мен СБПУ микроспутниктерді зерттеу бағытында бірлескен ғылыми жұмыстар жүргізу туралы келісімге қол қойды. Бұл келісім ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің ресми сапары кезінде келісілген болатын.
Наноспутник бірнеше негізгі міндеттерді жүзеге асырады, атап айтқанда, мақсаттарды жоғары тұрақтылықпен маневрлі бақылау, икемді сенсорларға негізделген платформа бағдарын динамикалық қабылдау және компенсациялау, сонымен қатар OpenHarmony ашық бастапқы коды бар операциялық жүйеге негізделген қашықтықтан зондтау кескіндерін автономды тану.
Әзірлеменің негізгі төрт артықшылығы бар:
- коммерциялық компоненттер мен инновациялық дизайн арқылы жоғары экономикалық тиімділік;
- жоғары тұрақтылық пен дәл бағыттау;
- ориентация қателерін бейімделген түрде компенсациялауға арналған жоғары есептеу қуаты;
- деректерді Жерге жылдам алып-жеткізу үшін жоғары оперативтік әрекеттестік.
Жоба ҚазҰУ базасындағы СБПУ филиалы, «Бір белдеу – бір жол» бастамасы аясындағы ұлттық бірлескен зерттеу лабораториясы, Әуе-ғарыш институты және Икемді электроника ұлттық негізгі зертханасының қолдауымен жүзеге асырылды.
Жобаның консультанты – академик Хуан Вэй, жалпы жетекшісі – профессор Юэ Сяокуй, жетекшінің орынбасары – ҚазҰУ профессоры Зәуре Рақышева. Бірлескен зерттеу тобына Қазақстан мен Қытайдан 20-дан астам маман және жас зерттеуші қатысты.
Бұл бірлескен жұмыс ғарышты зерттеу, білікті мамандар даярлау және ортақ спутниктерді жасау, сондай-ақ микроспутник арқылы Жерді қашықтықтан зерттеу мүмкіндігін береді.
Абай университетінің ғалымдары ауыл шаруашылығы өнімдеріндегі қауіпті пестицид қалдықтарын жоғары дәлдікпен және жедел анықтайтын жаңа буын электрохимиялық сенсорларды әзірледі. ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің қаржыландыруымен 2023 жылдан басталған жоба биыл сәтті аяқталды. Осы уақыт аралығында магистранттар мен докторанттар жетекші ғалымдармен бірлесе отырып, әртүрлі сенсор үлгісін жасап шығарған.
Пестицидтер – ауыл шаруашылығы өнімдерін зиянкестерден және әртүрлі аурулардан қорғау үшін кеңінен қолданылатын химиялық зат. Шамадан тыс пайдаланылған жағдайда адам денсаулығына аса зор зиян әкеледі. Университет ғалымдары пестицидтерді жылдам анықтаудың жолын тапты.
Жаңа сенсорлар MWCNTs-AuNPs негізіндегі шыны көміртекті электродтар, SiC-CDC-CS материалдарымен жасалған экранды басып шығарылған электродтар және өткізгіш наноматериалдармен модификацияланған икемді сенсорларды қамтиды. Олар DDVP және паратион сияқты ауыл шаруашылығында жиі қолданылатын, бірақ адам денсаулығына қауіпті пестицидтердің қалдық мөлшерін анықтай алады. Сенсорлардың жұмыс диапазоны 0,01-100 микромоль, анықтау шегі 0,001-0,005 микромоль деңгейінде. Әрекет ету уақыты 30-60 секунд шамасында.
Ғалымдардың айтуынша, бұл сенсорлар қолжетімді бағада, экологиялық таза материалдардан жасалған және өндірістік ауқымға енгізуге қолайлы, сонымен қатар шығынды 20-30 пайызға дейін төмендетуге мүмкіндік береді.
Жобаның маңызды аспектілерінің бірі – халықаралық ғылыми ынтымақтастық. Университеттің жас зерттеушілері Оңтүстік Қытай технологиялық университетінде ғылыми тағылымдамадан өтіп, электрохимиялық өлшеулерді орындау және нәтижелерді талдау бойынша тәжірибе жинақтады. Бірлескен зерттеу сенсор технологиялары бойынша жаңа ғылыми деректер алуға және жобаның тиімділігін арттырды.
Жоба жетекшісі, химия кафедрасының PhD, аға оқытушысы Рыскүл Бақыткәрімқызы ғылыми және практикалық маңыздылығына тоқталып өтті.
«Біздің зерттеу жобамыздың маңызды бағыттарының бірі халықаралық ғылыми орталықтармен тұрақты байланыс орнату болды. Магистранттар мен докторанттар әлемдік деңгейдегі зертханаларда жұмыс істеп, кәсіби дағдыларын дамытты. Бірлескен ғылыми жұмыстар нәтижесінде электрохимиялық сенсорлар саласында жаңа маңызды деректер алынды. Бұл – қазақстандық ғылымның мүмкіндігін көрсететін үлкен жетістік», – деді ол.
Дайындалған сенсорлар ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын бақылауда, экологиялық мониторингте, су мен топырақтағы пестицид қалдықтарын анықтауда қолдануға жағдай туғызады. Алдын ала күрделі өңдеуді қажет етпестен, оларды жеңіл қолданып, жедел нәтиже ала алады.
Бұл зерттеу Қазақстандағы отандық ғылымның дамуына, жас зерттеушілердің әлеуетін арттыруға және экологиялық қауіпсіздік саласын нығайтуға бағытталған маңызды қадам болып отыр.
Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университетінде Жұмысшы мамандықтары жылы аясында QarTech өңірлік инновациялық-индустриялық хабымен бірлескен екі күндік технологиялық хакатон ұйымдастырылды.
Ашылу рәсімінде ҚарТУ-дың ғылым және инновация жөніндегі проректоры Али Мехтиев ғылыми-технологиялық сессия студенттер мен жас ғалымдарға білімдерін практикада қолдануға, нақты өндірістік тапсырмаларды шешуге және кәсіби құзыреттерін дамытуға таптырмас мүмкіндік екенін атап өтті.
Студенттер, магистранттар және докторанттардан құралған 9 команда университет серіктесі «Maker» құю-машина жасау зауытының нақты өндірістік міндеттерін шешуге кірісті. Командалар алдымен кәсіпорынның өндірістік цехтарында болды, бас технологтың орынбасары Шералы Бекболатов технологиялық процеспен таныстырып өтті. Содан кейін командалар Қарағанды техникалық университеті базасындағы QarTech өңірлік инновациялық-индустриялық хабы алаңында өздері таңдаған кейстер бойынша жұмыстарын жалғастырды.
Қатысушылар кәсіпорынның бес негізгі технологиялық тапсырмасын шешумен айналысты. Атап айтқанда, полимерлі және аддитивті технологияларды қолдана отырып, пресс-қалыптарды дайындаудың балама әдістерін әзірлеу, USB тасымалдағыштарын пайдаланбай СББ станоктарына арналған бағдарламаларды қашықтан тасымалдау және түзету жүйесін құру, сондай-ақ жаңа балқыту пешіне қалыптау құмын жеделдетілген салқындату технологияларын жетілдіру бойынша шешімдерді әзірлеу тапсырылды.
Ғылыми-технологиялық сессияның екінші күні командалар өндірістік процестерге енгізілуі мүмкін инженерлік, технологиялық және ұйымдастырушылық тұжырымдамаларын қазылар алдында қорғады. Үздік жобаларды іріктеу барысында олардың технологиялық тиімділігіне, инновациялық шешімдеріне және өндіріске енгізуге дайындығына басымдық берілді.
Жүлдегер команда QarTech хабынан сертификатпен марапатталды.
2025 жылғы 11-12 желтоқсанда Алматы қаласында Қазақстан жас ғалымдарының II Халықаралық конгресі өтті. Іс-шара Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық ғылым академиясының ұйымдастыруымен, ЮНЕСКО-ның «Сенім, өзгерістер және ертеңгі күн: 2050 жылға қажет ғылым» тақырыбына арналып өткізілді. Пленарлық отырыс «Ғылым ордасында» ұйымдастырылса, секциялық мәжілістер мен мастер-кластар қаланың бес жетекші жоғары оқу орнында өтті. Конгреске 1 000-нан астам жас зерттеуші, 24 елден келген 80-нен астам шетелдік ғалым, ғылыми диаспора өкілдері, академиктер, депутаттар мен ғылыми ұйымдар басшылары қатысты.
Конгресс қатысушыларына Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин құттықтау жолдап, мемлекет саясатының басты басымдығы – ғылым екенін атап өтті. Ол Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен жас ғалымдарды қолдау шаралары кеңейіп жатқанын, соның ішінде қаржыландырудың артуы, тағылымдамалар бағдарламалары мен әлеуметтік қолдаудың күшеюі жүзеге асырылып жатқанын жеткізді. Сондай-ақ еліміздегі зерттеушілердің жартысына жуығын 40 жасқа дейінгі ғалымдар құрайтынын, ал Конгресс жастар ғылымын дамытудағы маңызды алаңға айналғанын атап өтті.
Конгресс жұмысының назарын аудартқан маңызды баяндамалардың бірі – ҚР Оқу-ағарту министрі Жұлдыз Сүлейменованың сөзі болды. Министр «ғылым мектептен басталады» деп, мектептерде зерттеу ортасын қалыптастыру, STEM-зертханаларды дамыту, олимпиадалық және жобалық қозғалысты кеңейту, сондай-ақ ҚР ҰҒА-мен бірлесіп дарынды оқушыларды қолдау шараларын таныстырды. Сөз соңында жас ғалымдарды мектеп пен өңірлердегі ғылыми-ағартушылық жұмыста белсенді болуға шақырды.
Конгрестің бағдарламалық баяндамасын ҚР Ұлттық ғылым академиясының президенті, академик Ақылбек Күрішбаев жасады. Академик мемлекет басшысына ғылым жолындағы жастарды қолдағаны үшін алғыс білдіре отырып, Академияның жүйелі олқылықтарды жоюға, университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарын күшейтуге бағытталған сараптамалық жұмыс моделін таныстырды. Сонымен қатар форсайт-зерттеулер нәтижесінде әзірленген 220 ғылыми-техникалық мәселе мен 65 ғылыми-техникалық тапсырма (ҒТТ) ұсынылып, олардың гранттық және бағдарламалы-нысаналы қаржыландыру конкурстарына негіз болатыны айтылды.
Жаңа бастамалар қатарында – AI SilkNet форсайт және предиктивті аналитика орталығы, кеңістік-уақыттық жасанды интеллект зертханасы және отандық DeepBas моделі таныстырылды. Академия PhD даярлау сапасын арттыру, қымбат зертханалық құрал-жабдықтарға қолжетімділікті кеңейту және «Күшті өңірлік ғылым – күшті өңір» бастамасы аясында өңірлік ғылымды қолдау шараларын да ұсынды. Академия президенті Жас ғалымдар кеңесінің рөлін атап, ұзақ мерзімді жастар ғылыми саясатының негізі ретінде «Ғылым жастары» тұжырымдамасын таныстырды.
Пленарлық сессияда шетелдік және отандық ғалымдар ғылымның болашағы және жаһандық трансформациялардағы жастардың рөлі туралы пікірлерімен бөлісті. АҚШ, Еуропа және Азия елдерінің өкілдері ғылымдағы пәнаралық интеграцияның, жасанды интеллектіні зерттеу үдерістеріне енгізудің, халықаралық консорциумдарды дамытудың және жас зерттеушілердің жаһандық бастамаларға қатысуының маңызын атап өтті. АҚШ Ұлттық ғылым академияларының өкілдері биомедицинадағы үлкен деректерді басқару бойынша бірлескен жобаларды таныстырып, қазақстандық зерттеушілердің халықаралық бағдарламаларға қатысу мүмкіндіктерін көрсетті. Қазақстандық ғалымдар ғылыми инфрақұрылымды нығайтудың, зерттеу мектептерін дамытудың, құрал-жабдықтарға қолжетімділікті кеңейтудің және ғылыми диаспораны тарту мен қайтарудың өзектілігін атап өтті.
Конгресс секциялары заманауи ғылымның негізгі бағыттарын қамтыды: жаратылыстану ғылымдары, ғарыш, жасанды интеллект, агробиоресурстар, биомедицина, экология, білім беру және қоғамдық даму. Сонымен қатар мастер-кластар, воркшоптар, грант және жарияланымдар бойынша кеңестер, жас ғалымдардың инновациялық жобаларының көрмесі өтті.
Конгресс қорытындысы бойынша жас ғалымдар Президент жариялаған ғылымды дамыту бағытын қолдап, «Ғылым жастары» тұжырымдамасын іске асырудың маңызын атап өтті, ҚР ҰҒА әзірлеген ҒТТ-ны ғылыми қаржыландыру конкурстарының негізіне айналдыруды, PhD даярлау жүйесін жетілдіруді, құрал-жабдыққа қолжетімділікті кеңейтуді және пәнаралық зерттеулерді дамытуды ұсынды. Конгресс материалдары негізінде инфографикалық рефераттар жинағы әзірленіп, ҚР ҰҒА сайтына орналастырылады.
2026 жылы ҚР Ұлттық ғылым академиясының 80 жылдығына орай, Жас ғалымдардың III Халықаралық конгресін өткізу жоспарлануда. Онда қабылданған шешімдердің іске асырылу барысы талданады және «2050 жылға қажет ғылым» жаңа күн тәртібі айқындалады.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Еуразия ғылыми-зерттеу базасында жүзеге асырып жатқан «Қазақстанның қолжазба мұрасы: реестрлеу, реставрациялау, ғылыми каталогтау, цифрландыру және кешенді кодикологиялық зерттеу» жобасы аясында қазақстандық ғалымдар делегациясы АҚШ-тың Бостон қаласындағы Гарвард университетіне ғылыми іссапармен барды.
Іссапар Ахмет Ясауи университеті, Ғылым ордасы, Astana IT University және Гарвард университетінің консорциумдық келісімі негізінде жүзеге асты. Қазақстандық делегация құрамына Ахмет Ясауи университеті Ғылым департаментінің директоры, PhD Хайрулла Масадиков пен Nazarbayev University Әлеуметтану және антропология кафедрасының профессоры, PhD Ұлан Бигожин кірді.
Негізгі мақсат – Қазақстанның тарихи қолжазбаларын реестрлеу, ғылыми каталогтау және цифрландыру бойынша әлемдік тәжірибені зерделеу, сондай-ақ Гарвард университетінің және Дэвис орталығы ғалымдарымен тығыз байланыс орнату, жетекші сарапшылармен пікір алмасу және ғылыми мәселелерді талқылау, ортақ ғылыми іс-шаралар ұйымдастыру мәселесін талқылау.
Ғалымдар Гарвардтың Дэвис орталығы мен Хоутон, Вайденер кітапханаларының мамандарымен кездесіп, сирек қолжазбалар қорымен, каталогтау және цифрландырудың заманауи тәсілдерімен танысты. HOLLIS жүйесі арқылы Орталық Азияға қатысты ислам дереккөздерінің базасымен жұмыс жүргізді.
Кездесулер барысында бірлескен семинарлар, воркшоптар, ғылыми жобалар және шағатай тілін оқыту бағытында жаңа серіктестік, Қазақстанға Гарвард ғалымдарының сапарын ұйымдастыру мүмкіндіктері талқыланды.
Сонымен қатар Гарвард ғалымдары ғылыми жоба аясында шағатай тілінің онлайн сөздігін әзірлеу туралы бастаманы ұсынды. Бұл халықаралық деңгейдегі бірегей ғылыми өнім болмақ.
Іссапар Қазақстан ғалымдарына сирек қолжазбалармен жұмыс істеудің заманауи әдістерін меңгеруге, халықаралық ғылыми желіні кеңейтуге және жоба нәтижелерін жаңа деңгейде іске асыруға мүмкіндік берді.
Қазақстандық ғалымдар өздерінің патенттері мен инженерлік әзірлемелеріне негізделген «жасыл сутегі» өндіретін алғашқы кешенді станцияны жасап, іске қосты. Толық циклді пилоттық қондырғы тек күн панельдері мен жел генераторларынан қуат алады. Жүйенің өзегін Nazarbayev University жанындағы National Laboratory Astana-ның жаңартылатын энергия көздері зертханасы әзірлеген инновациялық катализаторлар мен бірегей инженерлік шешімдер құрайды.
Жоба Қытайдың Zhejiang H2-Bank Technology Co., Ltd. өнеркәсіптік серіктестігімен бірлесіп іске асырылды. Компания қазақстандық ғалымдардың патенттелген электрод материалдарының бірі иридий оксидіне негізделген жоғары тиімді анод катализаторы бойынша коммерциялық жүйені жинауға көмектесті. Мұндай қаптамасы бар мембрана электролиз кезінде суды тиімді бөлуге мүмкіндік береді және қондырғының өнімділігін арттырады.
Платформа «жасыл сутегін» алудың толық тізбегін көрсетеді: күн мен жел энергиясы электрге айналып, ол су электролизіне жұмсалады. Алынған сутегі энергия тасымалдаушы ретінде сақталып, кейін жанармай элементтерінде, көлікте, автономды генераторларда, тыңайтқыш өндірісінде, металлургияда немесе мұнай-газ секторында қолдануға болады. Әзірше өндірілген сутегі зертханалық мақсатта пайдаланылады: қондырғы үш сағат ішінде көлемі 6 текше метр баллонды толтыра алады.
«Бұл – Қазақстандағы сутегі технологияларын тәжірибелік деңгейге шығаратын маңызды қадам. Фотокатализатор ұнтақтары мен зертханалық үлгілерден басталған жұмыс ашық алаңда жұмыс істейтін өнеркәсіптік жүйеге айналды», – деді лабораторияны басқаратын NU профессоры Нұршат Нұражы.
Жұмыстың бастапқы кезеңінде команда күн энергиясын тиімді пайдаланатын жүйелердің негізгі бөлігі саналатын фотокатализаторларды әзірлеуге және суды фотокаталитикалық бөлу тетіктерін зерттеуге ден қойды. Бағдарламаның соңғы кезеңінде зерттеушілер зертханалық тәжірибелерден нақты өндірісте қолдануға лайық жұмыс істейтін прототиптер жасауға стратегиялық түрде көше алды.
Сутегі өндіру тобының жетекшісі, доктор Ерболат Мағазовтың айтуынша:
«Индустриялық серіктеспен жұмыс істеу жүйенің ауқымын кеңейтуге және халықаралық өндірістік әрі қауіпсіздік стандарттарына сай болуына мүмкіндік берді. Бұл – университет пен елдегі ғылыми орта үшін маңызды межелік: елде жаңартылатын сутегіні өндіруге арналған алғашқы ірі жүйелердің бірі, ол отандық инновациялардың мүмкіндігін нақты көрсетеді».
2024 жылы Қазақстан Үкіметі 2030 жылға дейінгі сутегі энергетикасын дамыту тұжырымдамасын бекітіп, сутегіні төмен көміртекті экономикаға көшу жолындағы басым бағыттардың бірі ретінде айқындады. Жаңартылатын энергия көздері зертханасының жұмыстары ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің 2020-2025 жылдарға арналған мақсатты бағдарламасы аясында қаржыландырылды. Бағдарламаны іске асыру барысында ғалымдар Қазақстанның және шет елдердің жоғары оқу орындары мен компанияларымен бірлесіп жұмыс істеп келеді. Серіктестер қатарында Атырау университеті, Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, KMG Engineering, Жапонияның Токай университеті, сондай-ақ АҚШ-тағы Уичито мемлекеттік университеті мен Массачусетс университетінің Амхерст кампусы бар.
«Мақсатты бағдарлама ғылым мен өндіріс арасындағы алшақтықты қысқартуға жағдай жасап, ұлттық ғылыми жобалардың академиялық қана емес, нақты практикалық нәтиже бере алатынын көрсетті», – деді профессор Нұражы.
Технологияны әзірлеумен қатар зерттеу тобы жоғары рейтингі бар ғылыми журналдарда 40-тан астам мақала жариялап, кітап шығарып, сутегі энергетикасы бойынша 7 патент алды. Ең маңыздысы, команда жаңа буын мамандарын даярлап, «жасыл сутегінің» толық құн тізбегіне маманданған сарапшылар желісін құрды.
Ғалымдар фотоактивті материалдарды, катализаторларды және жүйе архитектурасын одан әрі жетілдіруді жалғастырмақ. Олардың айтуынша, қазіргі қондырғы ел аумағында кеңінен қолдануға болатын жүйенің шағын үлгісі ғана. Мұндай технологиялар Қазақстанға таза ауа, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз орта және жаңа жоғары технологиялы жұмыс орындарын қалыптастыруға мүмкіндік береді.