Өнеркәсіптік үлгілердің эстетикалық және эргономикалық ерекшеліктері
Қазақстанда патенттеудің тексеру жүйесі жұмыс істейді, онда өнеркәсіптік үлгіге құқықтар патентпен қорғалады.
Патенттеудің тексеру жүйесі Патент алу үшін өтінім материалдарына толық сараптама (мәні бойынша сараптама) жүргізуден тұрады
патентке қабілеттіліктің екі критерийі бойынша өнеркәсіптік үлгіні тексеруді қамтитын белгілер – жаңалық және өзіндік ерекшелік.
Өнеркәсіптік үлгілерді сараптаудың мұндай жүйесі (Қазақстанда 90–шы жылдардан бастап қолданыста) дамыған патенттік жүйелері бар көптеген елдерден ерекшеленеді, олардың негізінде елеулі белгілердің тізбелерін талдау емес, аналогтық қатарды салыстыру жатыр.
Патенттік заң өнеркәсіптік үлгінің мынадай анықтамасын береді: бұйымның сыртқы түрін айқындайтын өнеркәсіптік немесе қолөнер өндірісінің көркемдік-конструкторлық шешімі (Заңның 8-бабының 1-тармағы).
Осы анықтамаға сүйене отырып, өнеркәсіптік үлгінің белгілерін ажыратуға болады:
а) өнімнің сыртқы түрін анықтайтын шешім өнеркәсіптік үлгі болып табылады;
б) өнеркәсіптік үлгі ретінде қорғалатын шешім көркемдік-конструкторлық сипатта болуы тиіс.
Басқаша айтқанда, көркемдік және конструкторлық элементтердің бір мезгілде үйлесуі қажет. Өнеркәсіптік үлгі бір уақытта өнімнің өз функцияларын орындау мүмкіндігін де, өнімнің сыртқы тартымдылығын (эстетикасын) да қамтамасыз етуі керек. Егер шешімде тек көркемдік элементтер немесе тек конструкторлық элементтер болса, мұндай шешімді қорғау зияткерлік меншіктің басқа объектісі ретінде мүмкін болады-мысалы, авторлық құқық объектісі, тауар белгісі ретінде, сәйкес болған кезде
тиісті нысанға қойылатын талаптарды әзірлеу. Бұл белгі өнеркәсіптік үлгіні таза техникалық шешімдер болып табылатын өнертабыстар мен пайдалы модельдерден ажыратады.
Өнеркәсіптік үлгілер ретінде құқықтық қорғалуға жатпайтын объектілер (ҚР Патенттік Заңының 8-бабының 2-тармағы):
- тек өнімнің техникалық функциясына байланысты (болт, гайка, бұранда және т. б.) ;
- сәулет объектілері (шағын сәулет нысандарынан басқа), өнеркәсіптік, гидротехникалық
және басқа да стационарлық құрылыстар;
- баспа өнімдері (кітаптар, журналдар, мақалалар және т. б. мазмұны);
- сұйық, газ тәрізді, сусымалы немесе сол сияқты заттардан тұрақсыз нысандағы объектілер;
- қоғамдық мүдделерге, адамгершілік пен мораль қағидаттарына қайшы келетін бұйымдар.
Белгілі бір өнімнің мәнін анықтамай, оны басқа ұқсас шешімдермен салыстыру мүмкін емес, оның қажеттілігі негізінен екі жағдайда туындайды:
біріншіден, патенттік ведомство өнеркәсіптік үлгіге өтінімді қараған кезде, өнеркәсіптік үлгінің жаңалығы анықталған кезде, басқа тұлғалар жасаған осындай шешімдердің болмауы;
екіншіден, патент иесі мен оның өнімін пайдаланатын тұлға арасындағы дауды қарау кезінде патент берген құқықтардың бұзылу фактісін анықтау үшін.
Өнеркәсіптік үлгіге өтінімді жасау, ресімдеу және қарау, Қазақстан Республикасы өнеркәсіптік үлгілерінің мемлекеттік тізіліміне мәліметтер енгізу, сондай – ақ қорғау құжатын беру қағидаларының (бұдан әрі-қағидалар) 20-тармағына сүйене отырып, өнеркәсіптік үлгінің мәні Елеулі белгілердің жиынтығы арқылы көрсетіледі. Қағидалардың 8-тармағына сәйкес өнеркәсіптік үлгінің Елеулі белгілеріне бұйымның сыртқы түрінің эстетикалық және немесе эргономикалық ерекшеліктерін айқындайтын белгілер жатады.
Патенттелетін шешімдегі бұйымның сыртқы түрінің ерекшеліктері эстетика және (немесе) эргономика талаптарына сай болуы тиіс. Өнімнің сыртқы түрінің эстетикалық және (немесе) эргономикалық ерекшеліктеріне, атап айтқанда, көркемдік-ақпараттық экспрессивтілік, форманың ұтымдылығы, композицияның тұтастығы, эргономика жатады. Мұндай ерекшеліктер, мысалы, композицияны біртұтас қабылдауға ықпал ететін басым элементке қатысты бөліктердің бағыныштылығы қамтамасыз етілгендігінде көрінуі мүмкін; пайдалану кезектілігі мен әрқайсысының қол жетімділігін ескере отырып, басқару органдарының аймақтарына толық қол жетімділік қамтамасыз етілген (автокөлікті басқару құралдары); пайдалану ыңғайлылығы қамтамасыз етілген (спорттық жабдықтар, күрделі тұрмыстық электротехника).
Басқаша айтқанда, көркемдік маңызды өнеркәсіптік үлгілердегі эстетикалық ерекшеліктер негізгі бөліктердің бағыныштылығын қамтамасыз ету арқылы көрінуі мүмкін, осылайша композиция элементтерін қабылдау дәйектілігіне ықпал етеді (мысалы, Кеңейтілген илемдеу үшін), күш пен қуатты білдіретін машинаның бейнесін жасау (тартқыш үшін) және т. б.
Өнеркәсіптік өнімнің сапасын анықтайтын жүйеде эргономикалық ерекшеліктер өнімнің адамның қасиеттерімен және осы өнімді пайдалану ортасының сипаттамаларымен анықталатын эргономикалық талаптарға сәйкестік дәрежесін білдіреді. Өнімге қойылатын эргономикалық талаптар адамның антропометриялық сипаттамаларымен (дененің және оның бөліктерінің мөлшері, дене бөліктерінің пішіні және т.б.), оның қозғалыс белсенділігінің сипаттамаларымен (күш, жылдамдық, үнемділік, атқарушы қозғалыстардың көлемі), сезім мүшелерінің жұмыс істеу мүмкіндіктері мен ерекшеліктерімен, қабылдау, есте сақтау, ойлау ерекшеліктерімен, қоршаған ортаның адам қызметінің тиімділігіне әсерімен анықталады.
Осылайша, өнеркәсіптік үлгінің жаңалығын анықтау үшін маңызды белгілер жиынтығының мәнін анықтауда өнімнің эстетикалық және эргономикалық ерекшеліктерін зерттеудің сараптамалық әдістерін қолдану дәрежесі тек жеке және қарастырылып отырған көркемдік-конструкторлық шешімнің мақсаты мен сипаттамасына байланысты деп айтуға болады.
Өтінім берушілердің бұйымдардың эстетикалық және (немесе) эргономикалық ерекшеліктерін айқындайтын элементтер ретінде елеулі белгілердің әсерін жете бағаламауы өнеркәсіптік үлгінің патентке қабілеттілік шарттарына сәйкес келмейтін объектілерге өтінімдер беруге әкеледі. Бұйымның эстетикалық және эргономикалық ерекшеліктерінің келтірілген түсіндірмелері өнеркәсіптік үлгілерге өтінімдерді қарастыратын органға дизайн тұрғысынан маңызды белгілердің жиынтығын зерттеуге және өнімнің тек техникалық функциясына байланысты шешімдерді өнеркәсіптік үлгілер ретінде танымауға мүмкіндік береді.
Павлодар облысының Әділет департаменті