Зияткерлік меншікті коммерцияландыру
ХХІ ғасырда зияткерлік меншік маңызды материалдық емес активтердің біріне айналды. Идеялар, өнертабыстар, тауар белгілері, бағдарламалық жасақтама және басқа да материалдық емес заттар физикалық ресурстарға қарағанда көбірек экономикалық құндылық әкеледі. Осыған байланысты пайда табу және инновациялық экономиканы дамыту тетігі ретінде зияткерлік меншікті коммерцияландырудың маңызы артып келеді. Өкінішке орай, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында (бұдан әрі - ҚР) зияткерлік меншікті коммерцияландыру әлі кең тараған жоқ. Жүйелік бизнес-процесс ретінде ол негізінен инновациялық технологияларды белсенді қолданатын ірі компанияларда кездеседі. Өте өкінішті жағдай, өйткені Батыс мемлекеттерінің тәжірибесінен біз зияткерлік меншігінің үлкен нарықтық құны болуы мүмкін екенін білеміз: Еуропа мен АҚШ-тың көптеген ірі компаниялары құнының шамамен 85% зияткерлік меншігінен келеді. Ол тауарлар мен қызметтердің бәсекелестігін қамтамасыз етеді және нәтижесінде экономикалық өсудің маңызды факторына айналады.
Зияткерлік меншікті коммерцияландыру пайда табу және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында зияткерлік еңбек нәтижелерін практикаға енгізуді қамтамасыз ететін құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық іс-шаралардың жиынтығы болып табылады.
Іс жүзінде зияткерлік меншік коммерцияландыру әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады, соның ішінде:
- Ақылы негізде үшінші тұлғаларға зияткерлік меншік объектісін (патент, тауар белгісі, бағдарламалық қамтамасыз ету және т.б.) пайдалану құқығын беруді көздейтін лицензиялық келісімдер.
- Айрықша құқықтарды беру - зияткерлік меншік объектісіне құқықтарды өзге субъектіге толық беру.
- Франчайзинг коммерциялық белгілеу, технологиялар және бизнес-процестерге құқықтарды берудің кешенді моделі ретінде.
- Зияткерлік меншіктің қорғалатын объектілерін пайдалана отырып, инновациялық кәсіпорындар (стартаптар) құру.
- Заңды тұлғаның жарғылық капиталына мүліктік салым ретінде зияткерлік меншікте беру.
Аталған нысандар ғылыми және техникалық әзірлемелерді іс жүзінде қолдануға, инвестициялық тартымдылықты арттыруға және кәсіпкерлік белсенділікті дамытуға ықпал етеді.
ҚР зияткерлік меншік саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру мақсатында халықаралық тәжірибені ескеру орынды болып көрінеді:
- АҚШ-та университеттер мен ғылыми орталықтар лицензиялық келісімдер жасасу және спин-офф-компаниялар құру арқылы зерттеу нәтижелерін белсенді түрде іске асыруда.
- ЕО елдерінде құқықтарды трансшекаралық қорғауды жеңілдететін Бірыңғай патент қолданылады.
- Оңтүстік Корея мен Жапонияда инновацияларды коммерцияландыру үшін салықтық ынталандыру кеңінен қолданылады.
- ҚХР-да құқықтарды қорғауға және өңірлер арасындағы технологиялар трансферіне ерекше көңіл бөлінеді.
ҚР-да инновациялық даму жолына көшумен зияткерлік меншікті коммерцияландыру ғылыми және өнеркәсіптік қызметті ынталандыру үшін стратегиялық маңызға ие. Зияткерлік меншігінің экономикалық құндылығы - бұл инвестицияларды тартуға, жаңа технологияларды дамытуға, жұмыс орындарын құруға және халықаралық нарықтарға шығуға ықпал етеді.
Ұлттық деңгейде ҚР-да зияткерлік меншікті коммерцияландырудың құқықтық негізі «патенттер туралы», «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» және «Тауар белгілері туралы» заңдары негізделген.
ҚР заңдарымен қалыптастырылған. Мемлекеттік деңгейде зияткерлік меншікті коммерцияландыру процестерін жандандыру мақсатында:
- инновацияларды (салықтық жеңілдіктер, субсидиялар) енгізетін субъектілер үшін ынталандыру шараларын енгізу;
- ведомствоаралық және мемлекеттік-жекешелік әріптестікті дамыту;
- құқық және зияткерлік меншікті басқару мәселелері бойынша білім беру бағдарламаларын кеңейту;
- зияткерлік меншікті қорғау және коммерциялық пайдалану рәсімдерін цифрландыруды қолдау.
Зитякерлік меншікті коммерцияландыру-бұл ғылыми және техникалық әзірлемелерден пайда табу процесі ғана емес, сонымен қатар экономиканың тұрақты дамуының стратегиялық маңызды факторы, әсіресе цифрлық трансформация мен жаһандық бәсекелестік жағдайында. Қазіргі жағдайда бұл мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі мен экономикалық қауіпсіздігінің негізіне айналатын шикізат емес, зияткерлік ресурстар. Бұл саланы дамыту өнеркәсіп салаларын жаңғыртуға, инвестициялар тартуға, кәсіпкерлікті ынталандыруға және жаңа жұмыс орындарын қалыптастыруға ықпал етеді.
Білімге негізделген экономикаға көшуге ұмтылатын ҚР үшін зияткерлік меншіктің қорғалатын объектілерінің санын көбейтіп қана қоймай, оларды шаруашылық айналымда тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қажет. Белсенді коммерцияландыру болмаса, тіпті ең перспективалы өнертабыстар мен әзірлемелер талап етілмей қалуы мүмкін. Сондықтан авторлар, инвесторлар, ғылыми мекемелер мен бизнес зияткерлік еңбек нәтижелерін практикалық іске асыру және монетизациялау мақсатында өзара іс-қимыл жасай алатын қолайлы экожүйені қалыптастыру маңызды қадам болып табылады.
Осылайша, зияткерлік меншікті коммерцияландыру жоғары мамандандырылған құқықтық құрал ретінде емес, ғылым, білім, өнеркәсіп және халықаралық ынтымақтастықты қамтитын басым мемлекеттік және экономикалық саясат ретінде қабылдануы керек.
Павлодар облысы Әділет департаменті