Компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді құқықтық қорғау.

«Бүгінде республикада зияткерлік меншік құқықтарын қамтамасыз етудің белгілі бір жүйесі құрылды» деп атап өтуге болады, оның ішінде компьютерлік бағдарламалар үшін. «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар саласындағы заңнамада азаматтық, әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік шаралары қарастырылған».

Компьютерлік бағдарламалар авторлық құқықтың ерекше объектісі болып табылады және нақты тәсілді қажет етеді. Авторлық құқық объектісі - бұл шығарма, оның әр түрлі түрлері, мысалы, әдеби, музыкалық, драмалық және т.б. Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Заңының 7-бабына авторлық құқық объектісі ретінде компьютерлік бағдарламалар немесе бағдарламалық жасақтама және мәліметтер базасы деп аталатындар кіреді және оларды аталған Заңның 2-бабында анықтайды.

Соңғы елу жеті жыл ішінде компьютерлік құрылғылар жасалғаннан бастап (компьютерлердің бірінші буыны 1946 жылы пайда болды), көп уақыт өткен жоқ, бірақ компьютерлер қоғам өмірінде өзінің лайықты орнын алды. Бүгінгі таңда көптеген заңды және жеке тұлғалардың қызметін компьютерлерсіз елестету мүмкін емес, олар машиналар, калькуляторлар және т.с.с қарабайыр техникалық құрылғылардың орнын басқан. Компьютерлер қазіргі кезде адам еңбегін оңтайландыру, әртүрлі сипаттағы күрделі тапсырмаларды дәлірек орындау қажет болған жерде қолданылады. Қазіргі кезде олар әлемдік нарықта кең таралған зияткерлік меншік объектілерінің біріне айналғаны күмән тудырмайды.

Компьютерлер санының көбеюі нәтижесінде олардың бағдарламалары оқудың және жетілдірудің жеке пәніне айналды. Компьютер техникалық құрал болып қалды және оны техникалық құрал ретінде қорғау мәселелері патенттік заңмен реттеле берді. Көптеген қолданушылар өздерінің бағдарламаларын жасай бастады. Олар компьютерлік бағдарламалардың маңыздылығын және құқықтарды техникалық құрылғыдан бөлек қамтамасыз ету қажеттілігін түсінді. Осылайша, заңгерлер алдында компьютерлік бағдарламаларға құқықтарды қамтамасыз ететін алғашқы заңдарды әзірлеу міндеті тұрды.

«Осы саладағы құқықтық ойдың дамуы төрт кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңде компьютерлердің өздерімен бірге компьютерлік бағдарламалар қорғалғаны, ал екінші кезең бағдарламалық жасақтама мен өнеркәсіптік меншік арасындағы қатынастар проблемасын құқықтық түсінумен ерекшеленгені атап өтіледі.

Компьютерлік бағдарламалар, сондай-ақ бағдарламалық жасақтаманы құру процесінің нәтижелері «жұмыс» ұғымына қолданылатын талаптарға жауап береді және оларды шығармашылық еңбектің нәтижесі деп санауға болатындығы атап өтіледі, өйткені олар:

біріншіден, идеялардың нақты және формаланған көрінісі;

екіншіден, оларда белгілі бір физикалық объект түрінде нақты өрнек бар;

үшіншіден, олар іс-әрекеттің әдісі мен әдісін білдіргенімен, олармен баламасы жоқ, өйткені олар шындықты өзгертуге бағытталмаған, бірақ адамның ақыл-ойы әрекет етуі керек логикалық жолды көрсетеді.

Төртінші заңды түсінудің кезеңінде бағдарламалық жасақтамаға авторлық құқықты қолдану туралы мәселе шешілді».

Бүгінгі таңда көптеген елдер компьютерлік бағдарламалардың авторлық құқығын қорғауға көшті. Қазақстан осындай елдердің бірі болып табылады және «... біздің заңнамамыз компьютерлік бағдарламаларды авторлық құқық объектілері ретінде шығармалармен тең дәрежеде жіктейді».

Авторлық құқықтың басқа объектілері сияқты компьютерлік бағдарламаларға арналған авторлық құқық «автордың немесе авторлық құқық иесінің бүкіл өмірінде және ол қайтыс болғаннан кейінгі 70 жыл ішінде жарамды, оның мерзімі қайтыс болған жылдан кейінгі 1 қаңтардан бастап есептеле бастайды». Әр елде құқықтардың қолданылу мерзімі әр түрлі болатынын ескеру қажет. Басқа ғылым, әдебиет және өнер туындыларынан айырмашылығы, компьютерлік бағдарламалар өте тез ескіретінін ескерсек, кейбір елдер қорғаудың қысқа мерзімін белгілейді. Мысалы, «.. Францияда бағдарлама құрылған күннен бастап 25 жыл». Бағдарламалық жасақтама мен жұмыстарды қорғау шарттары арасында бізде онша айырмашылық болмаса да, бұл тәсіл орынды деп санаймын.

Жоғарыда аталған Заңның 15 және 16-баптарына сәйкес компьютерлік бағдарламалардың авторы мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие. Автордың жеке моральдық құқықтары біздің заңнамамызға сәйкес келеді.

Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Заңының 16-бабына сәйкес, автор «.. өз туындысын кез-келген нысанда және кез-келген тәсілмен пайдалануға мүліктік (айрықша) құқықтарға ие». Айрықша құқықтардың болуы авторлық құқық объектілерін, соның ішінде компьютерлік бағдарламалар мен мәліметтер базасын көбейту, тарату, импорттау, өзгерту сияқты әрекеттерді жүзеге асыратын, оған рұқсат беретін немесе тыйым сала алатын автор немесе басқа құқық иесі екенін білдіреді.

Авторлық құқықтар арасында ең маңыздыларының бірі - көбейту (көшіру) құқығы, сондықтан ағылшын тіліндегі «авторлық құқық» термині «авторлық құқық» сияқты естіледі, яғни. «Көшірме құқығы». Сұрақ туындайды: «көбею» дегеніміз не? Компьютерлік бағдарламаны компьютердің жедел жадына көбейту ретінде енгізу болып табылады. (Оперативті жад - компьютердің маңызды элементі, процессор бағдарламаларды өңдеуге қабылдайды және оған нәтижелерді жазады). ЖЖҚ-дағы мәліметтер компьютер қосылған кезде ғана сақталады, ол өшірілгенде ЖЖҚ мазмұны өшіріледі. Меніңше, мұндай жағдайларды «көбею» деп қарау керек сияқты.

Сондай-ақ, компьютерлік бағдарламалардың авторы лизинг арқылы бағдарламаның түпнұсқасын немесе көшірмесін тарату құқығына ие. Авторлық сыйақыны есептеу мөлшері мен тәртібі авторлық келісімде белгіленеді. Қолданыстағы заңнамада компьютерлік бағдарламалар мен мәліметтер базасын ақысыз көбейту жағдайлары қарастырылған. Жоғарыда аталған Заңның 24-бабына сәйкес «компьютерлік бағдарламаның немесе мәліметтер базасының көшірмесіне заңды түрде иелік ететін тұлға автордың немесе құқық иесінің рұқсатын алмай және сыйақы төлемей-ақ, пайдаланушының техникалық құралдарында оның жұмыс істеуі үшін ғана жүзеге асырылатын компьютерлік бағдарлама мен мәліметтер базасына өзгерістер енгізе алады. , компьютерлік бағдарламаның немесе деректер базасының жұмысына байланысты кез-келген әрекеттерді, оның ішінде компьютердің жадына жазуды және сақтауды, сондай-ақ анықталған қателерді түзетуді қоса, егер автормен келісімде өзгеше көзделмесе; компьютерлік бағдарламаның немесе мәліметтер базасының көшірмесін жасауға, егер бұл көшірме тек мұрағаттық мақсатқа арналған болса және компьютерлік бағдарламаның немесе мәліметтер базасының түпнұсқасы жоғалған, жойылған немесе жарамсыз болып қалған жағдайларда заңды түрде алынған көшірмені ауыстыру керек».

Басқа авторлық құқықтар сияқты, компьютерлік бағдарламалар да қарақшылықтың бірнеше формасына тап болады. Бағдарламалық жасақтаманы ұрлаудың бес негізгі түрі бар. Тиісінше, ол бағдарламалық қарақшылықтың бес түрін анықтайды - олар:

1) жалған

2) сатушылар

3) үйдегі поштамен жіберу

4) хабарлама тақталары

5) қарақшылық пайдаланушылар.

Осы баптың ережелерін қолдану компьютерлік бағдарламаның немесе мәліметтер базасының қалыпты пайдаланылуына негізсіз зиян келтірмеуі керек және автордың немесе басқа авторлық құқық иесінің заңды мүдделерін негізсіз бұзбауы керек.

 

Тереңкөл ауданаралық Әділет басқармасы