Қазақстандағы парламенттік сайлау-саяси жаңғырудың кезекті кезеңі
2023 жылғы 19 наурызда Қазақстанда осы Орталық Азия Республикасы Парламентінің Мәжілісі (төменгі палатасы) депутаттарының кезектен тыс сайлауы өтеді.
Алдағы сайлау биылғы жылдың ең күтілетін саяси оқиғасы. Мәжіліс пен барлық деңгейдегі мәслихаттарға мерзімінен бұрын сайлау өткізу – Жаңа Қазақстанға апарар жолдағы қисынды әрі табиғи қадам. Еске сала кетсек, Президент Тоқаевтың наурыз және қыркүйек айларындағы Жолдаулары саяси жаңғырудың және жалпы саяси жүйенің қайта жандануының бастаушысы болған. Оның бірінші кезеңі Конституцияға өзгерістер енгізу туралы референдум болды, содан кейін президенттік сайлау өтті. Келесі кезең - Мәжіліс пен мәслихаттарға сайлау өткізу. Жаңа сайланған Мәжіліс құратын жаңа үкіметтің құрылуымен қайта жүктеу аяқталады.
2019 жылдан бастап Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі шеңберінде саяси реформалардың 5 пакеті қабылданды, оның ішінде сайлау және саяси партиялар туралы заңнамаға өзгерістер енгізілді. Партиялық және сайланбалы заңнаманы ырықтандыру партия мүшелері санының төменгі шегіне қойылатын талаптарды 20-дан 5 мыңға дейін, ал өңірлердегі өкілдіктер үшін - 600-ден 200 адамға дейін өзгертуге мүмкіндік берді. Бұл жаңа партияларды тіркеу мүмкіндігін жеңілдетті және жеделдетті. Біз бүгін көріп отырғанымыз - екі жаңа саяси партия қосылды. Бұл «Байтақ» жасыл партиясы және «Respublica» партиясы. Менің пікірімше, олар елдің саяси өмірін жандандырып, алдыңғы сайлау науқандарына қатысқан партиялармен бәсекелесе алады. Олардың үшеуі Парламентте болды-олар «Аманат», Қазақстан Халық партиясы және «Ақ жол». Сонымен қатар, сайлауға қатысқан, бірақ 7 пайыздық кедергіні бұзбай Мәжіліске өтпеген «Ауыл» партиясы мен Жалпыұлттық социал-демократиялық партия бар.
Енді 2021 жылы Мемлекет басшысы бастамашылық еткен сайлау туралы Заңға енгізілген түзетулердің арқасында саяси партиялар үшін сайлау шегін 7-ден 5 пайызға дейін төмендету көзделген. Бұл саяси партиялардың Мәжіліске де, ел мәслихаттарына да өтуін айтарлықтай жеңілдетеді.
Жүргізілген реформаға сәйкес, Мәжілістегі мандаттар саны 107 орнына 98-ге дейін қысқарды. Сондай-ақ, сайлау партиялық тізімдер бойынша сайлау арқылы ғана емес, бірнеше партия жеңіске жеткеннен кейін орындар осы партиялар алған дауыстарға пропорционалды түрде бөлінеді. Енді нақты кандидаттарға дауыс беру мүмкіндігі пайда болады.
Алдағы сайлауда Мәжіліс депутаттарының 70 пайызы партиялық тізімдер бойынша, ал 30 пайызы бір мандатты округтер бойынша сайланады. Аралас сайлау жүйесі бойынша 50-ден 50-ге дейінгі арақатынаста облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына сайлау да өтеді. Ал аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына сайлауда азаматтар бір мандатты округтер бойынша кандидаттарға ғана дауыс беретін болады.
Әрине, Қазақстан Президентінің жастарға, әйелдерге және белгілі бір қажеттіліктері бар адамдарға ұсынған 30 пайыздық квотасын атап өту қажет, ол партиялық тізімдерді жасау кезінде ғана емес, депутаттық мандаттарды бөлу кезінде де ескерілуі тиіс. Мұны жаңашылдық, сайлау ерекшелігі деп атауға болады. Сонымен қатар, дауыс беру бюллетеніне «Барлығына қарсы» деген жаңа жол енгізіледі. Ол өткен кезектен тыс президенттік сайлауда да қолданылды. Бұл да қазақстандықтардың құқығы.
Біздің еліміз әрқашан еркін, ашық және әділ сайлау өткізуге деген міндеттемесін жариялады және сайлау процесін бақылаушылардың рөлі сөзсіз шешуші болып табылады. Бұл үшін, 2022 жылғы қарашадағы президенттік сайлауды қоса алғанда, алдыңғы сайлаудағыдай, сайлау учаскелеріне жетекші халықаралық ұйымдардың мамандары мен сарапшылары шақырылды.
Бұл сайлауға Қазақстанның Орталық сайлау комиссиясы 12 халықаралық ұйым мен 41 шет мемлекеттен 793 байқаушыны тіркеді. Сайлауды бақылау үшін дипломатиялық корпустың өкілдері де шақырылды.
Осы сәттердің барлығы сайлау процесін демократиялық еткені сөзсіз. Мемлекет басшысының қандай да бір партияны басқаруға құқығы жоқ екендігі де маңызды. Егер бұрын ел Президенті Парламентте ең көп өкілдігі бар партияны басқарған болса, қазір Мемлекет басшысының оған әсер ету тетігі жоқ. Бұл саяси жүйені монополиясыздандыру үшін маңызды сәт. Ел Президентінің кез-келген партияға мүше болудан бас тартуы биліктің басқа деңгейлерінде де осындай процестерді болжады. Естеріңізге сала кетейін, әкімдер (өңірлік басшылар) да саяси партияларда болмауы не оларға мүшелігін тоқтата тұруы тиіс деген заңнамалық шешім қабылданды. Уақыт өте келе бұл барлық партияларға тең көзқарасқа әкелуі керек.
Егер алдағы сайлау контекстіндегі нәтижелер туралы айтатын болсақ, онда жоғарыда аталған барлық өзгерістер Президент Тоқаев бірнеше рет мәлімдегендей, сайлау процесін ашық және бәсекеге қабілетті етуге бағытталған.
Мемлекет тарапынан тиісті қадамдар жасалды, ал олар жергілікті жерлерде қаншалықты дұрыс түсініліп, қабылданады, уақыт көрсетеді. Екінші жағынан, сайлау процесі көбінесе сайлауға тікелей қатысушылардың саяси белсенділігіне байланысты екенін ұмытпаудың қажеті жоқ. Бүгінде халық қалаулыларына халық тарапынан жоғары талаптар қойылуда. Өз кезегінде, саяси партиялар кандидаттар тізімін бекіту кезінде ішкі іріктеуге өте мұқият қарайды. Өйткені, ең алдымен, депутаттар көпшілік алдында болуы керек. Сонымен қатар, белсенділік, сайлаушылармен кездесу, пікір білдіру, мәжіліс трибунасынан азаматтардың мүдделерін қорғау мәселелерінде жоғары саяси сауаттылық.
Бұдан басқа, әрбір депутат сайлаушылар алдындағы уәделерді, сайлау алдындағы бағдарламаны орындауға жауапты болуы тиіс, өйткені референдум қорытындылары бойынша қабылданған түзетулерге сәйкес қазақстандықтардың сайланғаннан кейін белгілі бір уақыттан кейін депутатты кері қайтарып алу үшін дауыс беруге құқығы бар. Мысалы, егер ол өз міндеттерін орындамаса, округімен және сайлаушыларымен байланысын үзді.
Алда біз, барлық қазақстандықтар, парламентаризм институтын дамытуда үлкен жұмыс күтіп тұрғанын атап өткім келеді. Мәжіліс өз кандидаттарын ұсыну арқылы жаңа үкіметті қалыптастыруға қатысады. Осылайша, біздің еліміздегі саяси жүйені қайта құру ғана емес, сонымен бірге жаңа мемлекеттік аппараттың, оның ішінде мемлекеттік қызметтегі жаңа тұлғалардың билікке келуі де болады.
Жалпы қоғам үшін саяси жетілуді көрсету жақсы болар еді. Азаматтық белсенділер, қоғамдық пікір көшбасшылары, Парламент Мәжілісіне үміткер ретінде өзін көрсеткісі келетін танымал адамдар тарапынан белсенділік байқалады. Бұл менің ойымша, қазіргі сайлау науқанын айтарлықтай жандандырды.
Бүгін Қазақстанда Мәжіліске сайлаудан кейін жаңа саяси күштер, жаңа саяси партиялар келеді деген айқын оң үміттер байқалады. Мәжіліс пен мәслихаттарды қалыптастырудың жаңа моделі сайлаушылардың мүдделерін жалпыұлттық және өңірлік деңгейлерде толық қорғауға мүмкіндік береді, биліктің өкілді органдарында кең көзқарастар палитрасын қамтамасыз етеді, азаматтық қоғамды одан әрі дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Дәулет Батырашев
Қазақстанның Португалиядағы елшісі
Лиссабон, 2023 жыл 17 наурыз
Португал тілінен ресми емес аударма