Қазақстандықтардың мемлекетті басқаруға қатысуы кеңейеді – Қарин Конституцияға енгізілетін түзетулер туралы

Конституциялық түзетулер бойынша Навигация

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 5 маусымда ел Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар жобасы бойынша республикалық референдум тағайындау туралы Жарлыққа қол қойды. Алдағы конституциялық реформа-саяси реформалардың президенттік бағдарламасын іске асырудағы оның наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында баяндалған маңызды қадам.

Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасын жетекші құқықтанушы ғалымдар мен конституционалистер әзірледі және Конституциялық кеңестің оң қорытындысын алды. Конституциялық түзетулер жобасы азаматтардың сұраныстарына негізделген және бүкіл қоғамның мүддесі үшін жүзеге асырылады.

Конституцияға енгізілетін барлық өзгерістер мен толықтырулар өзара байланысты және бірыңғай мақсатқа – Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының:

1. супер-президенттік модельден президенттік республикаға түпкілікті көшу;

2. бірқатар билік өкілеттіктерін қайта бөлу;

3. Парламенттің рөлін күшейту және мәртебесін арттыру;

4. халықтың елді басқаруға қатысуын кеңейту;

5. азаматтардың құқықтарын қорғау тетіктерін күшейту.

"Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы 6 мамырда Республикалық баспа БАҚ-та ресми жарияланды.

Басталмаған адам үшін көптеген түзетулерге назар аудару, Конституцияның ескі және жаңа редакциясының арасындағы айырмашылықты көру өте қиын болуы мүмкін. Сондықтан, осы түзетулермен танысудың ыңғайлылығы үшін олар Конституцияның нақты тармақтары мен баптарын көрсете отырып, енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың ірі блоктарына бөлінген.

Супер-президенттік модельден президенттік республикаға түпкілікті көшу

Конституциялық реформа билік тармақтары арасындағы қатынастардың оңтайлы тепе-теңдігін қалыптастырады, президенттік институттың барынша тепе-теңдігін қамтамасыз етеді.

Конституцияның 43-бабы 3-тармақпен толықтырылады, ол республика Президенті өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңінде саяси партияда болмауға тиіс деп белгілейді. Дәл осы қисынға сүйене отырып, бұл тыйым Конституциялық соттың, Жоғарғы Соттың және өзге де соттардың төрағалары мен судьяларына, Орталық сайлау комиссиясының, республиканың жоғары аудиторлық палатасының төрағалары мен мүшелеріне таралған (Конституцияның 23-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).

Нәтижесі саяси бәсекелестіктің артуы, барлық саяси партиялардың дамуы үшін тең жағдайлар жасау, шешімдер қабылдау кезінде дербестік пен бейтараптық болады.

Мемлекет басшысы барлық азаматтар үшін мүмкіндіктер теңдігінің мызғымас кепілі болуға тиіс. Сондықтан Конституцияның 43-бабы 4-тармақпен толықтырылады, оған сәйкес президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызметшілер, квазимемлекеттік сектор субъектілері басшылары лауазымдарын атқаруға құқығы жоқ.

Жұмыс тобы мүшелерінің ұсынысы бойынша Тұңғыш Президенттің қатарынан екі реттен артық сайлану құқығы туралы нормалар (Конституцияның 42-бабы 5-тармағының жаңа редакциясы) және Конституцияның 46-бабының 4-тармағы алынып тасталады, онда Тұңғыш Президенттің мәртебесі мен өкілеттігі Конституциямен және Конституциялық заңмен айқындалады деп жазылған.

Конституцияның 91-бабынан Тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы ретіндегі тұңғыш Президенттің мәртебесі туралы норма алынып тасталады (Конституцияның 91-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).

Конституциялық реформаның нәтижесі тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратын жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару өкілеттіктерін кеңейту болуға тиіс.

Жобада Президенттің облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдері актілерінің күшін жою не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұру жөніндегі өкілеттіктерін алып тастау көзделген (Конституцияның 44-бабы 3) тармақшасының жаңа редакциясы).

Сондай-ақ Президенттің өкілеттігін аудандар, қалалар, ауылдық округтер әкімдері қызметінен алып тастау көзделеді (Конституцияның 87-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы).

Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің өкілеттіктерге ие болу тәртібі айтарлықтай өзгеруде.

Конституцияның 87-бабы 4-тармағының жаңа редакциясына сәйкес, енді оларды облыс аумағында орналасқан мәслихаттар депутаттарының немесе тиісінше Республикалық маңызы бар қалалар мен Астана мәслихаттары депутаттарының келісімімен Президент қызметке тағайындайтын болады. Бұл ретте Мемлекет басшысы дауыс беру өткізілетін кемінде екі кандидатура ұсынады. Дауыс беруге қатысқан депутаттардың көп дауысын алған кандидат келісім алған болып есептеледі.

Осылайша, Президенттің жергілікті билікке қатысты өкілеттіктері қысқарып, мәслихаттардың рөлі айтарлықтай күшейген кезде өңірлік деңгейдегі әкімдерге шоғырланады.

Бірқатар билік өкілеттіктерін қайта бөлу

Сенаттағы президенттік квота 15-тен 10 депутатқа дейін қысқарады. Олардың бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясы ұсынады (Конституцияның 50-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).

Сенаттың өкілеттігі Конституциялық Соттың және Жоғары Сот Кеңесінің төрағалары қызметіне Республика Президенті енгізетін кандидатураларды келісу құқығымен толықтырылады (Конституцияның 44-бабы 4) тармақшасының, 55-бабы 2) тармақшасының, 82-бабы 4-тармағының жаңа редакциялары).

Тұтастай алғанда, конституциялық сот (жұмыс істеп тұрған Конституциялық Кеңестің орнына) құрыла отырып, конституциялық бақылау институты жаңғыртылады.

Конституциялық сот 11 судьядан тұрады (қазіргі Конституциялық Кеңес 7 мүшеден тұрады). Оның құрамы былайша құрылады: 6 судьяны Парламент (3 судьядан-Мәжіліс және Сенат), 4 судьяны Президент тағайындайды. Конституциялық Соттың Төрағасын, жоғарыда айтылғандай, Сенаттың келісімімен Президент тағайындайды (Конституцияның 57-бабы 1) тармақшасының, 58-бабы 3-тармағы 7) тармақшасының, 71-бабының жаңа редакциясы).

Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті жоғары аудиторлық палатаға қайта құрылады, оның төрағасы жылына екі рет Мәжіліс депутаттарының алдында есеп береді (Конституцияның 53-бабы 2) тармақшасының жаңа редакциясы, 56-бабы 1-тармағының 3-1) тармақшасы).

"Мемлекеттік хатшы" институты Мемлекет басшысына ұсыныстар мен ұсынымдарды қалыптастырумен айналысатын "мемлекеттік кеңесші" институты болып қайта құрылады (Конституцияның 44-бабы 19-тармақшасының жаңа редакциясы).

Парламенттің рөлін күшейту және мәртебесін арттыру

Конституциялық реформаның нәтижесінде биліктің заң шығарушы тармағы елеулі түрде қайта форматтауға ұшырайды. Нәтижесінде Парламенттің және оның палаталарының рөлі едәуір күшейіп, мәртебесі көтеріледі.

Жоғарыда айтылғандай, Сенат Президенттің конституциялық соттың және Жоғарғы Сот кеңесінің төрағаларын тағайындауын келіседі.

Сондай-ақ, Президент Сенаттың 15 емес, 10 депутатын тағайындайтыны айтылды. Оның 5-уі Қазақстан халқы Ассамблеясының ұсынысы бойынша (Конституцияның 50-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).

Бұл ретте Қазақстан халқы Ассамблеясының Мәжілістен квотасы Сенатқа ауыстырылады және 9-дан 5 депутатқа дейін қысқартылады. Тиісінше, Мәжілістегі депутаттық мандаттардың жалпы саны 107-ден 98-ге дейін азаяды (Конституцияның 50-бабы 3-тармағының жаңа редакциясы).

Мәжіліс депутаттары аралас сайлау жүйесі бойынша: біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша бара-бар өкілдік жүйесі бойынша, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын болады (Конституцияның 50-бабы 3-тармағының жаңа редакциясы). Аралас сайлау жүйесін енгізу барлық азаматтардың құқықтарын толық ескеруге, сайлаушылардың мүдделерін жақсырақ көрсетуге мүмкіндік береді.

Сайлаушылардың бір мандатты аумақтық сайлау округі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарынан мандатты кері қайтарып алу құқығы енгізіледі (Конституцияның 52-бабы 5-тармағының жаңа редакциясы). Нәтижесінде демократиялық дәстүрлердің айтарлықтай нығаюы және депутаттар мен сайлаушылар арасындағы өзара жауапкершілік пен сенімге негізделген жаңа саяси мәдениеттің орнығуы орын алады.

Мәжілістің құзыреті кеңейтіліп, республикалық бюджеттің атқарылу сапасына парламенттік бақылау күшейтілуде. Бұл үшін, жоғарыда айтылғандай, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті жоғары аудиторлық палатаға қайта құрылады, оның төрағасы жылына екі рет Мәжіліс депутаттарының алдында есеп беруге тиіс (Конституцияның 53-бабы 2) тармақшасының жаңа редакциясы, 56-бабы 1-тармағының 3-1) тармақшасы). Бұл мәжілістің және жалпы Парламенттің мәртебесін одан әрі нығайта түседі.

Саяси жүйеде тежемелік пен тепе-теңдік тетігін нығайту және заң шығару рәсімін оңтайландыру мақсатында Мәжіліске заңдарды қабылдау (бұрын заң жобаларын қарады және мақұлдады), ал Сенат заңдарды мақұлдамау (бұрын Сенат заңдарды қабылдады) ұсынылады (Конституцияның 61-бабының 4 және 5-тармақтарының және 62-бабының 5-тармағының жаңа редакциясы).

Конституциялық заңдарды Парламент Палаталардың бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда қабылдайтын болады (Конституцияның 53-бабының жаңа редакциясы).

Ерекше жағдайларда заңдарды жедел қабылдаудың ерекше тетігі енгізіледі. Халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпті сақтауға, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайларға жедел ден қою мақсатында республика Үкіметінің заң шығару бастамасы тәртібімен енгізілген заң жобалары Парламенттің өз Палаталарының бірлескен отырысында дереу қарауына жатады.

Осы заң жобаларын қарау кезеңінде республика Үкіметі заң күші бар уақытша нормативтік құқықтық актілер қабылдауға құқылы (Конституцияның 61-бабының 2 және 3-тармақтарын толықтыру).

Бұл тетік аса қауіпті қатерлерді еңсеру бойынша билік тармақтарының бірлескен бірлескен дереу жұмысын талап ететін ерекше өмірлік мән-жайларға есептелген, күнделікті қолдану үшін көзделмеген және Парламент депутаттары мен Үкімет мүшелерінің өзара жауапкершілігімен қамтамасыз етіледі.

Елді басқаруға халықтың қатысуын кеңейту