Қазақстан Республикасының Чех Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі Бақыт Дүйсенбаевпен сұхбат

1. Құрметті Елші мырза, Қазақстан мен Чехия арасындағы қазіргі екіжақты қатынастарды қалай сипаттар едіңіз? Сондай-ақ экономикалық ынтымақтастықтың негізгі бағыттары қандай?

Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан мен Чех Республикасы берік әрі өзара сенімге негізделген серіктестік орнатты. Біз Чех Республикасын Еуропалық Одақ аясындағы сенімді және уақыт сынынан өткен әріптес ретінде қарастырамыз. Екіжақты қатынастарымызды тұрақты жоғары деңгейдегі байланыстар, сындарлы саяси диалог және үкіметтер мен парламенттер арасындағы белсенді өзара іс-қимыл сипаттайды.

Саясаттан тыс, біздің әріптестігіміз сауда, инвестиция, білім, мәдениет және инновациялар салаларына кеңейді. Чехияның деректеріне сәйкес, 2024 жылы Қазақстан мен Чехия арасындағы тауар айналымы шамамен 1,3 млрд АҚШ долларын құрады, әрі бұл көрсеткіштің өсу үрдісі айқын байқалып отыр. Қазақстан негізінен минералдық отын, химиялық өнімдер, шикізат және ауыл шаруашылығы тауарларын экспорттайды, ал Чехиядан машиналар, көлік құралдары, фармацевтикалық өнімдер және заманауи технологиялар импортталады.

Алдағы кезеңде біз машина жасау, көлік, энергетика, ауыл шаруашылығы және фармацевтика салаларың да әлеуеті жоғары. Сондай-ақ сутегі энергетикасы, ядролық энергия, нанотехнология және заманауи тау-кен жабдықтарын өндіру сияқты жаңа бағыттарда ынтымақтастық дамып келеді. Сонымен қатар Қазақстан Чехияға шикі мұнайдың негізгі жеткізушілерінің бірі ретінде Еуропаның энергетикалық қауіпсіздігіне елеулі үлес қосуда. Екі ел де таза және тұрақты энергетикалық шешімдерге біртіндеп көшу мақсатын ұстанады.

 

2. Қазақстанды жиі «Еуропа мен Азия арасындағы көпір» ретінде сипаттайды. Бүгінде елдің стратегиялық рөлі қандай, әсіресе Еуропалық одақпен және өңірлік серіктестермен ынтымақтастық тұрғысынан?

Қазақстанның географиялық орналасуы оны табиғи түрде Еуропа мен Азия арасындағы көпірге айналдырады — тек көлік қатынасы тұрғысынан ғана емес, саяси және мәдени тұрғыдан да. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясында атап өткендей, еліміз Азия мен Еуропа арасындағы транзиттік бағыттар үшін маңызды логистикалық хаб ретінде дамып келеді. 2029 жылға дейін 5 мың шақырым жаңа теміржол желілерін салу жоспарланып отыр, бұл өңірлік әрі жаһандық байланыстарды едәуір нығайтады.

Бұл көзқарас еліміздің шекарасынан тыс кеңістікті де қамтиды. Қазіргі таңда Орталық Азияда өзара сенім мен бірліктің жаңа рухы қалыптасып, аймақ жаһандық тұрақтылық пен дамуға белсенді үлес қосушыға айналуда. «Орталық Азия бестігі» форматы өңірлік ынтымақтастықтың нақты нәтижелерін көрсетсе, «Орталық Азия плюс» диалогтары ЕО, Қытай, АҚШ және басқа да жаһандық серіктестермен өзара іс-қимылды дамытудың маңызды алаңына айналды.

Еуропалық одақпен ынтымақтастық Қазақстанның сыртқы саясатының басым бағыттарының бірі болып табылады. Қазақстан Орталық Азия елдерінің ішінде бірінші болып Сауда, инвестиция, экология және инновация сияқты 29 салада қамтылған Кеңейтілген әріптестік пен ынтымақтастық туралы келісімге (EPCA) қол қойып, оны дәйекті түрде жүзеге асырып келеді. ЕО-мен бірлесіп, біз «Global Gateway» стратегиясы аясында жасыл экономикаға көшу, энергетикалық қауіпсіздік және орнықты даму бағытындағы жобаларды ілгерілетудеміз.

Сонымен қатар Қазақстан барлық ірі серіктестермен теңгерімді саясат ұстанып отыр. Қытаймен стратегиялық серіктестік тұрақты дамуда — екіжақты сауда көлемі 2024 жылы 30 млрд АҚШ долларынан асты. Қазақстан «Бір белдеу, бір жол» бастамасында да маңызды рөл атқарып, Азия мен Еуропаны заманауи көлік дәліздері арқылы байланыстырып отыр.

Қорытындысында, біздің стратегиялық ұстанымымыз айқын: бөлінуден гөрі диалогты, қақтығыстан гөрі өзара байланыстылықты ілгерілету. Қазақстан теңгерімді дипломатия арқылы Шығыс пен Батыс арасындағы сенімді әрі сындарлы көпір болуға ұмтылады.

 

3. Биыл Қазақстан Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияның қабылданғанына 35 жыл толуын атап өтуде. Елдің тәуелсіздік жылдарындағы даму жолын және Президент Тоқаев жүзеге асырып жатқан реформаларды қалай бағалар едіңіз?

1990 жылғы 25 қазанда қабылданған Мемлекеттік егемендік туралы Декларация қазіргі Қазақстанның негізін қалады. Бұл құжат елдің саяси, экономикалық және мәдени дербестігін айқындап, ұлттың бірлігі мен болашағына деген сенімін бейнеледі.

1991 жылы толық тәуелсіздікке қол жеткізген сәттен бастап Қазақстан аймақтағы ең тұрақты және қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттердің біріне айналды. Ел институттарын нығайту, экономиканы әртараптандыру және азаматтық қоғамды дамыту бағытында айтарлықтай ілгерілеу байқалды.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамасымен «Әділетті және әділ Қазақстан» құруға бағытталған кешенді реформалар жүргізілуде. Бұл реформалар құқық үстемдігін нығайтуға, ашықтықты қамтамасыз етуге және азаматтарға бағдарланған, жауапты мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыруға бағытталған. Мемлекеттік билік тармақтарының өкілеттіктері теңгерімделіп, екі палаталы парламенттен бір палаталы жүйеге көшу мәселесі 2027 жылы кең қоғамдық талқылаудан кейін референдум арқылы шешілмек.

Экономикалық салада реформалар әртараптандыруға, кәсіпкерлікті дамытуға және жасыл өсімге негізделген. Бұл Қазақстанды сенімді әрі инновацияға бағытталған инвестициялық орталық ретінде айқындайды. Елдің жаңа науқаны – Born Bold – осы жаңғыру рухын және болашаққа сенімді көзқарасты бейнелейді.

Бүгінде Қазақстан халықаралық қауымдастықта жауапты және белсенді орта держава ретінде танылып отыр. Ел теңгерімді және сындарлы дипломатия арқылы бейбітшілікті, диалогты және орнықты дамуды ілгерілетуде.

 

4. Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болғанымен, жаңартылатын энергия көздері мен климатты қорғауға барған сайын көбірек көңіл бөлуде. Осы саладағы Үкіметтің басымдықтары қандай?

Қазақстан жаһандық климаттық сын-қатерлерді шешудегі өз жауапкершілігін толық сезіне отырып, жасыл экономикаға көшу бағытында теңгерімді және прагматикалық саясат жүргізуде. 2023 жылы ел 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын қабылдады, онда орнықты экономикалық өсімге қол жеткізудің технологиялық және экономикалық қадамдары айқындалған.

Энергетикалық жүйеміз төрт негізгі бағытқа – мұнай мен газ, көмір, уран және маңызды минералдарға – сүйенеді. Бұл секторлар тұрақтылық пен энергетикалық қауіпсіздіктің негізгі тірегі болып қала береді. Сонымен қатар Қазақстан дәстүрлі энергия көздерін экологиялық тұрғыдан таза әрі тиімді етуге мүмкіндік беретін заманауи технологияларға ауқымды инвестиция салып отыр.

Еліміз күн, жел және су электр қуатын өндіру әлеуетін арттыруда, «жасыл» қаржы тетіктерін енгізуде және ұлттық көміртегі сауда жүйесін дамытуда. Басты мақсат – күрт өзгеріс жасау емес, технология арқылы кезең-кезеңімен жаңғырту арқылы тұрақты және сенімді энергетикалық жүйе қалыптастыру.

Қазақстанның бұл бағыттағы ұстанымы кеңірек стратегиялық көзқарасын көрсетеді: дәстүрлі энергетикалық әлеуетті инновациялармен және орнықтылық қағидаттарымен ұштастыра отырып, жауапты әрі сенімді энергетикалық әріптес болу.

 

5. Семей сынақ полигоны бұрынғы КСРО-ның ең ірі ядролық сынақ алаңдарының бірі болған. Қазақстан бүгінде бұл мұрамен саяси және экологиялық тұрғыдан қалай жұмыс істеуде?

Семей ядролық сынақ полигоны – тарихтағы ауыр мұра, бірақ Қазақстан оны бейбітшілік пен жаһандық жауапкершіліктің символына айналдырды. 1949–1989 жылдар аралығында бұл жерде 450-ден астам ядролық жарылыс жасалды. 1991 жылғы 29 тамызда Қазақстан полигонды біржола жабу жөнінде тарихи шешім қабылдады – бұл қадам еліміздің бейбітшіл сыртқы саясатының негізін қалады. Кейін Біріккен Ұлттар Ұйымы бұл күнді Ядролық сынақтарға қарсы халықаралық күн ретінде жариялады.

Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанға әлемдегі төртінші ең ірі ядролық арсенал мұраға қалды. Алайда біз өз еркімізбен бұл қарудан бас тартып, ядролық қарусыздану мен таратпау жөніндегі негізгі халықаралық келісімдерге қосылдық. Бұл шешім Қазақстанды жауапты әрі сенімді халықаралық әріптес ретінде танытты.

Сонымен бірге экологиялық және әлеуметтік зардаптарды жою бағытында ауқымды жұмыстар атқарылуда. Қазақстан зардап шеккен аумақтарды қалпына келтіру, радиациялық мониторинг жүргізу және жергілікті халыққа қолдау көрсету шараларын жалғастыруда. Халықаралық атом энергиясы агенттігі (МАГАТЭ) және өзге серіктестермен бірлесіп, біз атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану мен жаһандық қауіпсіздік стандарттарын күшейтуге ықпал етудеміз.

Бүгінде бұрынғы сынақ алаңы өткеннің қасіретін еске салушы нысан ғана емес, елдің табандылығы мен адамгершілік күшінің, сондай-ақ Қазақстанның бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне адалдығының символына айналды.

 

6. Көптеген чехтер Қазақстан туралы жаңалықтар арқылы ғана біледі, бірақ елмен жеке таныс емес. Сіздің ойыңызша, қазақстандық туризмді көбірек таныту үшін нені ерекше атап өтуге болады?

Қазақстан – көркем табиғатымен, көне дәстүрлерімен және кеңпейіл қонақжайлығымен танымал ел. Заманауи астана Астанадан бастап, мәдени орталық – Алматыға дейін, Тянь-Шань мен Алтай тауларынан Ұлы дала мен Шарын шатқалына дейін – әр өңір өзіне тән бірегей көрініс ұсынады.

Еліміздің ұлттық саябақтары мен табиғи қорықтары жалпы аумақтың шамамен 9 пайызын қамтиды – бұл шамамен Ұлыбритания аумағына тең. Ең көрнекті орындардың қатарында Тамғалы петроглифтері, Маңғыстаудағы Бозжыра шатқалы, Қайыңды көлі, Бурабай және Алтын емел ұлттық паркі бар.

Астана мен Прага арасындағы тікелей әуе қатынасы SCAT Airlines әуе компаниясы арқылы аптасына екі рет жүзеге асырылады, бұл сапарды бұрынғыдан да қолайлы етеді. Қазақстан чех туристерін табиғаттың сұлулығын, мәдени алуандықты және халқымыздың шынайы қонақжайлылығын сезінуге шақырады. Әдетте мен айтатындай: Қазақстанға бір рет келген адам, міндетті түрде қайта оралғысы келеді.

 

7. Білім мен ғылым Қазақстан мен Чехия арасындағы ынтымақтастықта барған сайын маңызды бағытқа айналуда. Академиялық әріптестіктің негізгі бағыттары қандай?

Білім саласы Қазақстан мен Чех Республикасының арасындағы ең берік көпірлердің біріне айналды. Бүгінде Прага, Брно, Остравa және басқа қалалардағы чех жоғары оқу орындарында 3 000-нан астам қазақстандық студент алмасу бағдарламалары мен мемлекеттік стипендиялар арқылы білім алуда.

Академиялық ынтымақтастық ауқымы да кеңейіп келеді. Қазақстан мен Чехияның жоғары оқу орындары арасында 60-тан астам өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылып, бірлескен ғылыми зерттеулер мен инновацияларды дамытуға берік негіз қаланды. Прагадағы Чех техникалық университеті Алматы энергетика және байланыс университетімен, сондай-ақ Сәкен Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетімен табысты әріптестік орнатқан.

Тиімді серіктестіктің айқын үлгісі – Астанада Оңтүстік Чехия университетімен бірлесіп құрылған Қазақстан-Чехия халықаралық аквамәдениет ғылыми-зерттеу орталығы. Бұл орталық тұрақты ауыл шаруашылығын және экологиялық ғылымдарды дамытуға бағытталған.

Қазіргі уақытта Батыс Қазақстан өңірінде чех жоғары оқу орындарының филиалдарын ашу мүмкіндігі талқылануда. Бұл бастама жасыл технологиялар, ақпараттық технологиялар және ауыл шаруашылығы салаларындағы академиялық байланыстарды одан әрі тереңдетуге жол ашады.

 

8. Қазақстан аумағында орналасқан әлемге әйгілі Байқоңыр ғарыш айлағының қазіргі маңызы қандай және ел Ресеймен және өзге халықаралық серіктестермен ғарыш саласында қалай ынтымақтасады?

Біз әлемдегі ең ірі ғарыш айлағының қазақстандық жер үстінде орналасқанын үлкен мақтанышпен айтамыз. Адамзат алғаш рет ғарышқа дәл осы Байқоңырдан ұшты – бұл тарихи мұра бізді болашаққа сеніммен қарауға шабыттандырады.

1994 жылдан бастап қала мен ғарыш айлағы Ресей Федерациясына жалға беріліп, ғарышты зерттеу саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызды платформасына айналды. Сонымен қатар Қазақстан өз ұлттық ғарыш бағдарламалары мен технологияларын дамытуда, бұл елдің ғылыми және инновациялық әлеуетін кеңейтуге бағытталған.

Біздің мақсатымыз – Байқоңырды ғылыми алмасу, білім және туризм орталығына айналдыру. Бұл ретте Қазақстан Еуропалық ғарыш агенттігімен және басқа да халықаралық серіктестермен өзара іс-қимылды күшейтуде. Осылайша Байқоңыр әрі өткеннің жетістігін бейнелейтін символ, әрі болашаққа бағытталған стратегиялық алаң ретінде өз рөлін сақтап келеді.

 

9. Чех Республикасындағы қазақ диаспорасы біртіндеп өсіп келеді. Оның екі ел арасындағы өзара түсіністікті нығайтудағы рөлі қандай?

Чех Республикасындағы қазақ диаспорасы жылдан жылға кеңейіп, жергілікті қоғамның белсенді және өміршең бөлігіне айналып отыр. Бүгінде 10 000-нан астам отандасымыз – студенттер, мамандар және отбасылар – Қазақстан  мен Чехия халықтары арасындағы мәдени байланыстар мен өзара түсіністікті нығайтуға өз үлесін қосуда.

Елшілік диаспорамен және студенттік қауымдастықтармен тығыз байланыста жұмыс істейді, мәдени және әлеуметтік бастамаларды, қайырымдылық акцияларын, фестивальдер мен көрмелерді қолдап келеді. Бұл іс-шараларда Қазақстан ұлттық өнері, музыкасы және тағам мәдениеті арқылы лайықты түрде таныстырылуда.

Осылайша қазақ диаспорасы екі ел арасындағы тірі көпір қызметін атқарып, дәстүрлерді сақтап, достықты нығайтып және ынтымақтастықтың жаңа түрлерін дамытуға үлес қосып келеді.

 

10. Қазақстанның діни және мәдени тарихы бай. Исламның қазіргі қазақстандық қоғамдағы рөлін қалай сипаттар едіңіз?

Қазақстан – дін мен ар-ождан бостандығына кепілдік беретін, барлық азаматтарының заң алдындағы теңдігін қамтамасыз ететін зайырлы мемлекет. Сонымен қатар дін елдің рухани және мәдени өмірінде маңызды орын алады, онда түрлі конфессиялар өзара түсіністік пен бейбітшілік жағдайында қатар өмір сүріп, бірін-бірі байыта түседі.

Бүгінде Қазақстанда 100-ден астам этнос және 4 000-нан астам діни ұйым бар. Елде «сан алуандықтағы бірлік» қағидатына негізделген этносаралық және конфессияаралық диалогтың бірегей үлгісі қалыптасқан. Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамда келісім мен өзара құрметті нығайтуда маңызды рөл атқарады.

Сонымен бірге Астана қаласы Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезін тұрақты түрде өткізіп келеді. Бұл форум бүкіл әлемнің рухани көшбасшыларын біріктіріп, жаһандық деңгейдегі диалог пен өзара түсіністіктің маңызды алаңына айналды.

Қазақстанда басым дін саналатын ислам елдің моральдық және мәдени құндылықтарын қалыптастыруда елеулі рөлге ие. Ол православие сияқты дәстүрлі діндермен қатар қоғамда өзара құрмет, рухани келісім және төзімділік атмосферасын қалыптастыруға үлес қосуда. Осы діндердің барлығы бірге қоғамның адамгершілік негіздерін нығайтып, елдің тұрақтылығы мен бірлігін сақтауға жәрдемдеседі.

 

11. Соңғы сұрақ: өзіңізді жеке тұрғыдан алғанда, Чех Республикасында нені ерекше бағалайсыз және екіжақты қатынастардың болашағынан не күтесіз?

Мен Чех Республикасына зор құрметпен қараймын – оның тарихы мен мәдениетіне, халқының жылы шырайы мен қонақжайлылығына тәнтімін. Мұнда тұрып, қызмет атқара отырып, елдің терең дәстүрлерді заманауи серпінмен және қоғамдастық рухымен үйлестіре білгенін жоғары бағалаймын.

Біздің халықтарымыздың арасында да көптеген ұқсастықтар бар деп есептеймін: тәуелсіздік пен білімге, мәдени мұраға деген ортақ құрмет, сондай-ақ іскерлік көзқарас пен шынайы қонақжайлық – осылардың барлығы бізді табиғи серіктестерге айналдырады.

Алдағы уақытта Қазақстан мен Чехия арасындағы серіктестік одан әрі нығайып, экономика, білім, мәдениет және орнықты даму салаларындағы ынтымақтастық кеңейетініне сенімім мол. Бізді ортақ құндылықтар мен ұмтылыстар біріктіреді, және мен шын жүректен біздің ынтымақтастығымыздың ең жарқын кезеңі әлі алда деп сенемін.

(Ханс Вебер, 23.10.2025)
Сілтеме: https://www.pragueforum.cz/interview-with-h-e-mr-bakyt-dyussenbayev-the-ambassador-of-the-republic-of-kazakhstan-to-the-czech-republic/