Алаш саяси қозғалысы

Әрбір халық тарихи ретроспективада саяси кемелдену кезеңінен өтеді. Қазақстан тарихында бұл кезең ХХ ғасырдың басына түсті. Ауыр отарлық езгі, қазақтардан құнарлы жерлерді алу, шаруаларды патша үкіметінің далаға көшіруі ұлттық қозғалыстың пайда болуына себеп болды. Бастапқыда қозғалыс 1905 жылы 22 шілдеде Қарқаралы петициясын жазу арқылы өзінің талаптары мен мақсаттарын мәлімдеді. Оған қазақ халқының көрнекті қайраткерлері - Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жақып Ақпаев қол қойды. Қарқаралы петициясында ар-ождан бостандығы, қазақ тілінде оқытуды ұйымдастыру, қоныс аудару саясатынан бас тарту және жерлерді қазақтарға қайтару туралы талаптар қойылды. Петиция император Николай II-ге жіберіліп, оған 15 мыңнан астам адам қол қойды. Қазақ даласы үшін бұл петиция өте маңызды болды, өйткені ол проблемалардың барлық спектрін қамтып, шын мәнінде ұлттық қозғалыстың бағдарламалық мақаласына айналды.

                                                                       Қарқаралы петициясы

1905 жылдың соңында Орал қаласында Қазақстанның бес облысы делегаттарының съезі өтті, онда ұлттық қозғалысты ұйымдастыру туралы шешім қабылданды. Бұл қозғалыс қазақтар үшін киелі мәні бар «Алаш» атауын алды. Аңыз бойынша, мұндай атауды барлық қазақтардың арғы атасы – Алаш хан қолданған, ал қазақтар да бұл атауды өздерінің жауынгерлік айқайы ретінде пайдаланған. Жалпы алғанда, оған бүкіл дала бойынша екі жүз мыңнан астам адам кірді. Өз ойлары мен идеяларын халыққа жеткізу үшін ұлттық интеллигенция баспасөз басылымдарын – газеттер мен журналдарды шығара бастады. 1907 жылы екі газет: «Қазақ газеті» және «Серке» шыға бастады. 1911 жылы бас редакторы Мұхамеджан Сералин болған «Айқап» журналы шыға бастады. Ахмет Байтұрсыновтың редакторлығымен 1913-1918 жылдар аралығында «Қазақ» газеті жарық көрді. Мерзімді басылымдардың әрқайсысын «Алаш» ұлттық қозғалысы өзінің Қарқаралы бағдарламасын жүзеге асыру үшін пайдаланған деп айтуға болады. 1917 жылдың 21-28 шілде аралығында Орынбор қаласында Тұңғыш жалпықазақ съезі өтті. Съезд қараған және барлық делегаттар қолдаған маңызды мәселелердің бірі-саяси партияға «Алаш» қозғалысын рәсімдеу. Партия көшбасшылары Әлихан Бөкейханов, Халел Ғаббасов, Айдархан Тұрлыбаев болды. Партияның құрылуы Семей қаласында алғаш рет «Сарыарқа» газетінде жарияланды, ал бас редакторы Әлімхан Ермеков болды. «Алаш» саяси партиясы тұрақты билікті ұйымдастыру үшін Х тармақтарын ұсынды:

1. Ұлттық автономияның құрылуы;
2. «Алаш» атын автономияға беру;
3. Болашақ автономияның бүкіл аумағы, сондай-ақ оның жер қойнауы бүкіл халықтың меншігі деп жарияланды;
4. Болашақ автономияның Конституциясын Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы бекітті;
5. Барлық ұлттық азшылықтардың құқықтарына кепілдік беру;
6. 25 мүшеден тұратын автономия халық кеңесін құру, олардың 10-ы орыс болуы керек;
7. Халық милициясын құру;
8. Автономия аумағында жалпы сайлау өткізу;
9. Автономия қарыз алуға, көршілермен келіссөздер жүргізуге құқылы болуы керек;
10. Автономия Конституциясын әзірлеу.

1917 жылдың қазан айында революция болды, оның нәтижесінде Кеңестер (қызылдар) мен ақ үкімет билік үшін күресе бастады. Ұлттық интеллигенция мен «Алаш» партиясының көшбасшылары кеңестердің идеяларын қабылдамай, 1917 жылғы 5-13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында екінші жалпықазақ съезін өткізді. Бұл съезде ұлт мемлекет – Алаш автономиясын немесе Алаш Орданы құру туралы жарияланды. Мемлекет басшысы болып Әлихан Бөкейханов, ал астанасы болып Семей қаласы сайланды.

Әлихан Бөкейханов

1918 жылдың наурыз айында Алаш Орда үкіметінің мүшелері-Халел Досмұхамедов пен Жанша Досмұхамедов В. Ленин және И. Сталинмен большевиктердің қазақтарға ұлттық автономия беруі жөнінде келіссөздер жүргізді. Сондықтан, өз мемлекетін нығайту, сондай-ақ оны дамыту үшін Алаш Орда көшбасшылары Кеңес өкіметіне қарсы шыққан Ақ қозғалыспен белсенді ынтымақтаса бастады. Кеңес қызыл армиясына қарсы күресті ұйымдастыру үшін Алаш автономиясының әскери бөлімдерін ұйымдастыру туралы шешім қабылданды. 1918 жылы Қазақстанның барлық қалаларында – Қостанай, Орал, Орынбор, Семей қалаларында ат сөрелері құрылды.

Алаш автономиясының ат полкі

Кеңес үкіметіне қарсы тұру шеңберінде Алаш-Ордада 1918 жылғы маусымда қаулы қабылданды, соған сәйкес Алаш автономиясы аумағындағы кеңестердің барлық декреттері жарамсыз деп танылды.

Ақ Үкімет қана Алаш Орданың одақтасы болған жоқ. Қазақстан аумағында Мұхтар Әуезов құрған «Жанар» және «Жас Азамат» жастар ұйымдары осындай болды.

Өкінішке орай, орыс АҚ қозғалысының жетекшісі адмирал А.Колчак қазақтардың ұлттық автономиясын қолдамады және 1919 жылға қарай дала халқының өзі Социалистік идеяларға сүйенген кеңестердің қызыл үкіметін көбірек қолдай бастады. 1919 жылдың желтоқсанында Алаш-Орда кеңестерге құлақ асуға мәжбүр болды, ал Ахмет Байтұрсынов, Смағұл Сәдуақасов сияқты оның кейбір қайраткерлері кеңестік мемлекетті басқару жүйесіне белсене ықпалдаса бастады. 1920 жылдың өзінде-ақ Алаш Орда большевиктермен жойылып, оның көшбасшылары мен жақтаушылары толық рақымшылық алды. Қазақстан аумағында Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы жарияланды.

Қазақтар үшін Алаш қозғалысының көшбасшылары тек саяси қайраткерлер ғана емес, ағартушылар, ғалымдар да болды. Алаш Орда таратылғаннан кейін оның көшбасшысы – Әлихан Бөкейханов Мәскеуде тұрып, КСРО халықтары орталық баспасының қазақ секциясының әдеби қызметкері болған, Халел Досмұхамедов денсаулық сақтаумен және баспа ісімен айналысқан, ал Мағжан Жұмабаев Қазақстан Жазушылар одағын құрудың бастауында іс жүзінде тұрған.

Алаш көсемдері мен мүшелерінің тағдыры қайғылы болды – оларды 1937-1939 жылдары сталиндік террор кезінде атып өлтірді. Алаш Орданың барлық қайраткерлерінен тек Әлімхан Ермеков атылған жоқ.

«Алаш» ұлттық қозғалысының көшбасшылары мен қатысушылары өз халықтарына еркіндік беру және отарлық езгіден арылу сияқты игілікті мақсаттар қойды. Өкінішке орай, жеткілікті ресурстарға ие бола отырып, сондай – ақ өзінің одақтастары-ақ қозғалыстың толық қолдауын таба алмай, Алаш мемлекеті жойылды.

Семейдегі Алаш Орда Үкіметі