Азаптаулар және басқа да қатыгез қарым-қатынас пен жазалау түрлері туралы күдік немесе қандай-да мәліметтер болған жағдайда мына телефондар арқылы қоңырау шалуды сұраймыз: 8 (7172) 74-05-46, 8 (7172) 74-05-49, немесе төменде берілген электрондық поштаға жазуды сұраймыз: ombudsman-kz@mail.ru.
1998 жылы 29 маусымда Қазақстан БҰҰ-ның Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазаларға қарсы конвенциясын ратификациялады. 2008 жылғы 26 маусымда БҰҰ Азаптауларға қарсы конвенциясына Факультативтік хаттаманы ратификациялады. Азаптауларға қарсы конвенцияның Факультативтік хаттамасына сәйкес Мемлекет басшысы 2013 жылғы 2 шілдеде Азаптауларға қарсы ұлттық алдын алу тетігі (бұдан әрі - ҰАТ) туралы Заңға қол қойды.
ҰАТ бұл БҰҰ-ның халықаралық шарттарына сәйкес жасалған азаптаулар мен басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалардың алдын алу жүйесі болып табылады.
ҰАТ мақсаты - Қазақстандық азаматтарды соттар мен құзыретті мемлекеттік органдар қабылдаған шешімдердің негізінде азаматтары уақытша орналасқан мекемелер мен ұйымдарға тәуелсіз профилактикалық сараптамалық алдын ала барулар жүргізуге тарту.
Мақсаттары, міндеттері, ҰАТ шарттары, сондай-ақ оның қатысушыларының құқықтары мен міндеттері, кандидаттарға қойылатын талаптар «Қылмыстық-атқару кодексі», «Қазақстан Республикасының әлеуметтік кодексі», «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының кодекстерінде, «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы», «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде, арнаулы үй-жайларда ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Қазақстан Республикасының заңдарында бекітілген.
Қазақстандағы ҰАТ Омбудсмен + моделі негізінде жұмыс істейді. «Омбудсмен +» моделі - үкіметтік емес ұйымдар мен азаматтық қоғам ұйымдарының өкілдерімен бірге Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтының қызметін үйлестіруді көздейді. ҰАТ құрылғаннан кейін Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құзыреті кеңейтіліп, оның мәртебесі ұлттық деңгейде де, халықаралық деңгейде де күшейтілді.
ҰАТ қызметін тиімді үйлестіру мақсатында Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жанынан консультативтік-кеңесші орган - Үйлестіру кеңесі (ҮК) құрылды. ҮК Азаптаулардың алдын алу жөніндегі кіші комитетпен өзара іс-қимыл жасайды, ҰАТ қатысушыларын іріктейді, өңірлік топтар құрады және олардың жетекшілерін тағайындайды, сапар жоспарын анықтайды, сапарлар туралы есептерді қабылдайды, ҰАТ-ның жиынтық есебін дайындайды, сондай-ақ ҰАТ шеңберінде Омбудсменнің мандатын іске асыруға көмектеседі.
Үйлестіру кеңесінің мүшелерін сайлау тәртібі ҰАТ ҮК-нің мүшелерін сайлау жөніндегі комиссия туралы ережемен реттеледі. Аталған комиссияның құрамына беделді қоғам қайраткерлері мен үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының жетекшілері, БАҚ және құқықтық қоғамдастық өкілдері, белгілі ғалымдар, Парламент депутаттары және т.б. кіреді. ҮК құрамына тек азаматтық қоғам өкілдері кіретінін ескерген жөн. Өз кезегінде ҰАТ қатысушылары қоғамдық бақылау комиссиялары мен қоғамдық бірлестіктердің мүшелері, заңгерлер, әлеуметтік қызметкерлер және дәрігерлер арасынан сайланады. ҰПМ қатысушылары әлемдегі тоғызыншы ірі ел үшін нақты практикалық шешім болып табылатын өңірлік топтарға бөлінеді. ҰАТ қатысушыларының мекемелерге алғашқы алдын ала баруы 2014 жылдың наурыз айынан басталды.
ҰАТ институтының алғашқы жұмыс жасаған жылын қоспағанда, жыл сайын ҰАТ қатысушылары 500-ден астам алдын ала баруларды жүзеге асырады. Мәселен, 2014 жыл ішінде 277 (14 жоспардан тыс келу), 2015 жылы 528 сапар (20 жоспардан тыс), 2016 жылы - 680 сапар (14 жоспардан тыс), 2017 жылы - 534 (23 жоспардан тыс), 2018 жылы - 461 келу (27 жоспардан тыс), 2019 жылы - 490 келу (29 жоспардан тыс), 2020 жылы - 517 келу (40 жоспардан тыс), 2021 жылы - 507 (36 жоспардан тыс), 2022 жылы - 568 (112 жоспардан тыс), 2023 жылы – 461 (33 жоспардан тыс) алдын ала барулар жүзеге асырылған.
Жинақталған тәжірибе ҰАТ моделінің тиімділігін көрсетеді, бұл мекемелердегі құқық бұзушылықтарды жоюға мүмкіндік береді, ең бастысы, нақты, негізделген және тиісті ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді. ҰАТ бірнеше жылдар бойы жұмыс жасай келе, жалпы ішкі істер органдарының, бас бостандығынан айырылған адамдарды ұстау, азаптаулар мен қатыгез қарым-қатынастар және жазалау жағдайлары бойынша құқық қорғау органдарының жұмысында бірқатар елеулі бұзушылықтардың болуын анықтады. Бұл құқық қорғау жүйесін жетілдіруге және институционалдық реформаларды жүзеге асыруға серпін берді.
Уәкілетті мемлекеттік органдар мен жұртшылыққа ұсынымдарды жеткізудің әртүрлі тәсілдері бар.
Мәселен, ұсынымдардың және оларды іске асыру жөніндегі жұмыстардың жүйелі талдауы ҰАТ қатысушыларының жылдық жиынтық есебінде толық ұсынылады. Сондай-ақ әрбір алдын ала барудың қорытындысы бойынша тиісті мекеме әкімшілігіне ұсынымдар жіберіледі. Нәтижесінде, анықталған проблемалар мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға Омбудсменнің ұсынымдарында көрсетіле отырып, оның өкілеттіктері шегінде ҰАТ-тан тыс шешілуі мүмкін.
Жылына 3 мыңнан астам ұсынымдар әзірленеді.
Бұдан басқа, 2017 жылы ҰАТ қызметін таныстырудың мүлдем жаңа бірегей форматы, атап айтқанда «Азаптаулардың алдын алу: Қазақстандық және халықаралық тәжірибе» атты тақырыбындағы Бірінші Халықаралық ҰАТ форумы түрінде енгізілді. Форумның басты мәні елдегі жабық мекемелерде азаптауларды болдырмау мәселелерін талқылау мақсатында үкіметтік емес және азаматтық сектор өкілдерінің мемлекеттік органдардың өкілдерімен бірыңғай үстел басында кездесіп, ашық сұхбаттасу мүмкіндігі болды.
Еуропалық Одақтың, Еуропа Кеңесінің, Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссар Кеңесінің, БҰҰ Даму Бағдарламасының, ЕҚЫҰ-ның Астанадағы офисінің, ЮНИСЕФ-тің Қазақстандағы өкілдігінің және Халықаралық түрме реформасының халықаралық аймақтық өкілдігінің (PRI) қолдауымен Қазақстан Республикасындағы Омбудсменнің кеңсесі ұйымдастырған іс-шара Орталық Азияда азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазаларға қарсы Конвенцияның Факультативтік хаттамасының күшіне енуінің 10 жылдығына сәйкес келді. (OPCAT).
Форумның жұмысына Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының және Мәжілісінің депутаттары, Қазақстанның орталық мемлекеттік органдарының өкілдері - Президент Әкімшілігінің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың, Бас прокуратураның, сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі ұлттық институттардың өкілдері және Еуропа мен Орталық Азияның Ұлттық үкіметтік емес ұйымдарының басшылары, азаматтық қоғам, қоғамдық және халықаралық ұйымдар өкілдері қатысты. Форумның шеңберінде ҰАТ қатысушыларының 2016 жылы жүргізілген алдын ала бару нәтижелері жөнінде жыл сайынғы жинақталған баяндамасы ұсынылды.
2018 жылы «Адам құқықтары жөніндегі ұлттық институттар мен ҮЕҰ-ның бірлескен күш-жігерімен азаптаулардың алдын алу» атты тақырыбында Екінші форум өтті, онда ҰАТ қатысушыларының 2017 жылы өткізілген алдын ала барулардың нәтижелері туралы жыл сайынғы жиынтық есебі ұсынылды. Іс-шараға мемлекеттік органдардың қызметкерлері мен Қазақстанның Ұлттық бақылау комитетінің өкілдері қайта қатысты. Сондай-ақ аталған іс-шараға Адам құқықтары жөніндегі ұлттық институттардың Азиялық-Тынық мұхиты форумының өкілдері, Словения Омбудсмені кеңсесінің қызметкерлері, Орталық Азия елдерінен және Ресей Федерациясынан әріптестер шақырылды.
2023 жылы Астанада «Қазақстан Республикасындағы азаптаулар мен қатыгездікке қарсы іс-қимылдың өзекті мәселелері: халықаралық және Ұлттық өлшемдер» атты тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Дөңгелек үстел барысында ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының 2022 жылға арналған 568 алдын ала бару қорытындысы бойынша жинақталған баяндамасын таныстыруы өтті, оның қорытындысы бойынша ҰАТ қатысушылары 3183 ұсыным берді. Олардың басымы орындалды, алдағы уақытта атқаратын жұмыстар әлі де көп.
Алайда айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, Қазақстандағы ҰАТ-ты жетілдіруді жалғастыруы керек. Атап айтқанда, Қазақстанда ҰАТ туралы жеке заң құру мәселесі ашық күйде қалып отыр. Бұл ретте, әртүрлі заңдар мен кодекстерде ҰАТ туралы еске салулар оны кеңінен тану тұрғысынан да аса маңызды болады. Қазақстандағы ҰАТ алдында тұрған басқа да мәселелердің бірі ҰАТ бюджетін қалыптастыру функцияларын ҰАТ Үйлестіру Кеңесінің құзырына бере отырып, Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметі туралы жеке Заң қабылдау, онда осы заңға қызметті үйлестіру жөніндегі функцияларды шоғырландыру, ҰАТ және оның шаттық құрамын кеңейту, оның ішінде ҰАТ-тың қызметін қолдау үшін жеке бөлімше құру арқылы оның тәуелсіздігін нығайту екенін атап өткен жөн.
https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman/press/news/details/655019?lang=ru
Қызмет бағытын «Ұлттық алдын алу тетігіне» өзгерту қажет
https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman/press/article/details/119583?lang=ru
ҰАТ Тізімі
https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman/documents/details/362739?lang=ru