Меню
Қаңлылар
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырларда Сыр бойында саяси институттары мен экономикалық жүйесі тұрақты, әскері мықты Қаңлы бірлестігі қалыптасты. Нығая түсуіне байланысты қаңлы билеушілері сарматтар, массагеттер және алан тайпаларына саяси үстемдік жасады. Олар тіпті Жайық маңы тұрғындарынан да алым-салық алатын болған.
Қаңлылар Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырларда Сыр бойында саяси институттары мен экономикалық жүйесі тұрақты, әскері мықты Қаңлы бірлестігі қалыптасты. Нығая түсуіне байланысты қаңлы билеушілері сарматтар, массагеттер және алан тайпаларына саяси үстемдік жасады. Олар тіпті Жайық маңы тұрғындарынан да алым-салық алатын болған. Сол уақыттағы қытайлық дереккөздерге сүйенсек, Қаңлы мемлекеті тұрғындарының саны шамамен 600 мың адам, ал әскер 120 мың адамға дейін жеткен.
Қытай тарихнамасында қаңлы халқын «көшпелі иелік» деп атауға негізделген мәдениеттің көшпелі сипатына екпін қоя отыра сипаттайтын дәстүр қалыптасты. Дегенмен қытайлық хроникалар қаңлылар туралы «саздан жасалған үйлерде» тұрған халық ретінде хабар берген. Қаңлы астанасын Битянь деп атаған, бірақ билеуші бұл жерді тұрақты мекендемеді, себебі жазғы астанасы да бар еді. Соңғы ақпарат бас орданың маусым аралық көші-қоны туралы және билеуші элитаның жартылай көшпелі сипатын куәландырады.
Қаңлы мемлекетінің аумағында дербес ақша айналымы енгізілді. Бұл археологиялық қазбаларда қаңлы кеден салығының мөрі салынған мыс тиындардың табыуымен расталады. Бұдан біз Ескендір Зұлқарнайдың (Ұлы Александр) Орта және Оңтүстік Азияларға жасағана жорығынан кейін қалыптасқан грек өркениетінің ықпалын байқаймыз.
Қаңлы патшасы белсенді сыртқы саясат жүргізді. Көне дәуір дереккөздерінде Қытай, Парфия және Кушан империясы секілді мемлекеттермен саяси, экономикалық және мәдени байланыстар туралы мәліметтер сақталған.
Саяси және экономикалық жүйелер дамуының жоғары деңгейі дербес жазу жүйесінің қалыптасуына алғышарттар тудырды. Оңтүстік Қазақстандағы Күлтөбеде анықталған жазба беліглері бар сазды кестелер қаңлыларда жазу-сызудың болғандығы туралы айқын дәлелі болып табылады.
Дегенмен б.з.д. III-V ғасырларда қаңлылар Амудария мен Сырдария арасында, Жайық бойында өз үстемдігін жоғалта бастады және бірнеше тәуелсіз иеліктерге ыдырап кетті.
Үйсіндер
Қаңлылармен көршілес әрі аймақтағы ықпалға таласқан халық үйсіндер еді. Олар қазіргі батыс Қытай аумағынан көшіп, Жетісуда жеке мемлекет құрған. Үйсін иеліктерінің орталығы Іле және Шу алқаптары, Ыстықкөл шұңқыры еді.
Үйсін терминінің мағынасы әзірге дейін нақты анықталмады. Ол тек қытайлық иероглифтік жазбада ғана белгілі және ол Ұлы жүздің құрамына кіретінрудың атымен ұқсас келеді.
Үйсіндер ежелде Орта Азиядағы ең маңызды этносаяси бірлестіктердің бірі саналған. Б.з.д. ІІ ғасырда халық саны 630 мыңға жеткен үйсіндер атты әскер мен жаяу садақшылардан тұратын үлкен әскер құруға қауқарлы болған. Үйсіндер қолбасшысы күнбидің (гуньмо) және оның екі тақ мирасқорының әскері 30 мың атты әскерден тұрған, яғни әрқайсында 10 мың әскерден болған. Үйсіндер тарихы ғұн және хан (қытайлық) саясаттарының жақтастары арасындағы өзара соғысқа толы.
Жетісу аймағынан алынған археологиялық материалдарға сүйенсек, Түркі қағанаты құрылғанға дейінгі уақытта үйсіндер кең аймақты иелік еткен. Бұдан бөлек, дәл осы мәліметтерге сүйенсек, ежелгі үйсіндер мәдениеті Түркі қағанатының бақылауында бола отыра ежелден мекен еткен қоныстарында дами берген. Тіпті б.з. Х ғасырындағы дереккөздерде үйсін атауы қайта пайда бола бастады. Сол себепті ежелдегі үйсіндер мен қазақ халқы құрамына кірген үйсіндердің арасында генетикалық сабақтас байланыстың бары шындыққа саяды.
Ғұндар
Әлемдік тарихта ғұндар есімі кеңінен танымал. Жойылып кеткен халықтың аты орта ғасырлық Еуропада қатыгездікпен байланыстырылды. Еділ бастаған ғұндар еуропалық мемлекеттерге жойқын соғыстар жасады. Ғұндар Еуразиядағы Халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болған халық болып есептеледі. Бұлардың бәрі – еуропалық тарихтағы таныс жағдайлар.
Орта Азияны, сонымен қатар Қазақстан аумағын б.з.д. соңғы ғасырларында – б.з. бірінші ғасырларында мекен еткен ғұндардың азиялық тайпалары кеңінен танылмаған. Тарихи әдебиетте олар қытайлық дереккөздерде аталатындай хунну немесе сунну атауы ретінде белгілі.
Хунну (гунну, сунну) Ордос үстірті аумағын мекен еткен байырғы халық болып табылады. Оларға қазіргі солтүстік Қытай жерлері тиесілі. Антропологиялық тұрғыда ғұндар моңғолоид еді және көптеген ғалымдардың пікірлерінше, түркі тілдес халық болған.
Б.з.д. 209 жылы «шаньюй» атағын иемденген билеуші Модэ ғұн тайпаларын біріктіріп, билікті шоғырландыруда тиімді шешімдер шығарды. Б.з.д. 200 жылы Модэ көшпелілер әскери өнерінің арқасында Қытайды алым-салық төлеуге мәжбүр етті.
Екі жарым ғасыр бойы ғұндар Ұлы Далаға сөзсіз билік жүргізді және Қытаймен бәсеке жасай білді. Дегенмен климаттың қолайсыз өзгерісі – б.з.д. І ғасырдың 60 жылдарының басы – 70 жылдарының соңы аралығындағы құрғақшылық пен қатал қыс айлары көшпелі империяның әлсізденуіне алып келді.
Билікке бәсекелестік және қарсыластар арасындағы ымырасыз күрес ғұн мемлекетінің жағдайын күрделендіре түсті, нәтижесінде 47 жылы ол оңтүстік және солтүстік бөліктерге ыдырап кетті. Солтүстік ғұндар бас сауғалай келе Халықтардың ұлы қоныс аударуының негізін салды. Бірінен соң бір тайпаларды бағындыра және өзгелерін өзімен бірге ерте келе олар батысқа қарай бағыт алып, Сырдария, Арал маңы, Орталық және Батыс Қазақстанға еніп кетті. Б.з. IV ғасырында олар Еуропаға жетті.
Үйсін билеуші ру басының бала шағында қасқырдың сүтін емгендігі туралы көне аңыз бар. Осы секілді аңыз Ашина түркі династиясында да белгілі еді.
Ғұндар бала кезінен бастап атқа мінуді, садақпен оқ атуды, аң аулауды игерген. Ғұндар арасында сөзсіз тәртіп болған. Әскери қызметтен бас тарту үшін жаза кесілген.
Ғұн әскерінің ұрысқа қабілеттілігін көтерген үлкен жаңалық - ұзын «ғұн садағы» еді. Ол ағаш сүйек және мүйіздерден жасалған бөлшектермен күшейтілген ағаш негізден тұрушы күрделі құрылым еді. Әскери іс тарихы мамандандының бағалауынша, ғұн садақтары алдынғы дәуірлердегі алысқа ататын садақтардың көрсеткіштерінен бір жарым есе асып түсті. Ғұндар жебелердің саптарына ұшқан кезде өткір уілдеуші сүйектерді ілетін болған. Осы секілді жебелердің мыңы ұшқандағы уіл қарсыластың рухын түсіріп, атын үркітетін болған.
Дегенмен ұрыс садақтарына қарағанда Ғұн империясының мәдени және идеологиялық ықпалы, күші әлеуетті және тиімді еді. Көптеген көшпелі мемлекеттер Модэ шаньюй тарапынан ұсынылған түсінікті және қарапайым идеологияны қабылдап, өз еркімен Ғұн мемлекеті құрамына кірді. Аталмыш идеологияның негізгі идеясы – құндылықтардың дербес жүйесін тірек еткен көшпелі халықтардың «бір отбасы», ерекше өркениеттік миссиясы идеясы еді.
Қытай жылнамаларында ғұндар басына түскен бірқатар қыиндықтар былайша сипатталады: «Ғұндар жерінде бірнеше жыл бойы құрғақшылық орын алды және шегірткелер толып кетті; жер бірнеше мың ли (көне қытайда ұзындық өлшемі – шамамен 500 метрге тең) қашықтықта бос жатты. Ағаштар мен гүлдер қурап кетті. Аштықтан ауру туындап, халық пен малдың тең жартысы шығынға ұшырады.