ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның саяси үрдістері

XIX ғасырдың ортасында Қазақстанның Ресей империясының құрамына ену процесі аяқталды. Отаршылдық езгі, құнарлы жерлерді қазақтардан күштеп тартып алу XX ғасырдың басында саяси қозғалыстар мен партиялардың құрылуына және пайда болуына себеп болды. Ұлттық зиялы қауым өкілдері саяси ойдың басы-қасында тұрды. Оның әрбір мүшесі, әрбір қатысушы қазақтың болашағына, бостандығына, біліміне алаңдап, толғанды. Бұл мәселелерді патша үкіметіне жеткізу мүмкіндігі 1906 жылы Ресей империясының Бірінші Мемлекеттік Думасының құрылуымен таныстырды. Қазақтардан шыққан орынбасарлар: Ахмет Беремжанов, Әлихан Бөкейханов, Шаймерден Көшеғұлов және Алпысбай Қалменов болды. Дәл осы кезеңді қазақтардың саяси ойының гүлденген кезеңі деп сипаттауға болады. Бірақ император Николай II манифестіне сәйкес, сол жылы Мемлекеттік Дума таратылды.

Келесі жылы 1907 жылы II Мемлекеттік Думаға сайлау өтті. Бұл жолы қазақтан шыққан депутаттар: Тілеулі Аллаберген, Ахмет Бірімжан, Шаймерден Көшеғұлұлы, Темірғали Нұрекеев, Мұхамеджан Тынышпаев және Бақытжан Қаратай болды.

*I және II Мемлекеттік Думаның қазақ депутаттары

Заң шығарушы органның 1-ші және 2-ші шақырылымында да қазақтар татарларды, башқұрттарды және өзбектерді біріктірген «Мұсылман одағы» фракциясының негізін қалаушылардың бірі және ықпалды мүшелері болды. Екі шақырылымда да олар Ресейдегі аграрлық реформаны, діни сенім бостандығын және демократиялық реформаларды жақтады.

Субъективті себептерге байланысты Мемлекеттік Думаның кезекті таратылуынан кейін жаңа шақырылымдарға бірде-бір қазақ сайланбады. Бірақ бұл олардың өз идеяларынан бас тартты, мемлекетті қайта құру жоспарларынан бас тартты дегенді білдірмейді.

Өз бағдарламасын халыққа түсіндіру үшін сол жылдардағы саяси қайраткерлер – Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовтар 1913 жылы «Қазақ» газетін шығаруға кіріседі. Бас редакторы А.Байтұрсынов болды.

Одан әрі 1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда бірінші жалпы қазақ съезі өтіп, онда қазақтар біртұтас майдан болып, ұлттық автономия беру, аграрлық мәселені шешу, азат ету сияқты мәселелерді көтерді. Осы съезден кейін Қазақстанның саяси қозғалысында 3 негізгі тенденция белгіленді:

1. «Алаш» қозғалысы;
2. Мұсылмандық қозғалыс;
3. Кеңестер.

*«Қазақ» газеті

Алаш қозғалысының өзегі ұлт зиялылары болды. 1917 жылы бұл қозғалыс «Алаш» саяси партиясы болып қайта құрылды, оның баспа органы «Қазақ» газеті болды. «Алаш» терминінің өзі қазақ халқының қалыптасу тарихымен ұштасып, оны жауынгерлік үн ретінде пайдаланған. 1917 жылы ақпанда Ресей империясы ыдырағаннан кейін Батыс, Шығыс және Орталық Қазақстан аумағында астанасы Семей қаласында Алаш автономиясы жарияланды. Әлихан Бөкейханов мемлекет басшысы болды. Автономияны Кеңес үкіметі 1920 жылы таратқан. Ал оның лидерлері Ахмет Байтұрсынов, Халел Ғаббасов, Мұхмеджан Тынышпаев, Әлихан Бөкейханов сынды жетекшілері сияқты қазақ арасында саяси емес, ағартушылық миссиямен айналысып, ғылымға үйретіп, Гете, Байрон, Пушкин шығармаларын қазақ тіліне аударуды жалғастырды.

*Алаш үкіметі

Тағы бір маңызды саяси қозғалыс Шуро-и-Ислам (Ислам кеңесі) болды. Ол Қазақстанның оңтүстігінде құрылып, толық дін бостандығын жақтады. Қозғалысты жақтаушылар 1917 жылы өз мемлекетін – астанасы Қоқан қаласы болатын Түркістан автономиясын құрды. Мұстафа Шоқай мемлекет басшысы болды. Автономия 1918 жылға дейін созылып, кеңесшіл армян «Дашнакцутюн» партиясы жергілікті халықты қырып, соққыға жығып, автономия жойылды. Коммунистік идеяны қабылдамаған оның басшысы Францияға, одан Германияға қоныс аударуға мәжбүр болды. Коммунистік идеяны қабылдамаған оның басшысы Францияға, одан Германияға қоныс аударуға мәжбүр болды.

*Мұстафа Шоқай

Қазақстан аумағындағы үшінші ірі саяси қозғалыс Кеңестердің қатысуымен болды. Олар негізінен Қазақстанның солтүстігінде шоғырланып, 1917 жылы Омбы қаласында «Үш жүз» партиясын құрды. Осы аттас газет бұл партияның баспа органы болды. Партия Ресейдің федеративтік құрылымын, түркі және мұсылман халықтарын Кеңестер туының астына біріктіруді жақтады. Қазан төңкерісі аяқталғаннан кейін-ақ «Үш жүз» басшылары Кеңес өкіметін орнатуға белсене кірісті. Олардың қатарында Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Ходжанов, Нығмет Нұрмақов бар.

Қазақстанның одан арғы тарихы Кеңестер өз билігін толық орната алатындай дамып, 1925 жылы орталығы Орынборда болатын Казак Автономиялық Социалистік Республикасы құрылды.

Қазақстан тарихында 1925-1932 жылдар кезеңі индустрияландыру және өнеркәсіптік өрлеумен ерекшеленді. Қазақстанда химия өнеркәсібінің кәсіпорындары, сонымен қатар 1930 жылы даладағы индустрияландыру символы – Түркістан-Сібір темір жолы (Түрксіб) салынды. Түрксібтің нақты құрылыс меңгерушісі Тұрар Рысқұлов болды, оған қазақтың тұңғыш теміржолшы инженері Мұхамеджан Тынышпаев көмектесті.

Одан әрі Қазақстанда, осынау байтақ, бай елде ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру саясаты басталды. Кеңес үкіметінің қисынсыз, ойланбаған әрекеттері қазақ халқының жаппай ашаршылыққа ұшырауына әкелді. Ең қайғылы оқиғалар 1931-1933 жылдарға тиді. Ғалымдардың әртүрлі есептеулері бойынша Қазақстанда аштықтан өлгендердің жалпы саны 1,5 миллион адамды құрайды, тағы 1 миллион адам мемлекетті тастап кетуге мәжбүр болды.

*Түрксіб картасы

*Даладағы ашаршылық кезіндегі қазақ балалары

*Ашаршылыққа ұшыраған қазақ халқы отбасын тастап кетті

Әсіресе 1937-1939 жылдардағы сталиндік қуғын-сүргіннің салдарынан қазақ халқы ауыр зардап шекті. Қазақтар бүкіл ұлттық интеллигенциядан, сондай-ақ Кеңес билігін орнатуға көмектескендерден айырылды. Негізінде бұл кісілердің бәрі қазақ халқының өңі еді. Қуғын-сүргінге ұшырағандар сотсыз және тергеусіз атылды, олардың әйелдері мен туыстары еңбекпен түзеу лагерлері мен түрмелерге жер аударылды.

Ашаршылық пен қуғын-сүргіннің басталуымен қатар, коммунистік үкімет патшаның тактикасын қабылдады: ол Кеңестік Ресейдің түкпір-түкпірінен Қазақстанға халықты күштеп жер аудара бастады. Қоныс аударушылардың бірінші толқыны қазақтар территориясында ХІХ ғасырда пайда болды, олар орыс және украин шаруалары, сонымен бірге жер аударылған поляк революционерлері болды. Одан әрі Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстан аумағына соғыс тұтқындары, оның ішінде мажарлар жер аударылды. Мажарстандық әскери тұтқындарға қатысты үлкен зират Қазақстанның батысында Маңғыстауда орналасқан. Петропавл қаласындағы «Қызыл мадиярлар» деп аталатын үлкен жерлеу болды. Кеңес үкіметі 1937 жылы Қиыр Шығыстан корейлерді, 1941 жылы Еділ бойы немістерін, 1944 жылы қырым татарларын, шешендерді, балқарларды, ингуштарды, гректерді Қазақстанға күшпен көшірді. КСРО-ның осындай қатал ішкі саясатына қарамастан, бұл көпұлтты, толерантты және көпконфессиялы заманауи Қазақстанның қалыптасуына ықпал етті.