Ежелгі Отырар қаласы қазіргі Оңтүстік Қазақстан аумағында Арыс өзенінің Сырдарияға құятын ауданында орналасқан. Отырар оазисі, көшпелі даланың отырықшы егіншілікпен түйіскен жерінде, маңызды сауда жолдарының торабында еді, Арабтар жаулап алғаннан кейін Фараб округі деп атала бастады. Бұл берекелі өлкеде 870 жылы Шығыстың ұлы ойшылы Әл-Фараби дүниеге келді. Әл-Фарабидің толық аты-Әбу Наср Мұхаммед ибн Мухаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби ат-Түрки. Оның атының құрамындағы “Тархан” сөзі философтың дәрежесі биік руға жататынын көрсетеді, ал “әт-түрки” деген сөз тіркесі әл-Фарабидің шығу тегі бойынша түрік болғанын дәлелдейді.
Әл-Фараби туралы аздаған өмірбаяндық мәліметтер бізге ортағасырлық авторлардың: Ибн Аби-Усайбианің «Дәрігерлер сыныптары туралы мәліметтер көздері», Әл-Кифти авторы болып табылатын «Ғалымдар мен даналықтар туралы хабарлар» және Ибн Халликанның «Атақты адамдардың қайтыс болған күндері және уақыт ұлдары туралы мәліметтер» атты шығармаларының арқасында жетті.
Жас кезінде әл-Фараби сол кездегі қазыналарымен ең бай, кітаптар мен қолжазбалар саны бойынша әлемде екінші орын алатын (атақты Александриялық кітап қоймасынан кейінгі) Отырар кітапханасының қолжазбаларымен танысуға мүмкіндік алды. Мүмкін содан бері оның бойында білімге, танып білуге деген шөлдеген сезім ояна бастаған шығар. Жиырма жасар әл-Фараби білім іздеп туған жерінен кетіп, Таяу Шығысқа қарай бет алады. Оның мақсаты Бағдад, Дамаск, Каир, Алеппо және т. б. сияқты Араб халифатының зияткерлік және мәдени өмірінің ірі орталықтарына бару еді. Әл-Фараби ұзақ саяхаттардан кейін Дамаск қаласына қоныстанады, сол кезде басқарған сейф-ад-Даула бин Хамданидің ықыласы мен құрметіне ие болды. Нағыз данагөй ретінде әл-Фараби өзінің күнделікті трактаттарын және дана әңгімелерін жазуды хауыздың жанында немесе саялы бақта өткізіп, өзіне тиісті ыңғайлы үстемдіктерді алды. Әл-Фараби 950 жылы сексен жасында қайтыс болып, Дамаскідегі Баб-ас-Сағир “патша зиратында” жерленді. Аңыз бойынша, билеушінің өзі төрт папирустағы дұғаны оқыған. Әл-Фараби өзінен кейін бай мәдени мұра қалдырды.
Әл-Фарабидің «қаруы» әлеуметтік әділетсіздік пен азапқа қарсы сөз, ағарту, философиясы болды. Ол адамдардың жер бетіндегі бақытына жетуіне сенді. Бұл идеяны ол өз шығармаларында: «Қайрымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жол сілтеу», «Бақытқа жету туралы» және т.б. трактаттарынан көруге болады, әл-Фарабидің жан-жақты ғылыми ізденістерінің нәтижесі «Ғылым классификациясы туралы» трактаты болып табылады, онда сол кездегі ғылымдар қатаң түрде тізбектелген, әр адамның зерттеу пәні анықталған. Замандастардың куәліктері бойынша «бұған дейін ешкім мұндай жазбаған». XII ғ. «Ғылымдардың жіктелуі» екі рет латын тіліне аударылды. Оның логикасы бойынша еңбектері «Категориялар», «Далектика», «Әріптер кітабы», «Даналықтың асыл сөздері», «Логикада қолданылатын ағындар», «Аналитика», «Дәлелдеме» және т.б. музыка мен поэзия туралы трактаттарға «Музыка туралы үлкен кітап», «Поэзия өнері туралы Трактат» атты еңбектері жатады. Белгілі француз шығыстанушы Рудольф д’Эрланже 1930-1935 жж. Бұл шығарманы Парижде аударып, жариялады. “Музыка туралы үлкен кітап” екі томдық француз аудармасы Еуропадағы әл-Фарабидің мұрасын зерттеуге үлкен үлес қосты. Әл-Фараби тек қана музыка теориясын жетік білген жоқ, музыкалық аспаптарда да ойнай білді. М. Жұмабаевтың «Түрік музыкасы мен Фарабидің тоғыз қырлы домбырасын кім білмейді» – деген сөзі кеңінен танымал. Әл-Фарабидің «Ут» тоғыз қырлы немесе төрт қырлы домбыраның ойлап шығарушысы болып табылады деп болжауға болады. Әл-Фарабидің жаратылыстану-ғылыми трактаттары «Птолемейдің «Алмагестіне» түсініктеме», «Адам денесінің мүшелеріне қатысты Галеннің Аристотельмен келіспеушілігіне қарсылығы туралы», «Химия өнерінің қажеттілігі туралы» және т.б. түркі халықтарының бай мәдени мұрасы қазіргі Қазақстанның дамуы үшін негізгі бастауы болды.
Әл-Бируни, Ибн-Сина, Ибн-Рушд, Ибн-Бажа, Ибн-Туфейл және басқалары өздерін әл-Фарабидің шәкірттері деп санаған. Ибн Сина Аристотельдің «метафизикасын» әл-Фараби түсіндірмелерінің көмегімен ғана түсінгенін айтты. Ибн Синаның медицина бойынша еңбектері бүкіл орта ғасыр бойы Еуропада жоғары бағаланды. Ибн-Рушд Аверроэс атымен Еуропада белгілі болды. Ибн-Рушд әл-Фарабидің философияның діннен асып түсуі туралы идеясын, Аяннан ойды дамытып, ақиқаттың екілік туралы ілімнің негізін салды. Ибн Бажа әл-Фараби философиясының «ажыратылған өмір салты туралы» өз жұмысында этикалық кемелдікке жетудегі білімнің маңызды рөлі туралы жазады. Ибн-Туфейль «Якзан ұлы Хаяның романында» әл-Фарабидің шындықты білудің философиялық жолын жетілдіру туралы ой-өрісін дамытады.
Әл-Фарбидің Еуропалық философияға әсері туралы айта келе, ең алдымен, «адасқандарға басшылық ету» туындысында әл-Фарабидің идеялары бар еврей философы, Құдайшыл Маймонид туралы айтқан жөн. Маймонид арқылы философия тарихында әл-Фарабидан Спинозға, Д. Скот, Р. Бэконға апаратын із байқалады. Араб тілін меңгерген ағылшын монахы және философы Р. Бэкон әл-Фарабидің жұмыстарын түпнұсқада оқыды. Қайта өрлеу дәуірінде Еуропа классикалық ежелгі грек философиясының «қазынасымен» танысуға қайта мүмкіндік алды және бұл жерде әл-Фарабидің еңбегі өте маңызды болды. Әл-Фараби-әлемдік өркениеттің дамуына әсер еткен зияткерлік ой тарихындағы негізгі тұлғалардың бірі. Оның мұрасы Шығыс пен Батыс мәдениетінің жақындасуы мен диалог орнатуға ықпал етті. Шығыс пен Батыс диалогының тақырыбы осы күнге дейін өзекті болып отыр. Диалог стратегиясы қазіргі әлемдегі ынтымақтастық пен өзара түсіністікті нығайту үшін жалғыз шынайы болып табылады.
|
|
|
|
Гегель,
немістің ұлы философы
«….Сол белгісіз болып келген ойшыл-Шығыс философиясының атасы Әл-Фараби еді».
И. Мадкур,
араб философы
«Әл-Фараби тек Аристотельдің үлкен білгірі ғана болған жоқ, ол орта ғасырлық ой пікірге аса жақын, әрі аса қажетті іс- аристотелизімді неоплатонизммен байланыстыруды жүзеге асырды».
Н.И. Конрад,
көрнекті Шығыс зерттеушісі
«Ортағасырлық ғылым таарихында өзінің ауқымды ғылыми жұмыстары, терең әрі жан-жақты энциклопедиялық білімі жөнінен Әл-Фарабимен теңдесе алатын ғалымды табу қиын».
П.Н. Федосеев,
атақты орыс ғалымы
«Әл-Фарабидің өзінен кейінгі мәдениеттің дамуына, әсіресе Шығыс Орталық Азия, Қазақстан, Кавказ халықтарының мәдениеттеріне әсері жан-жақты әрі ұзақ болған еді».
Б.Ғ. Ғафуров,
көрнекті Шығыс зерттеушісі
«Әл-Фараби көптеген сындарлы шығармалар туғызды. Фараби мұрасы ұшаң теңіз және сан алуан. Ол сол тұстағы бүкіл білім салаларын, этиканы, саясатты, психологияны, жаратылыстануды, музыканы оқып зерттеді!…
Әл-Фараби тамаша матиматик болып, сол тұсатғы теориялық медицинаның бүкіл қырларын жетік меңгерді. Ол музыка теориясы жөнінен көп еңбектер жазды. Композитор ретінде кеңінен мәшһүр болды, жаңа музыкалық аспап шығарды».
Е.Э. Бертельс,
көрнекті Шығыс зерттеушісі