Қазақстанның бейбіт бастамалары туралы деректер

Кіріспе
1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан бейбітсүйгіш және теңгерімді сыртқы саясат бағытын берік ұстанып келеді. Ел Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сәйкес көпжақты ынтымақтастыққа берілген және халықаралық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге белсене қатысуда. Осы бағытқа адалдық ядролық қаруды таратпау, қақтығыстарды шешу үшін бейтарап келіссөз алаңын ұсыну, халықаралық ұйымдардың жұмысына белсенді қатысу, гуманитарлық көмек көрсету және бітімгершілік операцияларға үлес қосу сияқты бастамалармен расталады.

1. Ядролық қаруды таратпау
   Қазақстан тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап ядролық қаруды таратпауды белсенді қолдайды, бұл келесі негізгі бастамалармен расталады:

• Ядролық арсеналдан бас тарту: 1990 жылдардың басында Қазақстан ядролық арсеналдан (1410 ядролық оқтұмсық – сол кезде әлемдегі төртінші ең ірі арсенал) өз еркімен бас тартып, оқтұмсықтар мен ядролық материалдарды Ресейге халықаралық бақылау аясында тапсырып, жеткізу жүйелерін бөлшектеді.
• Семей ядролық сынақ полигонының жабылуы (1991): Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы әрі маңызды қадамдарының бірі – әлемдегі ең ірі ядролық сынақ полигондарының бірі болған Семей сынақ полигонын жабуы болды. Бұл шешім елдің ядролық қауіптерді жоюға деген ұмтылысын білдірді.
• Орталық Азиядағы ядролық қарудан азат аймақ (ОАЯҚА): 2006 жылы Қазақстан көршілес елдермен бірге ОАЯҚА құрды. Кейінірек Келісім Орталық Азияның бес мемлекеті тарапынан ратификацияланып, 2009 жылдың 21 наурызында күшіне енді.
• Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні (2009): БҰҰ Бас Ассамблеясы Қазақстан ұсынған 29 тамызды «Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні» деп жариялау туралы қарарды бірауыздан қабылдады (1991 жылғы 29 тамызда Семей сынақ полигонын жабу туралы жарлыққа қол қойылған болатын).
• Ядролық қарусыз әлем құру туралы жалпыға ортақ декларация: Қазақстанның бастамасымен қабылданып, 2015 жылы желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылданды.
• Уранның аз байытылған қорын сақтау банкі: Усть-Каменогорск қаласында МАГАТЭ-нің уранның аз байытылған қорын сақтау банкін орналастыру – Қазақстанның ядролық қаруды таратпау ісінде сенімді әрі жауапты серіктес ретінде халықаралық қауымдастық тарапынан танылуының дәлелі.

2. Қақтығыстарды шешу үшін бейтарап алаң ұсыну
   Геостратегиялық орналасуын, бейбітсүйгіш және теңгерімді сыртқы саясатын пайдалана отырып, Қазақстан өңірлік және халықаралық дауларды шешуге жан-жақты қолдау көрсетіп, бейтарап келіссөз алаңын ұсынады.
   Негізгі бағыттар:

• Иранның ядролық бағдарламасы бойынша келіссөздердегі Қазақстанның рөлі (2013): Қазақстан 2013 жылы Иран мен 5+1 Тобы (БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің бес тұрақты мүшесі және Германия) арасындағы екі келіссөзге бейтарап алаң ұсынды. Алматыда өткен кездесулер диалогты ілгерілетіп, ақырында 2015 жылы Бірлескен кешенді іс-қимыл жоспарының қабылдануына ықпал етті.
• Астана процесі (2017 жылдан қазіргі уақытқа дейін): Қазақстан Сирия үкіметі, оппозициялық күштер, сондай-ақ Ресей, Түркия және Иран қатысқан Сирия бойынша келіссөздерді Астанада ұйымдастырды.
• Армения мен Әзербайжан арасындағы бейбіт келіссөздер (2024): 2024 жылғы мамырда Қазақстан Армения мен Әзербайжан арасындағы бейбіт келіссөздерге алаң ұсынды. 2024 жылғы қыркүйекте Әзербайжан Қазақстанның Баку мен Ереван арасында бейбіт келіссөздерді жалғастыру ұсынысын қабылдады.

3. Халықаралық ұйымдардағы белсенді қызметі
   Қазақстан барлық әлем елдерімен өзара құрмет пен өзара тиімді қатынастарды орнатып келеді. Астана Орталық Азия мемлекеттерімен көпжақты ынтымақтастықты нығайту жөніндегі стратегиялық бағытты берік ұстанып, өңірде тұрақтылықты қолдау үшін одан әрі өңірлік ынтымақтастықты дамытуға үлес қосуға ниетті. Қазақстан «Табысты Орталық Азия – табысты Қазақстан» қағидатын ұстанады.
   Қазақстан бейбітшілік, қауіпсіздік пен әртүрлі секторларда ынтымақтастықты қолдау мақсатында өңірлік және халықаралық ұйымдарды құру бойынша бірқатар бастамалар ұсынды.
   Негізгі бастамалар:

• Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК): Қазақстан құрған көпжақты форум 1992 жылы Азияда бейбітшілік, қауіпсіздік пен ынтымақтастықты қолдау мақсатында диалог пен сенімді нығайту шаралары арқылы құрылды. АӨСШК-нің 28 мүше мемлекеті өңірдегі тұрақтылықты нығайтуда маңызды рөл атқарады.
• Ислам азық-түлік қауіпсіздігі ұйымы (ИАҚҰ): Қазақстан ИАҚҰ-ны 2013 жылы Ислам ынтымақтастық ұйымына (ИЫҰ) мүше мемлекеттердегі азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін шешу мақсатында құруды бастады. ИАҚҰ ауыл шаруашылығын дамытуға ықпал етеді, азық-түлік дағдарыстарын еңсеру бойынша күш-жігерді үйлестіреді және ислам елдері арасында тәжірибе алмасуға жәрдемдеседі.
• Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ): Қазақстан ШЫҰ-ның негізін қалаушылардың бірі болып табылады, ұйымның қызметі саяси және экономикалық ынтымақтастықты және Еуразияда қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған. 2024 жылы Қазақстан ШЫҰ-ға төрағалық етіп, лаңкестікке қарсы күрес, өңірлік тұрақтылықты қамтамасыз ету және экономикалық ынтымақтастық бойынша бастамаларды ілгерілетуде.
• 2024 жылы Қазақстан АӨСШК, Түркі мемлекеттері ұйымы, Орталық Азия мемлекеттері кеңесі, Ұжымдық қауіпсіздік шарт ұйымы, Ислам азық-түлік қауіпсіздігі ұйымы және Аралды құтқару халықаралық қоры сияқты бірқатар ұйымдарға төрағалық етуде.
• Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі: 2003 жылдан бастап Қазақстан әр үш жыл сайын конфессияаралық диалогты, өзара түсіністік пен бейбітшілікті қолдау мақсатында әлемдік дін лидерлерін біріктіретін Съез өткізеді. Съез ұлттар мен діни қауымдастықтар арасындағы төзімділік пен құрметті нығайтуға арналған бірегей алаң болып табылады.

4. Қазақстанның гуманитарлық көмек көрсетуге бейілділігі
   Қазақстан KazAID халықаралық даму агенттігі арқылы жаһандық гуманитарлық күш-жігерге үлес қосып, дағдарыс жағдайындағы дамушы елдерге қолдау көрсетуде.
   Негізгі бағыттар:
5. Жаһандық қауіпсіздік пен бейбітшілікті қолдауға қосқан үлесі
   Қазақстан БҰҰ-ның бітімгершілік қызметіне қатысуды өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған сыртқы саясатының маңызды бағыты ретінде қарастырады.
   Қазіргі уақытта 630 қазақстандық әскери қызметші БҰҰ-ның бітімгершілік операцияларына қатысты, ал тағы 157 бітімгер қазіргі уақытта Гуалан биіктігінде, соның ішінде 139 әскери қызметші ұлттық контингент құрамында + 1 штаб офицері Батыс Сахарада, Орталық Африка Республикасында, Конго Демократиялық Республикасында және Ливанда БҰҰ-ның бітімгершілік миссияларында қызмет атқаруда.
   Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігінің Бітімгершілік операциялар орталығы («КАЗЦЕНТ») БҰҰ миссиялары үшін бітімгерлерді дайындаумен айналысады. 2019 жылдан бері «КАЗЦЕНТ» БҰҰ-ның сертификатталған бітімгершілік курстарын өткізіп, БҰҰ-ға мүше елдердің әскери қызметшілерін бітімгершілік миссияларында қызмет етуге дайындауда.
   «КАЗЦЕНТ» Африка, Азия және Еуропа елдерінің әскери қызметшілеріне оқу курстарын өткізеді. 2023-2024 жылдары Ұлыбритания, Иордания, Канада, Қырғызстан, Нигерия, Ресей, Сауд Арабиясы, Тунис, Түрікменстан, Түркия, Өзбекстан, Франция, Чехия және Жапониядан келген 74 шетелдік бітімгер БҰҰ-ның сертификатталған «КАЗЦЕНТ» курстарында біліктілігін арттырды.

Қорытынды
Қазақстанның ядролық қарусыздану, келіссөздерге бейтарап алаң ұсыну, гуманитарлық көмек көрсету және жаһандық бітімгершілік бағытындағы бейбітшілік пен қауіпсіздік орнату саясаты елдің әлемдегі тұрақты әрі қауіпсіз тәртіпке қол жеткізуге деген терең берілгендігін көрсетеді.