Халел Досмұхамедов және оның мұрасы
Халел Досмұхамедов – қазақ педагогикасы мен оқу-ағарту ісінде ерекше із қалдырғандардың бірі. Отандық педагогиканың теориялық негіздерін анықтай отырып, Досмұхамедов бұл салаға көп еңбек сіңірді. Шығармаларының әлі зерттелмеуінің өзі бір кездері жол таңдап алған дербес саяси көзқарасының, бекіткен идеяларының арқасы.
Шығармаларының көпшілігі қуғын-сүргін жылдарында із-түзсіз жоғалып кетті. Шаң басқан мұрағаттар мен кітап қоймаларынан алынған екінші бөлігі енді ғана жүйеге енгізіліп, зерттеуші ғалымдар талдап, өңдеп, Досмұхамедовтың шығармашылық мұрасын, оның педагогика ғылымы мен білімін дамытудағы орны мен рөлін зерттеуге негіз болып табылады.
Бірақ дәрігерлік міндетін де бір сәт ұмытқан жоқ. Ол балаларды қатты жақсы көретін, оларды емдеуге үнемі араласатын, айдауда болған жылдары да мектепте балалар дәрігері болып жұмыс істеген. Институтта бала тәрбиесімен айналысып, педология кафедрасын ұйымдастырып, кейін педология профессоры атағын алды. Халық денсаулығын бірінші орынға қойған Досмұхамедов өз борышын өтей отырып, бұл салада аянбай жемісті еңбек етті.
Ол сол жылдары Ташкентте болған Қазақ ағарту институтында қызмет етті. Институт берік мәдени-ағарту орталығы болды, оның мәдениет ошағы ретіндегі рөлін бағаламау қиын. Ташкентте жұмыс істеген жылдар (1920-1929) Досмұхамедов үшін шығармашылық жағынан ең жемісті болды, өйткені оның көптеген шығармалары осы кезеңде жазылып, жарық көрді. Осы жерде Санкт-Петербург университетінде алған білімін жүйелеуге, көп жылғы еңбек тәжірибесін қорытып, толықтыруға мүмкіндік алды. Досмұхамедов ғылым және білім саласында болашақ ұрпаққа лайықты мұра қалдыруда көп еңбек сіңірді.
Ұлттық мектептің жаңа жүйесін құруға, қазақ терминологиясын дамытуға белсене қатысты. Халел Досмұхамедов өзінің ұстаздық тәжірибесін мектептерге оқулықтар дайындауға жұмсап, олардың авторы ретінде кеңінен танымал болды. Оның «Жансыз табиғат», «Зоология оқулықтары» (1922), «Қазақ тіліндегі сингармонизм» (1923), «Мектеп оқушыларының гигиенасы» (1925) және зоология оқулығының үшінші бөлімі (1926) сияқты еңбектері жарияланды. Бұл кітаптар заңды түрде орыс оқулықтарының тарихында ерекше орын алады.
Оқулықтармен қатар аудармалармен де белсенді айналысты. Ол Ю.Вагнердің «Біздің денеміздің жұмысы туралы әңгімелер», «Өсімдіктер қалай өмір сүреді, орналасады туралы әңгімелер» кітаптарын аударып, басып шығарды. Халел Досмұхамедов өзінің жемісті педагогикалық тәжірибесін 1929 жылы жаңадан ашылған Қазақ педагогикалық институтында жалғастырды.
Қазақтардың рухани өмірінің тарихында ерекше мәнге ие болған ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы мәдени-ағартушылық оқиғалардың қалың ортасында жүрген Халел Досмұхамедов өз бақылауларымен бөлісе келе: «Егер біз мәдениетті болғымыз келсе, дұрыс жолды таңдап, жеткілікті азық-түлікті жинап, дұрыс жолға шығуымыз керек. Кім әбігерге түспей, арбада қоянды басып озса, біреу жала, көреалмаушылық, өсек-аяңды қалдыруы керек: ол былай деді, екіншісі олай деп. Стригунок тұлпармен жарыспауы керек, оны қуып жете алмайды. «Аяз би, қайратыңды біл; құмырсқа, жолыңнан адаспа. Қажетсіз шу мен шусыз білім алу керек, қойылған мақсатқа жету керек.
Халел Досмұхамедов сынды көрнекті тұлғаның бұл сөздерін – ұлттық мәдениет жолында бірігіп, барлық алауыздықты тастап, бағдарламалық деуге болады.
Досмұхамедов республиканың қоғамдық-саяси өміріне қатысатын зиялы қауымның ең белсенді бөлігінің өкілі болды және осы салада үлкен атақ пен танымалдыққа ие болды. Ұлттық психологияның өскелең ұрпақты қалыптастырудағы маңызын дәлелдей отырып, оқу-тәрбие жұмысын реформалау жөнінде бірқатар ұсыныстар жасады. Оның этнопедагогика мен этнопсихологияны дамытудағы сіңірген еңбегі даусыз және зерттеушілердің үлкен қызығушылығын тудыруда. Ұлттық мінез ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздерін алғаш жасаған ол.
Оның этнопедагогика мен этнопсихология мәселелеріне қатысты бұл ой-пікірлері фольклорлық шығармаларда көрініс табады, өйткені Досмұхамедов халық педагогикасы мен психологиясының бастауын ең алдымен халық шығармашылығынан көрді.
Мәселен, ол өз жазбаларында ұлттық мінездің көптеген ерекшеліктері айтыс өнерінде көрініс тапқанын жазған. Ал, осыған байланысты ауызша халық шығармашылығы – рухани қазынаның қоймасы, руханияттың тұтас бір ғылымы болғандықтан тәрбие көзі.
Этникалық топтың болуы, оның одан әрі дамуы тілге, әсіресе балалардың тілді меңгеруіне тікелей байланысты екенін айтты. Халел Досмұхамедов сонау 20-ғасырдың басында-ақ ана тілінің мәңгілік жаңаруының, өлместігінің бір көрінісін осыдан көріп, тілді халықтың рухани өмірімен байланыстыра отырып, төменнен дамытуды ұсынды.
Досмұхамедов негізгі мамандығыны - медицинадан басқа анатомия, физиология, зоология, ботаника мәселелерін жетік меңгерген. Ғалым терминологияға жіті назар аударып, терминдердің ғылымдағы ерекше мағынасын көрсетті. Оның сан алуан шығармаларында өзі жасаған ерекше сөздер көптеп кездеседі.
Оның этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ана тілінің ұлт өміріндегі орны туралы ережелері мен тұжырымдарының бүгінгі өзектілігі сүйсіндіреді. «Арақ, никотин, ауру ағзаны бұзса, күнделікті өмірге күштеп енгізілген жат сөздер тілді бұзады». «Тіл – халықтың жаны». «Тіл білмеген халықты халық деп атауға болмайды». «Білімге тіл арқылы жетеді». «Тілін жоғалтқан халық өзін де жоғалтады». «Білімді халықта тіл бай». «Мәдениетке ұмтылған халықтың тілі байыған».