Тәуелсіздіктің 30 жылындағы Қазақстан дамуының негізгі нәтижелері туралы

Жалпы мәліметтер

     Қазақстан - Ұлы даланың көшпелі өркениетінің мұрагері. Осы жерге көптеген мемлекеттер, атап айтқанда, сақтар мен ғұндар, Түрік қағанаты, Алтын Орда және 1465 жылы Қазақ хандығы туларын тіккен. 260 жыл патшалық империя мен Кеңес Одағының құрамында болғаннан кейін, 1991 жылы 16 желтоқсанда ел өз тәуелсіздігін қалпына келтірді және Нұрсұлтан Назарбаев жалпы халықтық сайлауда Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті болып сайланды.

    Тәуелсіздік таңында Қазақстан орталықтандырылған жоспарлы экономикадан заманауи еркін нарықтық жүйеге, басқарудың тоталитарлық моделінен көп партиялы демократияға өтуге бағытталған реформаларды жүзеге асыра бастады. Соңғы 30 жыл ішінде Қазақстан 186 елмен дипломатиялық қатынас орнатты, Еуразияның қарқынды дамып келе жатқан экономикаларының біріне айналды және халықаралық аренада беделді дауысқа ие болды.

     Қазақстан өзінің көпғасырлық тарихымен және сан қырлы мәдени мұрасымен әділетті түрде мақтанады. Қазіргі заманғы адам өмірінің маңызды бөлігі болып табылатын көптеген заттар Қазақстан аумағынан бастау алды. Осы құбылыстардың кейбіреулері төмендегілер:

 Атқа міну мәдениеті. Жылқыны қолға үйрету алдымен қазіргі Қазақстан аумағында болған. Қазақтың ата-бабалары бірінші болып атқа қорғаныш сауыт, салт аттыға сауыт жасады.

 «Алтын адам»: 1969 жылы Есік қаласының маңында «қазақтың Тутанхамоны» - «Алтын адам» табылды. Біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырдағы алтын жауынгер шапандарын жасау шеберлігі далалық өркениеттің күші мен эстетикасын бейнелейтін бай мифологияны паш етті.

 Жібек жолы: Қазақстанның Еуразияның қақ ортасында ерекше орналасуы ежелгі дәуірден бастап әр түрлі өңірлер мен өркениеттер арасындағы транзиттік «дәліздердің» пайда болуына ықпал етті. Бұл маршруттар Жібек жолы жүйесіне - Шығыс пен Батыс, Еуразия континентінің Солтүстігі мен Оңтүстігі арасындағы сауда-мәдени байланыстың трансқұрлықтық желісіне айналды.

 Алма мен қызғалдақ: Тянь-Шань тауының бөктері алма мен қызғалдақтың тарихи отаны болып табылады. Алманың ең көне түрі - Сиверс алмасы Қазақстаннан шыққан. Бүгінде бүкіл әлемде қызғалдақтың 3000-нан астам түрі бар, олардың көпшілігі Қазақстаннан тараған.

 

Экономика және инвестициялық ахуал

  Қазақстандық ІЖӨ 180 миллиард АҚШ долларынан асады (Дүниежүзілік Банк). Тәуелсіздік алғаннан бері ол 16 есеге өсті. Бұл - өңірлік ІЖӨ-нің жартысынан астамын құрайтын Орталық Азиядағы ең ірі экономика.

 Төмен жұмыссыздық деңгейі (2020 ж. 4,9% болды - e.gov.kz).

 2015 жылы Қазақстан Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірді.

 Экономика жергілікті кәсіпкерлерге үлкен мүмкіндіктер ұсынады - үкімет 2025 жылға қарай ШОБ-та жұмыс істейтіндердің санын (2020 жылы 3,3 миллионнан) 4 миллионға дейін арттыруды, осылайша ЖІӨ-дегі ШОБ үлесін 31% -дан 35% -ға дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр (www.primeminister.kz).

 Қазақстан Дүниежүзілік банк Doing Business Report (2019 ж.) тобының баяндамасы бойынша 25-ші орынға ие болып, өңірдегі инвестициялық ахуалы үздік ел ретінде саналды.

 Тәуелсіздік алғаннан бері ел 330 миллиард доллардан астам тікелей шетелдік инвестиция тартты.

 Қазақстан БҰҰ-ның электронды үкіметті дамыту рейтингінде 193 елдің ішінде 29-шы орында (2019 ж. 39-орынмен салыстырғанда) Бұл, ТМД елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш.

 2021 жылғы Экономикалық еркіндік индексіндегі елдер рейтингінде Қазақстан 180 елдің ішінде 34-орынға ие болды (2019 ж. 59-шы орыннан) (www.heritage.org).

 Орталық Азияға тартылған тікелей шетелдік инвестициялардың 70% -ы Қазақстанға тиесілі.

 Қазақстанға шетелдік тікелей инвестициялардың 50%-ы ЕО-дан, оның ішінде Нидерландыдан 96,6 млрд доллар, Франциядан 16,7 млрд доллар, Бельгиядан 8,7 млрд доллар, Италиядан 6,8 млрд доллар және Германиядан 5 млрд доллар (2020) тартылды. Басқа ірі инвесторлар: Ресей, Қытай, АҚШ, Түркия, Жапония және Оңтүстік Корея болып табылады.

 Қазақстан экономикалық реформалар, халықаралық саудаға ашықтық, инвестициялар және саяси тұрақтылық тұрғысынан өңірдегі көшбасшы болып табылады.

 Соңғы жылдары Қазақстан инвесторларды қорғауды күшейту, бюрократияны азайту, салық айқындылығын арттыру және кәсіпкерлікті қолдау бойынша кең көлемді реформалар жүргізді.

 Қазақстан «Белдеу және жол» бастамасын іске асыруда шешуші рөл атқарады. Қытайдан Еуропаға және кері бағытта транзиттік тасымалдың 70% -ы осы елдің үлесінде.

 2018 жылы «Нұр-Сұлтанды» өңірдегі қаржылық хабқа айналдыруға бағытталған «Астана» халықаралық қаржы орталығы (АХҚО) құрылды.

 Қазақстанның негізгі экспорттық тауарлары: шикі мұнай, мыс, табиғи газ, уран, ферроқорытпалар, бидай, өнеркәсіптік өнімдер.

 

Сыртқы саясат және халықаралық ынтымақтастық

 

 Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, Қазақстан өзінің мемлекеттік шекараларын барлық көршілерімен бейбіт жолмен шешті.

 Ел әлемдегі тең серіктестік қатынастарды сақтауға бағытталған көпвекторлы сыртқы саясатты жүргізуде.

 Қазақстан ядролық қауіпсіздік қозғалысының әлемдік көшбасшысы болып табылады:

- 1991 жылы 29 тамызда Қазақстан Семей ядролық полигонын жауып, әлемдегі төртінші ядролық арсеналдан бас тартты;

- 2009 жылы Қазақстан Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақты құруға қатысты (CANWFZ);

- Елде Иран мен 5+1 тобы арасындағы Иранның ядролық бағдарламасы бойынша келіссөздердің екі кезеңі өтті;

- Халықаралық атом энергиясы агенттігінің (МАГАТЭ) қамқорлығымен Қазақстан аумағында төмен байытылған уран банкі құрылды.

 Қазақстан жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті нығайту, дағдарысқа қарсы күрес, мәдениетаралық диалог және тұрақты даму юойынша халықаралық күш-жігерлерге белсенді түрде жәрдемдеседі.

 • Қазақстан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақырды, оның ішінде бүгінде 27 мемлекет бар.

 • Қазақстан өңірлік ынтымақтастық жобаларына, соның ішінде Шанхай ынтымақтастық ұйымының (ШЫҰ) және Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің (ТМЫК) тең құрылтайшысы ретінде белсене қатысады.

 Қазақстан 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық еткен алғашқы посткеңестік және мұсылмандар көп тұратын мемлекет болды және 11 жыл ішінде ЕҚЫҰ-ның алғашқы саммитін өткізді, онда «Астана естелік декларациясы : Қауіпсіздік қоғамдастығына қарай» құжаты қабылданды.

• 2011-2012 жылдары Қазақстан Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына (ИЫҰ) сәтті төрағалық етті.

• Қазақстан - 2014 жылы құрылған Еуразиялық экономикалық одақтың негізін қалаушылардың бірі.

• Қазақстан 2017-2018 жылдарға БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайланған бірінші Орталық Азия елі болды.

• Қазақстан Сирия дағдарысын Астана процесі арқылы реттеуге үлес қосуда. Бұл ел Сирия үкіметі, қарулы оппозиция және кепілгер мемлекеттер (Ресей, Түркия және Иран) арасындағы келіссөздер үшін алаң ұсынды.

• Ауғанстанды қалпына келтіруге үлес қосу - бұл Қазақстан үшін басты басымдықтардың бірі. Еліміз гуманитарлық және дамуға көмек, жас әйелдерге ерекше назар аударатын студенттер стипендиясын және полиция қызметкерлерін оқыту бағдарламаларын ұсынды.

• Қазақстан Нұр-Сұлтанда «Болашақтың энергиясы» тақырыбында «ЭКСПО-2017» Халықаралық мамандандырылған көрмесін өткізді.

 

Қазақстандағы саяси жүйе және азаматтық қоғам

 

 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан бастап, Қазақстан демократиялық және азат қоғам құру жолындағы күш-жігерлерді үнемі қолдап келеді.

 Қазақстанда президенттік басқару нысаны бар. Атқарушы билік үкіметке тиесілі, ал заң шығару билігін Сенат пен Мәжілістен тұратын парламент жүзеге асырады.

 • 2019 жылдан бастап Президент Қасым-Жомарт Тоқаев саяси жүйені жаңартуға және адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған әрі қарайғы реформаларға кірісті. Оларға мыналар жатады:

- қоғам өкілдерімен ашық диалог жүргізу үшін Президент жанындағы консультативтік-кеңесші орган - Қоғамдық сенім ұлттық кеңесінің құрылуы;

               - парламенттік оппозициялық институттың заңды түрде бекітілуі;

- саяси партияларға кандидаттардың тізіміне әйелдер мен жастарға арналған 30% квота енгізу;

- жала жабуды декриминализациялау;

- бейбіт жиналыстарды ырықтандыру және саяси партияларды тіркеуді жеңілдету;

- саяси партиялардың парламентке кіру шегін 7% -дан 5% -ға дейін төмендету;

- өлім жазасын жоюға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің екінші факультативті хаттамасына қосылу;

- адам құқықтары жөніндегі уәкілдің рөлін күшейту.

• 2021 жылы 10 қаңтарда Мәжіліс депутаттары мен жергілікті өкілді органдарды сайлау өтті. Бұл сайлау Қазақстандағы сайлау жүйесінің ашықтығын, әділдігі мен ашықтығын одан әрі арттыруға бағытталған жаңа ережелер енгізілгеннен кейінгі алғашқы сайлау болды. 5 саяси партияның 3-еуі парламенттің төменгі палатасына кіру үшін жеткілікті дауыс жинады.

• Қазақстан этникалық және діни тұрғыдан алуан түрлі. Елде 140 түрлі этностың өкілдері тұрады және 18 діни конфессия атынан өкілдік ететін 4000-ға жуық діни ұйымд еркін жұмыс істейді. Ең үлкен этнос - қазақтар (68,5%). Басқа ұлттар арасында: орыстар (18,9%), өзбектер (3,3%), ұйғырлар (1,5%), украиндар (1,4%), немістер (1,0%), корейлер (0,6%). Халықтың көп бөлігі мұсылмандар (шамамен 70%). Бұған қоса, 26% христиандар бар (Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігі, 2020).

• 1995 жылы елдегі этносаралық қатынастарды үйлестіру мақсатында Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Ол әртүрлі этномәдени бірлестіктерден тұрады және ел парламентінің тоғыз мүшесін сайлайды.

• Әр үш жыл сайын әлемдегі мәдениаралық және өркениетаралық диалогтың ғаламдық мәселелерін талқылау үшін Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі Нұр-Сұлтанда өтеді.

• Қазақстан БҰҰ-ның 2020 жылға дейінгі адам дамуының индексінде 51-ші орынға ие (1999 ж. - 76-орын). Бұл ТМД елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш - даму деңгейі өте жоғары елдер тобында.

• 1993 жылы мыңдаған жас қазақстандықтарға әлемнің жетекші университеттерінде оқуға мүмкіндік берген мемлекет қаржыландыратын «Болашақ» халықаралық стипендиясы құрылды.

• ДЭФ-тің 2020 жылға арналған «Жыныстық алшақтықтың жаһандық индексі» есебінде Қазақстан көпшілік мұсылмандары бар елдер арасында 72-ші орында тұр, бұл гендерлік теңдіктің жоғары деңгейін көрсетеді (GlobalGenderGapReport 2020).