Ахмет Байтұрсынов

ХХ ғасырдың басында қазақ халқы отаршылдық езгінің ауыр кезеңін басынан өткерді: ең жақсы жерлер қоныс аударушы шаруалардың пайдасына алынды; білім алуға қол жетімділік болмады; халықтың мұқтаждығы үшін кәсіпорындар мен зауыттар салынбады. Мұндай жағдайда қазақтар арасында патша үкіметі алдында өз халқының мүддесін қорғай бастаған адамдар тобы қалыптаса бастады. Олардың қатарына Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердіұлы кіреді. Олар даланы дамыту үшін жағдай жасаумен қатар, қазақ әдебиетінің жарқын өкілдері де болды. Өз өлеңдері, поэмалары, романдары арқылы олар қазақтарды білім алуға, бірлік пен бірігуге шақырды. Атап айтқанда, Ахмет Байтұрсыновты халықты сауатқа, ғылым мен өнерге баулу ниеті үшін қазақтар "ұлт мұғалімі" деп атаған. Қазақтың аса көрнекті қайраткері 1872 жылы 16 қаңтарда Торғай облысында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынов бала кезінен патша әкімшілігінің әділетсіздігін өз мойнына алды: 1885 жылы оның әкесі, сондай-ақ үш ағайынды Сібірге жер аударылды. Жақын туыстарының қамқорлығында қалған ол ауыл молдасынан алғашқы білім алуды бастайды, бұл XIX-XX ғасырлардағы барлық қазақтардың бастауыш білім алуының ерекшелігі болып табылады. Ахмет Байтұрсынов білімқұмар және қабілетті оқушы бола тұра, қажетті емтихандарды тапсырып, Торғай қаласындағы орыс-қазақ училищесіне оқуға түседі. Оны табысты аяқтап, оқуын 1895 жылға дейін Орынборда – қазақтардың тағы бір көрнекті педагогы және ағартушысы Ыбырай Алтынсарин негізін қалаған мұғалімдер семинариясында жалғастырады.

Семинарияны аяқтаған соң, Ахмет Байтұрсынов өзінің педагогикалық қызметін Ақтөбе уезінде бастап, оны Қостанайда жалғастырады. Дәл осы қалада ол өзінің өмірлік серігі болған қызды – Бадрисафаны кездестіреді.

Ахмет Байтұрсыновтың бақылауындағы өз халқының ауыр жағдайы оны саяси қызметін бастауға мәжбүр етті. 1905 жылы ол қазақтар отаршылдық саясатты тоқтатуды және ұлттық автономияны ұсынуды талап еткен император Николай II-нің атына Қарқаралы петициясының бастамашыларының бірі болды. Ахмет Байтұрсынов патша әкімшілігін сынағаны үшін 1907 және 1909 жылдары тұтқындалады. Саяси қызметін біраз уақытқа қалдырып, ол өмірінің ең маңызды миссиясы – қазақ тілін реформалауға кіріседі. Тарихи тұрғыдан қазақтар араб жазуын пайдаланған және ол қазақ тілінің тереңдігін, байлығын әрқашанда көрсете бермеген. Алдымен, ол қазақ тілінің ерекше әріптері мен сингармониялық дыбыстары енгізілген әліпбидің өзін құруға кіріседі. 1912 жылы "Оқу құралы" шығармасын шығарады, ал 1913 жылдан бастап бүкіл қазақ даласында, сондай-ақ барлық мектептерде Ахмет Байтұрсыновтың әліпбиін қолданды. 24 әріптен тұратын жаңа әліпби "жаңа емле" ("Новая орфография") немесе төте жазу деп аталды. Жаңашылдықтың мәні Байтұрсыновтың қазақ тілінде қолданылмаған, дәстүрлі емес дауысты араб әріптерін алып тастауында болды. Бұрын қазақтар бұл әріптерді қолданғаны дінмен, исламмен түсіндіріледі, ол Қазақстан аумағына тек сенім ретінде ғана емес, сонымен бірге мәдени жүйенің бөлігі ретінде де келді. 1914 жылдан 1916 жылға дейін ол Морфология, Фонетика, Синтаксис сияқты басылымдардан тұратын "Тіл құрылымы" жинағын шығарды.

Ахмет Байтұрсыновтың Әліппесі

Ахмет Байтұрсынұлы өзінің білімге шақыруын халыққа жеткізудің маңыздылығын түсіне отырып, саясатқа қайта орала отырып, 1913 жылы Орынбор қаласында "Қазақ" газетін шығара бастайды. Бұл газет 1918 жылға дейін созылды. 1917 жылы Қазан төңкерісі аяқталғаннан кейін бірден Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай қазақтардың жалпыұлттық саяси партиясы – "Алаш"құрылғаны туралы жариялайды. Қайраткерлер қазақтарға автономия беру, халықтың өмір сүру сапасын жақсарту үшін күресті. 1918 жылы Қазақстан аумағында 1920 жылға дейін созылған Алаш автономиясы жарияланды. Бірақ өзінің одақтастары – Ақ Үкіметтен, монархистерден тиісті қолдау таппай, Алаш үкіметі Кеңес үкіметі алдында капитуляциялауға мәжбүр болды, ал Ахмет Байтұрсыновтың өзі 1929 жылға дейін ағартудың халық комиссары болды. 1929 жылы Алаш үкіметінің саяси қызметіне байланысты тұтқындалып, Байтұрсыновтың отбасы Сібірге жер аударылды. 1934 жылы Қызыл Крест комитетінде жұмыс істеген Максим Горькийдің әйелі Екатерина Пешкованың өтініші бойынша Ахмет Байтұрсыновқа және оның отбасына рақымшылық жасалады. 1937 жылы сталиндік террор жаппай болған кезде Ахмет Байтұрсыновты қайта тұтқындайды да, 1937 жылдың 8 желтоқсанында ату жазасына кеседі. КСРО кезінде Байтұрсыновтың шығармалары басылып шықпады және жарияланбады, ол Қазақстан тарихынан сызылып тасталды. Ақыры, 1988 жылы ақталып, қазақтарға көрнекті қайраткердің есімі қайтарылды. Қазіргі Қазақстанда Нұр-сұлтан, Ақтөбе көшелеріне "Ұлт ұстазы" есімі берілген, ал Қостанайда университет аталған. Алматыда музей-үй бар.

Ахмет Байтұрсыновтың өмірі - тылсым күрестің жарқын үлгісі. Өз халқының құқығы үшін күрес, қазақтар үшін лайықты білім мен ғылым үшін күрес, жарқын болашақ үшін күрес. Ахмет Байтұрсыновтың ықпалы тек қазақ даласымен шектелмеді. Ол әзірлеген бірегей әліпбиді Қытай, Өзбекстан, Ауғанстан, Иранда тұратын қазақтар қолданып келеді. Ал ол тұрып, жұмыс істеген Орынбор қаласында Тәуелсіз Қазақстан Үкіметінің бастамасымен мемориалдық тақта орнатылды.

Алматыдағы Байтұрсыновтың мұражай үйі