Ахмет Байтурсынулы
Туған күні, жылы: 1872 жылғы 5 қыркүйек, Қазақстан Республикасы Қостанай облысы Жангелді ауданы Ақкөл ауылы
Қайтыс болған күні: 1937 жылы 8 желтоқсанда репрессияға ұшыраған, Алматы қаласы.
Ахмет Байтұрсынұлы ұлы түрколог, қазақ тіл білімі және әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы, педагог, аудармашы, публицист, қазақтың ақыны, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, қазақ халқының 20-ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.
Ахмет Байтұрсынұлы Торғай уезінде (қаласында) 2 сыныптық орыс-қазақ мектебін, Орынбор қаласындағы 4 жылдық мектепті бітіреді. 1895-1909 жылы Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады.
1913–1918 жылдары тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетінің бас редакторы болды.
1919 жылы Алашорда үкіметінің Торғай облысы бөлімінің мүшесі болды. А. Байтұрсынұлы 1919 жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-революциялық комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалады. 1920–1921 жылы Қазақ АКСР-і халық ағарту комиссары қызметінде болды.
1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың, 1922–1925 жылы Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болып қызмет атқарды.
1921–1925 жылы Орынбордағы, 1926–1928 жылы Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының ашылуына байланысты профессор қызметіне ауысты.
1929 жылдан бастап саяси қуғынға ұшырады.
Ғылыми еңбектері
Ахмет Байтұрсынұлы ұлттық жазудың реформаторы, 1910-1912 жылдары қазақ жерінде сауатсыздықты жою үшін араб жазуының қолайлы емес тұстарын түзеп, қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне сай етіп, «төте жазу» әліпбиін құрастырды. Әліпби араб жазуы негізінде жасалды, 24 таңбадан, 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жартылай дауысты дыбыстан тұрды. Төте жазу әліпбиі 1913 жылдан бастап 1929 жылға дейін мұсылман мектептерінде, кеңестік мектептерде қолданылған. Қазіргі уақытқа дейін қытай қазақтары төте жазуды қолданады. Төте жазу әліпбиінің әдістемесі ретінде «Оқу құралы» тұңғыш кітабын жазған.
А.Байтұрсынұлының «Тіл – құрал» оқулығы – қазақ тіл білімі салаларының құрылымын жүйелеп, ғылыми негізін салған зерттеу. Ахметтің зор еңбегінің бірі – терминдерді жасауы. Қазақ тіл білімінде қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы – ғалымның жазып кеткен мұрасы.
«Әдебиет танытқыш» зерттеуі – қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-теориялық еңбек.
«Әдебиет танытқыш» – Ахмет Байтұрсынұлының эстетикалық-философиялық танымын, әдебиетшілік көзқарасын, сыншылық келбетін толық танытатын жүйелі зерттеу, қазақ филологиясының ерекше зор, айтылған ойларының тереңдігі мен дәлдігі арқасында болашақта да қызмет ететін, ешқашан маңызын жоймайтын қымбат, асыл еңбек. А. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады
Әдеби шығармалары. Ахмет Байтұрсынұлының шығармалар жинағы «Қырық мысал», «Маса», негізгі идеясы – жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу. А. Байтұрсынұлы орыс акындары А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, С.Я. Надсон, француз ақыны Ф.Вольтер өлеңдерін қазақ тіліне аударды.
Оқу-ағарту идеясы А. Байтұрсынұлының қоғамдық қызметінің арқауы, азаматтық борышының негізі, идеологиялық платформасының тіреуі болды. Бұл платформаны мықтап ұстауға алып келген – оның өз халқының тағдырын ойлаған қам-қарекеті.
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығы қазақтың ғана емес, өз кезіндегі көптеген түркі ғалымдарының іргелі ізденістеріне әсер етті. Оның еңбектері ХХ ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейін Орта Азиядағы түркітілдес халықтардың тәуелсіз ғылымы мен білімін қалыптастырушы ғылыми ортаға етене таныс болып қана қойған жоқ, өзектілігіне байланысты ғылыми деректеу көзі ретінде белсенді қолданысқа ие.
Ахмет Байтұрсынұлының Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезіндегі (Орынбор, 1924), құрылтайындағы (Баку, 1926) баяндамалары түрік, түркімен, өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, т.б. түркі ғалымдарының өз ұлттық жазуын қалыптастыруына септігін тиігізді.
Қырғыз халқының ағартушысы И. Арабаев Ахмет Байтұрсынұлының «төте жазу» әліпбиінің негізінде 1924 жылы қырғыз тілінің әліпбиін және әліппесін дайындады. Бұл турасында түркітанушылар К.К. Юдахин мен А.М. Сухотин латын жазуына көшкенше қырғыз халқының А. Байтұрсынұлы әліпбиін сол күйінде қолданғанын атап айтады. Мұның өзі түркі халықтарының А. Байтұрсынұлы әліпбиін негізге алып, сауатсыздықты жою мақсатында бірлесіп қызмет атқарғандығының дәлелі болатын және «төте жазу» әліпбиінің ұлтаралық мәртебесін көрсетті.
А.Байтұрсынұлының әліпбиі қазіргі уақытқа дейін Қытай қазақтары жазба коммуникациясында қолданылады.
Ахмет Байтұрсынұлының төте жазуының негізінде 1925-1926 жылдары Құлжа, Шәуешек, Сарысүмбезе (Алтайда), Үрімшіде «Жаңа әліпби», «Жаңа емле», «Байтұрсын емлесі», «А. Байтұрсынов әліппесі» оқулықтары шығарылып, мұғалімдер курстары ұйымдастырылған.
Халық ішінде «төте жазу» деп аталып кеткен әліпбиді әлемдік тіл ғылымында көшбасшы болған Германия және орыс лингвистикасы мектептерінің өкілдері ерекше бағалайды. Олар әріп саны төл тілдің дыбыс санынан әлдеқайда аз дыбыстық-әріптік жазуы бар ұлттардың ішіндегі ең тиімді әліпбиді ойлап тапқан Ахмет Байтұрсынұлының өнертапқыштығына тәнті болған.
Әйгілі орыс түркологы, филол.ғ.д. А.Н. Кононов 1974 жылы жарық көрген «Отандық түркологтардың библиографиялық сөздігі (төңкеріске дейінгі кезең)» еңбегінде А.Байтұрсынұлының қысқаша өмірбаяны мен негізгі еңбектерін ғылыми ортаға ұсынып, тарихи әділ бағасын берген, ол туралы жазылған әдебиеттерді көрсеткен. Ал филол.ғ.д., шығыстанушы Н.Ф. Яковлев өзінің «Әліпби құрылымындағы математикалық жүйе» деген еңбегінде «А. Байтұрсынұлының әліпби түрлеу, түзуде үндестік заңын толық сақтағаны, дыбыстарды жүйелеуде өте икемді қалып танытқаны» туралы дәйекті талдау жасаған. Байтұрсынұлы әліпбиінің ғылым талаптарына толық жауап беретіндігін алға тартып «оның әліпбиі үлкен ғылыми жаңалық» деп атап өтеді.
1933 жылы ғалымдар М. Баталов пен М.С. Сильченконың «Қазақ фольклоры мен қазақ әдебиетінің очерктері» деген кітапшасында: «оның негізгі бағыты қазақ халқының қоғамдық-мәдени оянуына ықпал ету болды» деп А. Байтұрсынұлының қоғамдық қызметін қорытындылады.
Қазіргі уақытта Түркия, Иран, Қытай елдері ғалымдары Ахмет Байтұрсынұлының жазу реформасына қатысты еңбектерін зерделеп, ғылыми тұжырымдарын өз еңбектеріне қолдануда.
Түркияның Памуккале университетінің Әдебиет факультеті Қазіргі түрік диалектілері мен әдебиеттері кафедрасының профессоры Нергиз Бирай
ғылыми еңбектерінде түркі әлемінің ағартушылары «Мехмет Акиф Эрсой мен Ахмет Байтұрсынұлының идеялар әлемі» тақырыбында баяндама әзірлеген. Нергиз Бирай қос ағартушының өмірлік ұстанымдарында Отанына, ұлтына, тіліне, дініне, діліне деген сүйіспеншіліктеріндегі рухани үндестік бар екендігін атап көрсетті.
Анкара Қажы Байрам Вели университетінің профессоры, т.ғ.д. Г.Құрманғалиева-Ерджиласун «оқу-ағарту, білім және ғылым мәселелері – 20 ғасырдың түркі зиялыларын терең толғандырған мәселе болды. 1926 жылы Бакуде өткен түркология құрылтайындағы А. Байтұрсынұлының пікір-тұжырымдары бүгінгі күнге дейін маңызын жоймаған» деп баға береді.
Ахмет Байтұрсынұлының ХХ ғасырдың басындағы ғылыми-публицистикалық, ағартушылық және қоғамдық-саяси қызметі қазақ халқының бірігуіне, шоғырлануына және өзін өзі тануына ешкедергісіз әсер етті. 1967 жылы Колумбия университетінің ғалымдары профессор Эдвард Олуортаның басшылығымен шыққан «Орталық Азия орыс билеуінде» кітабында Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық және қайраткерлік қызметіне жоғары баға беріліп, саяси тұлға ретінде танылған.
1985 жылы Оксфорд университетінің Орталық Азияның зерттеу орталығы өз еңбектерінде Алаш көсемдері Ә. Бөкейхан, М. Дулатов, А. Байтұрсынұлы, Т. Рысқұлов туралы «мәдени төңкеріс жасаушылар» немесе «мәдени ренессанс» деп жазды.
Қытайдың танымал энциклопедиялық сайттарының бірінде (Beichengjiu) А. Байтұрсынұлы туралы ақпарат беріліп, есімі әлемдік ғалымдармен қатар тұр.
Бұл мерейтой Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық қызметі арқылы ұлтқа қызмет етуімен, ғылыми еңбектері тұтас қазақ халқының тілі мен әдебиетінің ғылыми тұрғыдан даму көзіне айналуымен, тіл мәдениетін көтеруімен байланысты.
Кезінде саяси қуғынға ұшыраған қазақтың алып тұлғасы Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық қызметін, осы күнге дейін халықаралық тұрғыда маңызын жоймаған ғылыми еңбектерін әлем қоғамдастығы алдына шығаруға, қазақ және түркі халықтарының ортақ тұлғасына айналуын, бай ғылыми-публицистикалық мұрасын халықаралық деңгейде насихаттауға лайық деп танимыз.