Қазақстанның дамуының негізгі қорытындылары туралы Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде

Жалпы мәліметтер

Қазақстан 1465 жылы құрылған сақтар мен ғұндардың көптеген мемлекеттік құрылымдары, Түркі қағанаты, Алтын Орда және Қазақ хандығы шыққан Ұлы даланың ұлы көшпенді өркениетінің мұрагері болып табылады. Патша империясы мен Кеңес Одағының құрамында болған 260 жылдан кейін ел тәуелсіздігін 1991 жылы 16 желтоқсанда қалпына келтірді, ал Нұрсұлтан Назарбаев бүкіл халық болып Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті болып сайланды.

Тәуелсіздік таңында Қазақстан орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қазіргі заманғы еркін нарықтық жүйеге, басқарудың тоталитарлық моделінен көппартиялы демократияға трансформациялауға бағытталған реформаларды іске асыруға кірісті. Соңғы 30 жыл ішінде Қазақстан 186 елмен дипломатиялық қатынастар орнатты, Еуразияның қарқынды дамып келе жатқан экономикаларының біріне және халықаралық аренадағы беделді дауысқа айналды.

Қазақстан өзінің көпғасырлық тарихымен және көпқырлы мәдени мұрасымен мақтана алады. Қазіргі адам өмірінің маңызды бөлігі болып табылатын көптеген жайттар Қазақстан аумағынан орын алды. Мұндай құбылыстардың қатарына мыналар жатады:

Атқа міну мәдениеті. Жылқыны қолға үйрету алғаш рет Қазақстан аумағында орын алған. Қазақтардың ата-бабалары атқа арналған қорғаныс сауыт-саймандарын және салт атты үшін сауыт-саймандарды бірінші болып жасаған.
"Алтын адам": 1969 жылы Есік қаласынан алыс емес жерде "қазақ Тутанхамоны " - "Алтын адам" табылды. Біздін дәуірімізге дейін V ғасырда шеберлікпен жасалған жауынгердің алтын киімдері дала өркениетінің қуаты мен эстетикасын көрсететін бай мифологияны көрсетті.
Жібек жолы: Қазақстанның Еуразия жүрегінде Бірегей Орналасуы ежелден әртүрлі аймақтар мен өркениеттер арасында транзиттік "дәліздердің" пайда болуына ықпал етті. Бұл бағыттар Жібек жолы жүйесі - Еуразия құрлығының шығысы мен батысы, солтүстігі мен оңтүстігі арасындағы сауда және мәдени байланыстардың трансконтинентальдық желісі болып қайта құрылды.
Алма мен Қызғалдақ: Тянь-Шань тау жотасының етегі-алма мен қызғалдақтың тарихи отаны. Алма ағашының ең көне түрі-Сиверс алма ағашы Қазақстаннан шыққан. Бүгінгі таңда бүкіл әлемде қызғалдақтың 3000-нан астам түрі бар, олардың көпшілігі Қазақстаннан шыққан.

Экономика және инвестициялық климат

Қазақстанның ЖІӨ 180 млрд, АҚШ долларынан асады (Дүниежүзілік банк).Тәуелсіздік жылдарында ол 16 есе өсті. Бұл Орталық Азиядағы ЖІӨ-нің жартысынан астамын құрайтын ірі экономика.
Жұмыссыздықтың төмен деңгейі (2020 жылы 9% - e.gov.kz).
2015 жылы Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына кірді.
Экономика жергілікті кәсіпкерлер үшін үлкен мүмкіндіктер ұсынады-үкімет 2025 жылға қарай ШОБ-та жұмыс істейтін адамдардың санын 4 млн. - ға дейін (2020 жылғы 3,3 млн. - мен салыстырғанда) ұлғайтуды жоспарлап отыр, осылайша ЖІӨ-дегі ШОБ үлесін 31% - дан 35% - ға дейін (www.primeminister.kz).
Қазақстан Дүниежүзілік банк тобының "бизнесті жүргізу" (2019) баяндамасына сәйкес 25-ші орынға ие бола отырып, өңірдегі үздік инвестициялық ахуалы бар ел болып саналады.
Еліміз тәуелсіздік алған сәттен бастап 330 млрд. доллардан астам тікелей шетелдік инвестиция тартты.
Қазақстан электрондық үкіметтің даму деңгейі бойынша БҰҰ рейтингінде 193 елдің ішінде 29-шы орында (2019 жылғы 39-шы орынмен салыстырғанда).Бұл ТМД елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш
Қазақстан 2021 жылғы экономикалық еркіндік индексі бойынша елдер рейтингінде 180 мемлекет арасында 34-орынды иеленді (2019 жылғы 59-орынмен салыстырғанда) (www.heritage.org).
Қазақстанның үлесіне Орталық Азияға тартылған тікелей шетелдік инвестициялардың 70% - ы тиесілі.
Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялардың шамамен 50% - ы ЕО-дан тартылды, оның ішінде 96,6 млрд. Нидерландыдан, 16,7 млрд. Франциядан, 8,7 млрд. Бельгиядан 6,8 млрд. Италиядан және 5 млрд. Германиядан(2020). Басқа ірі инвесторлар-Ресей, Қытай, АҚШ, Түркия, Жапония және Оңтүстік Корея.
Қазақстан экономикалық реформалар, халықаралық сауда, инвестициялар және саяси тұрақтылық үшін ашықтық тұрғысынан өңірде көшбасшы болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан инвесторларды қорғауды күшейту, бюрократияны қысқарту, салық салудың ашықтығын арттыру және кәсіпкерлікті қолдау үшін ауқымды реформалар жүргізуде.
Қазақстан "Белдеу және жол" бастамасын іске асыруда негізгі рөл атқарады. Елге Қытайдан Еуропаға және керісінше транзиттік трафиктің 70% келеді.
2018 жылы "Астана" халықаралық қаржы орталығы (АХҚО) құрылды, ол өңірдегі қаржы хабына айналуға бағытталған жоба.
Қазақстанның негізгі экспорттық тауарларына: шикі мұнай, мыс, табиғи газ, уран, ферроқорытпалар, бидай, өнеркәсіптік өнімдер жатады.

Сыртқы саясат және халықаралық ынтымақтастық

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан барлық көршілерімен мемлекеттік шекараны бейбіт жолмен реттеді.
Ел әлемде тең құқықты серіктестік қатынастарды қолдауға бағытталған көпвекторлы сыртқы саясатты жүргізеді.
Қазақстан-ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қозғалысының жаһандық көшбасшысы:

- 1991 жылғы 29 тамызда Қазақстан Семей ядролық полигонын жауып, әлемдегі көлемі бойынша төртінші ядролық арсеналдан бас тартты;

- 2009 жылы Қазақстан Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақты құруға қатысты (ОАЯҚҚА);

- Ел 5+1 тобы мен Иран арасындағы Иранның ядролық бағдарламасы бойынша келіссөздердің екі раундын қабылдады;

- Қазақстан аумағында атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (АЭХА) бастамасымен төмен байытылған уран банкі құрылды.

Қазақстан жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті нығайту, дағдарыстарды реттеу, мәдениетаралық диалог пен тұрақты даму бойынша халықаралық күш-жігерге белсенді түрде ықпал етеді.
Қазақстан бүгінде 27 ел мүше болып табылатын Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақырды.
Қазақстан өңірлік ынтымақтастық жобаларына, оның ішінде Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) және Түркітілдес мемлекеттердің Ынтымақтастық Кеңесінің (ТМЫК) тең құрылтайшысы ретінде белсенді қатысады.
Қазақстан посткеңестік кеңістіктегі алғашқы мемлекет және халықтың көпшілігін мұсылмандар құрайтын, 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық еткен және 11 жыл ішінде алғашқы ЕҚЫҰ Саммитін өткізген алғашқы ел болды, онда "Астана естелік декларациясы: қауіпсіздік қоғамдастығына қарай" қабылданды.
Қазақстан 2011-2012 жылдары Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына (ИЫҰ) табысты төрағалық етті.
Қазақстан 2014 жылы құрылған Еуразиялық экономикалық одақтың негізін қалаушылардың бірі болып табылады.
Қазақстан 2017-2018 жылдарға БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайланған Орталық Азиядағы алғашқы ел болды.
Қазақстан Сирия үкіметі, қарулы оппозиция және кепілгер мемлекеттер (Ресей, Түркия және Иран) арасындағы келіссөздер үшін платформа ұсынған Астана процесі арқылы Сирия дағдарысын реттеуге үлес қосуда.
Ауғанстанды қалпына келтіруге үлес қосу Қазақстан үшін негізгі басымдықтардың бірі болып табылады. Еліміз даму мақсатындағы гуманитарлық көмек және жас әйелдерге ерекше назар аударатын көмек, студенттік Стипендиялар, сондай-ақ полиция қызметкерлерін даярлау бағдарламаларын ұсынды.
Қазақстан Нұр-Сұлтан қаласында "Болашақ энергиясы" тақырыбында "ЭКСПО-2017" халықаралық мамандандырылған көрмесін өткізді.

Қазақстанның саяси жүйесі және азаматтық қоғамы

1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан демократиялық және еркін қоғам құру жөніндегі күш-жігерді дәйекті түрде қолдайды.
Қазақстанның президенттік басқару нысаны бар. Атқарушы билік үкіметке тиесілі, ал заң шығарушы билікті Сенат пен Мәжілістен тұратын парламент жүзеге асырады.
2019 жылдан бастап Президент Қасым-Жомарт Тоқаев саяси жүйені жаңғыртуға және адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған реформаларды одан әрі іске асыруға кірісті. Оларға мыналар жатады:

-ұлттық қоғамдық сенім кеңесін-жұртшылық өкілдерімен Ашық диалог жүргізу үшін Президент жанынан консультативтік орган құру;

- парламенттік оппозиция институтын құқықтық орнықтыру;

- саяси партиялар кандидаттарының тізіміне әйелдер мен жастар үшін 30 пайыздық квота енгізу;

- жала жабуды қылмыссыздандыру;

- бейбіт жиналыстарды ырықтандыру және саяси партияларды тіркеуді жеңілдету;

- Парламентке саяси партиялардың өту шегін 7% - дан 5% - ға дейін төмендету;

- өлім жазасын жоюға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің екінші Факультативтік хаттамасына қосылу;

- Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің рөлін күшейту.

2021 жылғы 10 қаңтарда Мәжіліс депутаттарының және жергілікті өкілді органдардың сайлауы болып өтті. Бұл сайлау Қазақстан сайлау жүйесінің ашықтығын, әділдігін және айқындығын одан әрі арттыруға бағытталған жаңа Қағидалар қолданысқа енгізілгеннен кейін бірінші болды. 5 саяси партияның 3-і Парламенттің төменгі палатасына кіру үшін жеткілікті дауыс жинады.
Қазақстан этникалық және діни тұрғыдан әр түрлі. Елде 140 түрлі этникалық топтардың өкілдері тұрады және 18 діни конфессияны білдіретін 4000-ға жуық діни ұйымдар еркін жұмыс істейді. Ірі этникалық топты қазақтар құрайды (68,5%). Басқа ұлттар арасында: орыстар (18,9%), өзбектер (3,3%), ұйғырлар (1,5%), украиндар (1,4%), немістер (1,0%), кәрістер (0,6%). Халықтың көпшілігі мұсылман (шамамен 70%). Тағы 26% - христиандар.(Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі, 2020).
1995 жылы ұлтаралық қатынастарды үйлестіру мақсатында Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Ол түрлі этномәдени бірлестіктерден тұрады және ел парламентіне тоғыз мүшені сайлайды.
Нұр-Сұлтанда әр үш жыл сайын әлем мәдениетаралық және өркениетаралық үнқатысудың жаһандық мәселелерін талқылау үшін әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі өтеді.
Қазақстан 2020 ж. БҰҰ-ның Адами даму индексінде 51-ші орында (1999 ж.76-шы орынмен салыстырғанда). Бұл ТМД елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш - даму деңгейі өте жоғары елдер тобында.
1993 жылы мемлекет қаржыландыратын "Болашақ" халықаралық стипендиясы құрылды, ол мыңдаған жас қазақстандықтарға әлемнің жетекші университеттерінде білім алуға мүмкіндік берді.
ДЭФ-тің "жаһандық гендерлік алшақтық индексі" атты 2020 жылғы кіші баяндамасында Қазақстан халықтын көпшілігі мұсылмандар болатын елдер арасында ең жоғары 72-ші орынды иеленеді, бұл гендерлік теңдіктің жоғары деңгейін куәландырады (GlobalGenderGapReport 2020).