Алаш-Орда - ұлт-азаттық қозғалысы

Ағымдағы жылы «Алаш қозғалысы» мен оның үкіметі – «Алаш-Орда» құрылғанына 106 жыл толады, олар 1917 жылы Семей қаласында құрылған және Кеңес өкіметі таратқан 1920 жылға дейін әрекет еткен қазіргі Қазақстанның бастауы болып саналады. Кейін Алашорда қайраткерлерінің басым бөлігі қуғын-сүргінге ұшырады.

Алаш ұлт-азаттық қозғалысын құру туралы шешім 1917 жылы шілдеде Орынбор қаласындағы Тұңғыш Бүкілқазақ Сьездінде қабылданды. Алаштың басты мақсаты қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру болды. Партия бағдарламасының авторлары мемлекет және саяси қайраткер Әлихан Бөкейханов (Алаш партиясының жетекшісі), ағартушы және лингвист ғалым Ахмет Байтұрсынов, жазушы және ақын Міржақып Дулатов болған.

Отаршылдық езгі, дәстүрлі шаруашылық пен патриархалдық-рулық қатынастардың артта қалуы, әлеуметтік-экономикалық қиындықтар
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының алдыңғы бөлігінде ұлттық өзіндік сана мен патриотизм сезімін оятуға күрт серпін берді және оны қалыптасқан жағдайдан шығудың жолын іздеуге итермеледі. Алаш автономиясы большевиктер елінде билікке келгеннен кейін көп ұзамай құрылды. Автономияның пайда болу себебі зиялы қауым өкілдерінің мемлекеттің күйреуі, өсіп келе жатқан анархия және азаматтық соғыстың басталуы жағдайында халықты қорғауға деген ұмтылысы болды.

Бұған ең алдымен мәдениеттердің өзара ықпалы, қазақ қоғамында ұлттық дәстүрлерде тәрбиеленген және мұсылмандық рухани тәрбиеден басқа еуропалық тәрбие алған зияткерлік элитаның жаңа буынын қалыптастыру ықпал етті.

Өздеріңіз білетіндей, Алаш Орда қайраткерлері Патшалық Ресейде білім алған, ал кейбіреулері сол кезде тіпті еуропалық білім алу мүмкіндігіне ие болған. Қазақ және орыс тілдерінен басқа Алаш-Орда зиялыларының өкілдері араб, француз, неміс және басқа да шет тілдерін меңгерген. Қоғамның өмір сүру сапасын жақсартудың негізгі тәсілі ретінде Байтұрсынов, Жұмабаев немесе Дулатов сияқты Алашорда қайраткерлерінің мақсаты ағартушылық болды.

Ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Тынышпаев, Мыржақып Дулатов, Халел және Жанша Досмұхамедовтар және басқа да көптеген жоғары оқу орындарының түлектері болған. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарынан бастап 1917 жылға дейін тек Қазан университетінде 30-ға жуық жас қазақ оқыды, оның ішінде 17 адам заңгерлік білім алды, қалғандары медициналық білім алды.

Аталған уақыт кезеңінде Санкт-Петербург университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері жоғары білім алды, олардың арасында кейіннен көрнекті қоғам және саяси қайраткерлер болған Бақытжан Қаратаев, Мұстафа Шоқай, Жанша Досмұхамедов және басқалар бар. Халел Досмұхамедов Санкт-Петербург әскери-медициналық Академиясының түлегі, Мұхамеджан Тынышпаев Санкт-Петербург теміржол көлігі институтын бітірген. Толық емес мәліметтер бойынша, революцияға дейін 120 — ға жуық қазақтың жоғары білімі, 700-ге жуық қазақтың орта білімі болған.

«Алаш» партиясы қазақ зиялыларының ұлттық қозғалысынан туды. Оның қатысушылары қазақ халқының жерге құқықтары, өзін-өзі басқару, тілді, ұлттық мәдениет пен дәстүрлерді сақтау үшін күресті. Олар Ресей империясының алғашқы екі Мемлекеттік Думасының құрамына кірді және сол кездегі негізгі саяси партиялардың қызметіне қатысты. Алаш қозғалысының жетекшілері патша үкіметінің қоныс аудару саясатына және қоныс аударушылардың пайдасына байырғы тұрғындардың жерлерін алуға қарсы болды. Олар қазақ халқы үшін өз жеріне меншік құқығын алуға ұмтылды.

Алаш Орда қайраткерлері демократия қағидаттарын басшылыққа алып, өткен ғасырдағы зиялы қауымның либералды-демократиялық қанатына жататын. Олар патшалық Ресейден, содан кейін большевиктерден қазақтар үшін сайлау құқығын талап етті. Олардың идеясы федералды мемлекет шеңберінде дербес басқаруға қабілетті және автономияның тиісті саяси құқықтарына ие болуына негізделген.

1913 жылы болашақ партияның негізгі тірегі «Қазақ» газетінің айналасына топтастырылды (негізін қалаушылар Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулатов). Басылым авторлары өз мақалаларында мәдениет пен ғылымды дәріптеді, тарих мәселелерін қамтыды, қазақ тіліндегі әдебиетті қолдады және дамытты. «Алаш» өкілдері табыс салығын енгізуді, жұмысшылардың құқықтарын қорғауды (меньшевиктер бағдарламасы бойынша), ана тілінде тегін міндетті білім беруді енгізуді ұсынды. Бағдарламада жер мәселесі егжей-тегжейлі қарастырылды. Жерді иелену, ең алдымен, байырғы тұрғындарға жүктелді. «Алаш» шаруалардың Қазақстанға қоныс аударуын тоқтата тұруды және алып қойылған жер учаскелерін қазақтарға қайтаруды ұсынды.

Бүкілқазақ Съезінің шешімімен Болашақ автономия құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқанд және Амудария облыстарының қазақ уездері, Каспий маңы облысының және қазақтар қоныстанған Алтай губерниясының аудандары кіруге тиіс болды. Шын мәнінде, Алаш автономиясы бұл аумақтарды ешқашан толық бақылаған емес. Автономия астанасы ретінде Жана-Семей қаласы – Семей қаласының маңы таңдалып, кейін Алаш деп аталды.

Қазақстанда Алаш автономиясынан басқа «Шура-и-Ислами» басшылығымен өткен мұсылман съезінде Түркістан автономиясы жарияланды. Оның Үкіметінде жетекші орынды Алаш қозғалысының өкілдері – Мұхамеджан Тынышпаев пен Мұстафа Шоқай иеленді. Автономия 1918 жылдың ақпанына дейін созылды және оны большевиктер жойды.

Қысқа өмір сүргеніне қарамастан, Алаш автономиясы мен Алаш-Орда қозғалысы Қазақстан тарихына үлкен әсер етті. «Алаш» көшбасшылары алғаш рет егемен Қазақ мемлекетін құру идеясын ұсынды. Алашордалықтар қазақ халқының өзіндік санасы мен мәдениетін дамытуға зор күш жұмсады. Азаматтық соғыста жеңілгеніне қарамастан, Алаш зиялылары Кеңес мемлекеті шеңберінде Қазақ автономиясын құру идеясын қалдырған жоқ.

Алаш Республикасы егеменді мемлекет ретінде тарихи сәтке - екі жылдан астам уақытқа созылды. Бірақ бұл оның тұрақты тарихи рөлі мен маңыздылығын төмендетпейді. Алаш автономиясы ХХ ғасырда Орталық Азияның Ресей бөлігіндегі алғашқы ұлттық аумақтық құрылым болды, бұл өте маңызды тарихи маңызға ие болды. Осылайша, Алаш автономиясының құрылуы негізінен Қазақ АССР-нің құрылуын алдын-ала анықтады, содан кейін одақтас республикаға айналды, ол өз кезегінде тәуелсіздік алды және қазір Қазақстан Республикасы деп аталады деп айтуға болады.

«Алаш» қозғалысының тарихы — Қазақстанның ең жарқын және қызықты беттерінің бірі.