10 тамыз-қазақтың ұлы ағартушысы және ақыны Абайдың туған күні

Абай (Ибрагим) Құнанбайұлы (10.08.1845 — 23.06.1904) — ақын, ағартушы және философ, жаңа қазақ ұлттық жазба әдебиеті мен қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы.

Семей облысының Шыңғыс тауларында Тобықты тайпасының старшинасы Құнанбайдың отбасында дүниеге келген. Алғашқы білімін молдадан алып, кейін Семей имамы Ахмет-Ризаның медресесіне жіберіледі. Медреседе оқудан басқа ол орыс мектебінде де оқыды. Араб, парсы және басқа да шығыс тілдерін меңгерген. Навои, Фирдоуси, Низами, Саади, Джами, Хафиз, Сайхали сияқты шығыс классиктерінің шығармаларын түпнұсқада оқыған.

Қалада оқуын аяқтамай, әкесінің талабы бойынша ауылға оралып, сот қызметіне және болашақ ру басшысының әкімшілік қызметіне кіріседі. Шешендік пен тапқырлық қару болған ауызша жарыстарды өткізу тәсілдерін түсінеді. Абай әділ және бейтарап шешімдер шығарып, Құнанбайдың мүдделері мен ұмтылыстарына қайшы келеді.

Өмірінің қалған жиырма жылы мазмұнды шығармашылық, поэтикалық қызметте өтті. Х1Х ғасырдың 70-ші жылдарының ортасында А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, И.А. Крылов, Л.Н. Толстой, М.Е. Салтыков-Щедрин, И.С. Тургенев, Ф.М. Достоевский орыс тілі мен орыс әдебиетінің классиктерін зерттеуді қайта бастады. Орыс саяси жер аударылған Е.П. Михаэлис, И.И. Долгополов және С.С. Гросспен танысу оның прогрессивті көзқарастарын қалыптастырады.    

 Абай 1882-1886 жылдары құрылған поэтикалық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік-қоғамдық, моральдық мәселелеріне тоқталып, қазақтарды өркениетті дамудың «дұрыс жолына» шығуға шақырды. Адамды «ақыл, ғылым, ерік» көтеретін қоғамның прогрессивті дамуына деген ұмтылыс Абай шығармашылығының басты бағыттарының бірі болып табылады. Ол еңбекті қоғамның байлығы мен молшылығына апаратын жалғыз жол ретінде қарастырды. Халық пен билік арасындағы қайшылықтарды ашты. Қоғамдағы бос әурешілік пен феодалдық әдет-ғұрыптарды сынға алып, ұрпақтар арасындағы дауларға наразылық білдірді.

Басқару мәселелерінде демократиялық ұстанымдарды ұстанды. Билеушілердің лауазымына халықтың игілігі үшін қызметке мүдделі адал адамдар сайлануы керек деп есептеді.

Халықтың өмірін жақсарту жолдарын, ең алдымен, қоғамның экономикалық негізінің өзгеруінен көрді. Ол қазақтардың прогрессивті дамуын егіншіліктің, қолөнердің және сауданың дамуымен тығыз байланыстырды.    

Ол надандықты жеңе алатын негізгі күшті ғылым мен ағартушылықтан көрді. Барлық халықтар үшін бейбітшілік пен өзара түсіністік қажеттілігін мойындай отырып, тек осы жағдайда ғана қоғамның негізгі қозғаушы күштері – ғылым, озық идеялар, мәдениет толық көлемде дами алады және бүкілхалықтық өркендеу пайда болады деп сенді.

Абай өз шығармаларында ана және әйелді отбасының тірегі ретінде жырлады, қалым, көп әйел алудан бас тартты, қазақ қоғамындағы әйелдің теңдігі үшін күресті. «Көзімнің қарасы», «Қызарып, сұрланып», «Ғашықтық тілі – тілсіз тіл» өлеңдерінде махаббаттың күші, әйелдің сұлулығы көрсетілген.

Абайдың көркем проза мен қоғамдық ойдың дамуына қосқан елеулі үлесі «Қара сөздер» - «Гаклия» болды. Кітаптың мазмұны тақырып бойынша әр түрлі 45 «қара сөзден» тұрады. Бұл өсиеттер жастарды халық даналығының рухани бастауларымен таныстыруда маңызды рөл атқарды. «Қара сөздердің» орталық идеясы – гуманистік мұраттардың салтанат құруына, туған халқының шексіз мүмкіндіктеріне деген сенім. 

Абай шығармашылығының органикалық бөлігі – орыс классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аудару (А.С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, и. А. Крылов шығармаларынан 50-ге жуық аударма). Еркін аударма әдісі ақынға әдебиеттің үздік шығармаларына шығармашылықпен қарауға және оларды қазақ халқына жеткізуге мүмкіндік берді.

Абай өмірінде бірнеше ғана өлең жарық көрді. Санкт-Петербургте 1 мың дана тиражбен «Қазақ ақыны Ибрагим Құнанбайұлының өлеңдері» атты жинақ жарық көрді. Абайдың музыкалық мұрасы Қазақ ұлттық өнерінің тарихында ерекше орын алады. Абай әндер мен күйлерді жақсы білді, халық композиторлары Біржан сал, Ақан сері, Тәттімбет, Жаяу Мұса және басқалардың әндерін жоғары бағалады.

Абай орыс халқының әндеріне, романсқа, орыс композиторлары  М.И. Глинка, А.А. Алябьев, А.Е. Варламов, А.Л. Гурилев, А.Г. Рубинштейннің вокалдық шығармашылығына қызығушылық танытты.

Көрнекті ақын-ағартушының бейнесі әдебиет, музыка, бейнелеу өнері шығармаларында бейнеленген. Оның өмірі мен шығармашылығы М.О. Әуезовті «Абай» және «Абай жолы» атты 2 кітапта роман-эпопея жасауға шабыттандырды.

Абай еңбегі әлемнің көптеген тілдеріне аударылған, оның ішінде орыс, қытай, француз және т.б.. Абай туралы естелік ретінде Қазақстанның әдебиет саласындағы мемлекеттік сыйлығы тағайындалды. Оның құрметіне республика аумағындағы қалалар, әкімшілік орталықтар, көшелер, театрлар, кітапханалар және басқа да объектілер Абай атымен аталды. Абайдың 150 жылдығы 1995 жылы ЮНЕСКО қамқорлығымен өтті.