Абай Құнанбайұлы (1845-1904)

Абай Құнанбайұлы қазақтың қазіргі заманғы әдеби тілінің негізін салушы, ақын, ойшыл, ағартушы, философ, гуманист және қоғам қайраткері болып табылады.

Абай өз елінің тарихында феодалдық-отаршылдық езгі күшейіп, хандық биліктің жойылып, «бөліп ал да, билей бер» қағидасына негізделген жаңа мемлекеттік жүйе орнаған аса қиын да аласапыран кезеңде өмір сүрді. Бірақ жергілікті және отаршыл билік қанша талпынғанымен, қазақтың көркем әдебиеті мен прогрессивті қоғамдық ойы қарқынды дами бастады. Осы кезеңде ұлттық реалистік әдебиет деп аталатын әдебиет дүниеге келді, оның бастауында Абай Құнанбайұлы болды.

Ибраһим Құнанбайұлы (Абай, әжесі қойған есім) 1845 жылы 10 тамызда Шығыс Қазақстанның Жидебай өңірінде дүниеге келген. Алғашында жергілікті молданың тәрбиесінде болған бала 9 жасында Семей қаласындағы медресеге (мұсылмандық мектепке) барады. Онда ол араб және парсы тілдерін белсенді зерттеумен айналысты. Одан кейін Абай орыс мектебінде Қазақстанда қызмет еткен әскери қызметкерлер мен офицерлердің балаларымен бірге оқиды. Оқуды бітіргеннен кейін ол алғашқы өлеңдерін жазады, бірақ авторлығын жасыруға тырысады.

Абайдың тағы бір құмарлығы кітап оқу болады, ол Лермонтов, Пушкин, Байрон, Гете т.б. авторларды үлкен ықыласпен оқыды. Еуропаның ұлы классиктерінің орыс тіліне аударылған шығармаларын оқыды, соның арқасында өнердегі сұлулықты бірте-бірте сезінуді үйренді.

Құнанбайұлы өз халқына еуропалық мәдениетті көрсеткісі келді, бұған орыс және еуропалық мәдениетті қазақтар арасында тарату арқылы қол жеткізді.

Көрнекті мысалдардың бірі – орыс ақыны Михаил Лермонтов Гетенің «Waders Nachtlied» («Waders Night song») өлеңдерін орыс тіліне аударып, өз нұсқасын шығарған: «Тау шыңдары түн қараңғысында ұйықтайды. «Таулар түн қараңғысында ұйықтайды). Арада жарты ғасыр өткенде өлеңдері Абайдың да назарын аударып, оны қазақ тіліне аударуды ұйғарады. «Қараңғы түнде тау қалғып» шығармасы осылайша пайда болып, кейін халықтық шығармаға айналып, көпшіліктің көңілінен шықты.

Абай адам бойындағы кемшіліктерді сынап, әйелдің құлдық жағдайын әшкерелеп, жаман қоғамдық мінез-құлыққа, надандыққа қарсы шықты. Абай қазақ поэзиясының жаңашылы; (поэзияның мақсаты жақсылыққа үйрету және жамандықты айыптау туралы өлеңдер болып табылатын) жыл мезгілдеріне арналған өлеңдері жаңашыл болды: «Көктем» (1890), «Жаз» (1886), «Күз» (1889), «Қыс» (1888). «Масғұт» (1887) және «Әзім әңгімесі» поэмаларының сюжеттері классикалық шығыс әдебиетінің мотивтеріне негізделген. «Ескендір» поэмасы Аристотель тұлғасындағы ақыл мен Ескендір тұлғасындағы жаулаушының сараңдығын қарсы қояды.

Қазақ әдебиетінің тарихында Абай қазақтың өлең құрай тәсілін жаңа метрлермен, ұйқастармен байыта отырып, құрметті орын алды. Ол жаңа поэтикалық формаларды: сегіз буынды және алты буынды ұйқастарды енгізді.

Абай 170-ке жуық өлең жазып, 56 шығарманы аударып, өмірінің соңында әр қазаққа арнап «Қара сөздер» атты үстел кітапшасын жазды (португал тіліне аударылып, 2020 жылы жарық көрді).

19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басында қалыптасып келе жатқан қазақ ұлттық интеллигенциясына Абайдың ықпалы зор болды. Алаш-Орда қозғалысының көсемдері Абайды өздерінің рухани ұстазы, тіпті қазақ елінің жаңғыруының рухани көсемі ретінде қарастырды.

Абай шығармалары уақытқа төтеп беріп, бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпады. Ақын өмір сүрген дәуірден алыстаған сайын оның ұрпаққа өлшеусіз қазына ретінде танытатын мұрасын зерделеу қажеттігін аңғарамыз.

* Абай Құнанбайұлы, «Қара сөздері», аударған Эдельсио Америко, 1-басылым – Сан-Паулу, Нова Александрия баспасы, 2020 ж.