Меню
XII ғасырдың соңы мен XIII ғасырдың басындағы Ұлы даладағы саяси жағдай көшпелi тайпалардың күштi одақтары билеушiлерінің арасындағы билiк үшін күресімен ерекшеленді. Бұл күрес кезінде моңғол тайпаларының бiр өкiлі Темучинге (Шыңғыс ханға) Орталық Азия тайпаларын топтастырып, сол дәуірде Еуразия континетіндегі ең құдiреттi жаулап алушы болудың сәті түсті.
1206 жылдың көктемінде моңғол өзені Ононның бастауында Темучин жақтастары iшiндегі ақсүйектерден құралған құрылтай (жиналыс) өтіп, ол салтанатты түрде ақ кілемге отырғызылып, ұлы хан болып жарияланды. Бұнымен бiрге, құрылтай Темучинге Шыңғыс хан атын берді. Тағы бір танымал нұсқаға сәйкес, Шыңғыс хан есімі «судың әміршісі» немесе «ұшы-қиыры жоқ теңіздей кеңістіктің әміршісі» деген мағынаны береді.
Моңғол, Оңтүстік Сiбiр, Солтүстiк Қытай елін бағындырған соң, Шыңғыс хан қуатты әскерімен 1218-1221 жылдар аралғында барлық Орта Азия мен Қазақстан жерiн жаулап алып, сол аймақта билік құрған қарақытай, найман, Хорезм және тағы басқа мемлекеттерді талқандайды. Сонымен бірге көптеген аймақтың қалалық орталықтары тоналған (Отырар (Фараб) қаласының қақпасын бұзу алты ай уақытты керек еткен).
Әр тілде сақталған жазбаша деректер Шыңғыс хан империясының үлкен бөлігі Орталық Азиядағы түрiк тайпаларынан тұрғандығын, оның ішінде Қазақстан даласының да болғандығын дәлелдейді. Моңғол мемлекетінің құрылымына түркі дәстүрі елеулi әсер еткен. Шыңғыс хан империясы ұйымының негізі Түркі қағанаты кезінде құрылып, келесi мемлекеттiк одақтарда дамыған әскери-әкiмшiлiк жүйесі болды.
Шыңғыс ханның және мирасқорларының кезінде жаңа заң жинағы – “Яса” дайындалған. Бұл – қоғамдағы жаңа әлеуметтiк-саяси қатынастарға сай жазылған құқықтық заңдар жинағы. Қазақ хандығының кезінде “Яса” қағидалары белгілі дәрежеде “Жеті Жарғы” заң жинағында да пайдаланылған. Әлеуметтiк ұйымның көптеген нормалары және мемлекет формалары Қазақстан аумағында пайда болған келесi мемлекеттерде де пайдаланылды.
Негiзiнен, Шыңғыс хан және оның мирасқорлары құрған мемлекет ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында қысқа мерзiм ішінде күштi орталықтандырылған билiгімен, орталықтар арасындағы теңсіз қатынастарымен ерекшеленген әлемдiк империяға айналды. Оның мемлекеттiк идеологиясы үш негiзгi бөлімнен тұрады: тек Шыңғыс ұрпақтарының басқаруға құқылы болуы, барлық көшпендiлердi бiрiктiрудiң қажеттiлiгi («киiзден жасалған үйлерде өмір сүретін адамдарды»), әлемнiң барлық мемлекеттерiнiң көшпендiлерiн билiк астына бiрiктiрудiң қажеттiлiгі. Дегенмен, басқарушы элиталардың арасында iшкi қайшылықтар және жеке империяның бiр бөлiктерiнiң экономикалық бытыраңқылығы негiзгi ұлыстардың (иеліктедің) жекелеуiне алып келді. Соның ішінде Қазақстанның үлкен бір бөлігі (Шағатай ұлысына кірген оңтүстік-шығыс бөлік пен Угедей ұлысына кірген Алтай өңірін қоспағандағы) кірген Жошы ұлысы.
Алтын орда
1227 жылы Шыңғыс хан дүниеден өттi. Әкесінiң өлiмiне жарты жыл қалғанда (1227 жылы, ақпанда) нақты анықталмаған жағдайда үлкен ұлы Жошы қаза тапты, оның иелігіне қазiргi Қазақстан аумағының үлкен бөлігі кірген.
Жошының мирасқоры оның ұлы Бату (Сайын) болды. Ол Еуропаға жасаған жорығының арқасында ерекше танымал болды. Бұл жорық кезінде орыс князьдiктерi, Польша, Чехия, Венгрия және басқа да мемлекетті қатарынан талқандалған. Жеті жылғы (1236-1242) жорықтың нәтижесінде Батудың билiгіне батысқа қарай Еділ мен төменгі Дунай, оның ішінде Қырым, Солтүстiк Кавказ, батыс-қыпшақ даласы кірді.
Едiлдiң төменгi жағына қайта оралған Бату жаңа моңғол мемлекетiн негiздедi, кейін ол Алтын Орда деген атау алды. Оған Жошы ұлысының аумағы – Шығыс Дешті Қыпшақ, яғни батысқа қарай жоғарғы Оба мен Ертістен төменгі Еділ мен Әмударияға дейінгі Қазақстанның далалық аудандары, Хорезм мен Батыс Сібір аумағының бір бөлігі кірді.
Алтын Орда далалық мемлекеттерге тәуелдi болған орыс князьдiктерiне қатты әсер етті. Жеке алғанда, орыс князьдары хандардан жарлықтар алып, алым төлеп, сонымен бірге бүкіл Моңғол империясының сауда-экономикалық қатынастарына тартылған.
Астанасы Сарай-Бату қаласы (қазiргi Астраханға жақын), кейін Сарай-Берке қаласы болды. Алтын Орда көп ұлтты мемлекеттiк құрылым болды. Оның құрамына қоғамдық-экономикалық даму деңгейі бойынша өзіндік мәдениті және салт-дәстүрімен ерекшеленетін көптеген халықтар мен тайпалар кірді.
Ұлы даладағы көшпендiлердiң негiзгi құрамын түркі тайпалары, негiзiнен қыпшақтар, қаңлылар, қарлұқтар, наймандар және басқалары құрады. Алтын Орданың отырықшы облыстарында бұлғарлар, мордвалар, орыстар, гректер, хорезмдіктер және тағы басқалар өмір сүрді. Шындығында, бұл аймақтарда моңғолдар өте аз болды. XIII-XIV ғасырлар шамасында, тiптi XIV ғасырда бұл аумақты мекендеген моңғолдар түркілермен сіңісіп кетті.
Бастапқыда Алтын Орда ұлы моңғол ханының қол астында болды. Бiрақ 1260 жылдары империя тәуелсіз ұлыстарға ыдырап кетті. Алтын Орда Батудың ағасы Берке ханның тұсында (1256-266 жж.) дербес мемлекетке айналды. Алтын Орда XIV ғасырдың бірінші жартысында Өзбек ханның тұсында (1312-1342 жж. және оның мирасқоры Жәнібек ханның тұсында (1342-1357 жж.) ерекше құдіретті болды. 1312 жылы Өзбек хан исламды Алтын Орданың мемлекеттік діні деп жариялады.
XIV ғасырдың екінші жартысында Алтын Орданың күші әлсірей бастады. 1357-1380 жылдар аралығында тақта ондаған хандар жиі жиі ауысты. XV ғасырдың ортасында бiрнеше iрi ұлыстарда өздерінің хандары тағайындалып, Алтын Орда өмір сүруін тоқтатты.
Моңғол империясынан кейінгі кезең (XIV—XV ғғ)
Моңғол империясынан кейінгі кезең Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу, Оңтүстік Қазақстанның аумағындағы көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы тұрғындармен ерекшеленеді.
Бiртұтас халықты қалыптастыру, мемлекеттiктi құру жолындағы тарихи процестiң дамуы аймақтың саяси ыдырауын жеңудiң қиын шарттарында қалыптасты.
Моңғол империясынан кейінгі кезеңдегі аймақтың саяси өмiрi формасының эволюциясы жергiлiктi этникалық негiзде пайда болған бiрнеше мемлекеттердің - Ақ Орданың, Моғолстанның, Әбілхайыр хандығының (көшпелі өзбек мемлекеті), Ноғай Ордасының жекелеуі арқылы арқылы жүзеге асты.
Ақ Орда бұрынғы Жошы ұлысының шығыс бөлiгiнде пайда болып, шаруашылықтың қайта өркендеуi және түркі ақсүйектерінің қолдауы жағдайында біртіндеп күшейген дербес мемлекет ретінде қалыптасты. Ол жерді ежелден Қазақстан даласын мекендеген түркітілді тайпалар, сонымен қатар, Шыңғыс ханнын басып алуы кезінде осы жерге шығыс аудандардан көшіп келген тайпалар қоныстанды. Соңғы уақыттарда олардың арасында түрік тайпалары мен рулары және моңғол тайпалары да болды. Бұл жерде қыпшақтар, наймандар, үйсіндер, арғындар, қарлұқтар, керейіттер, қаңлылар, қоңыраттар, маңғыттар және басқалары өмір сүрді.
Ақ Ордада шартты жер иелену пiшiні мен отырықшы аудандардағы меншiк нақты анықталды. Саяси қатынаста дербес, экономикалық тұрғыда тәуелсіз, меншiктi сыртқы саяси бағыты бар, династиялық жүйедегі билеуші-хандары бар Ақ Орда мемлекеттiк ұйымы XIV–XV ғасырлар шамасында Шығыс Дештi Қыпшақ және Түркістан аумағындағы этникалық топтар, тайпалар, халықтар арасында маңызды рөл ойнады.
Шағатай ұлысының шығысында құрылған Моғолстан мемлекетінің шекарасы өмір сүрген бір жарым ғасыр аралығында өзгерген. Оның құрамына Моғолстанның өзі және деректерде Маңлай-Түбе деп аталатын Шығыс Түркiстанның бөлiгi кірді. Бұл аудан дулат әмірі Полатшы мен оның ұрпақтарының меншігі болды. “Моғолстан” тарихи-географиялық термині "моғол" этнонимінің шыққан, Орталық Азия мен Қазақстан жеріндегі түркітілді және парсы тіліндегі шығармаларда "моңғол" этнонимі ретінде айтылып, жазылған. Осылай атау Шағатай ұлысы кезінде басталған. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның, Қырғызстанның және Шығыс Түркiстанның солтүстiк бөлiгiнің үлкен аумағында Мәуереннахр отырықшы-егіншілік жеріне қарағанда жақсы сақталған. Ол жерде моңғолдар қоныс аударған басқа аудандармен салыстырғанда, көшпелі тайпаларды салттары көп сақталған.
Моғолстанда мемлекет басшысы және жердiң жоғарғы иесі - хан болды. Көшпелi аудандарда жер жалпы пайдалануда болды. Ірi ақсүйектердің қолдарындағы (дерек бойынша, ондаған, тіпті мындаған мал басы бір адамның меншігінде болған) малдың барлығы нақты меншікке бағытталды. Мал жайылымдарының иелiк құқығы кейде құрылыс қамалдарымен бекітілген.
Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы басқаша саяси және әлеуметтiк-экономикалық себептерден болған. Олардың арасында – елдің меншiктерге (ұлыстарға) бөлінуі, Шағатайлықтардың, ақсүйектердің династиялық ұрысы, көшпелі ортада пайда болған тұрақсыздыққа, ауыр жағдайға халықтың наразылығы.
Әбілқайыр хандығы – Жошының бесінші ұлы Шайбанның (Сыбанның) ұрпағы – 1428-1468 жылдар аралығында қазiргi Қазақстанның батыс, орталық және оңтүстік бөлігінде өмір сүрді. Сонымен қатар, тарихи деректерде Өзбек (көшпелі) ұлысы ретінде белгілі. Ол орталықтандырылған мемлекет болмады, Шыңғыс ұрпақтары басқарған бiрнеше этно-аумақтық, этно-саяси топтарға ыдырап кетті. Әбілқайыр билеген кезең араздықтар мен соғыстарға толы болды. Көшпелi тайпалардың ақсүйектерi қолдаған кезде Әбілқайыр хан өз хандығынан бөлек - Орта Азияда, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысына шабуылды соғыстар жүргіздi. 1430 жылы қысқа мерзiмде ол Әмудария бойындағы ірі қалалық орталықтар - Хорезм мен Үргенішті басып алды. 1446 жылы Әбілқайырдың ұлы Темірланның ұрпақтары мен ақордалық хандардың ұрпақтарынан Сыр бойындағы қалалар мен Қаратау тау етегіндегі Сығанақ, Созақ, Ақ Қорған, Өзген, Арқұқ қалаларын тартып алуға сәтi түстi. Тайпалар басқарған көсемдер қолдарындағы ұлыстар ретінде ыдырады. Бұл ақсүйектердiң бiр бөлiгiнiң арасында Әбілқайырдың абыройын едәуiр нығайтып, келесі біл бөлігінде шиеленістірді.
Жеке мемлекет бөлiктерiнiң арасындағы мықты байланыстардың жоқтығы, аумақтың бөлiмiндегі араздықтар мен ұрыс-керіс, сонымен бiрге, көшпелi тайпалардың бір бөлігінің хан саясатына қарсылығы Әбілқайыр мемлекетін бәсеңдетіп, оның құлауына алып келді. Іс жүзінде, Моғолстанның құлауына себеп болған іс-әрекеттермен бірдей болды. Сол жердегі секілді, бұл жерде де жекеленген этносаяси құрылым тайпаларының процестері жүріп жатты.
Сонымен бiрге, аталып өтiлген мемлекеттер шеңберiнде қалыптасып жатқан көрші түркі елдері - қазақ, өзбек, қырғыз, татар, ноғай және т.б үшін этносаяси эволюцияның тарихи даму процесінің осы кезеңі ортақ болды.