Қазақстан этносаралық келісім моделімен бөлісуге әзір
Айман Жүсіпова
Қазақстанның этносаралық бейбітшілік пен келісімді сақтау саласындағы тәжірибесі мен саясаты халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер үшін шынайы қызығушылық тудырады, деп жазады Айман Жүсіпова.
Айман Жүсіпова - Нұрсұлтан Назарбаев Қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат институтының (IWEP) сарапшысы (Қазақстан)
1991 жылы Қазақстан тәуелсіз мемлекет болған кезде ұлтаралық қақтығыстар қаупі әлемдегі төртінші ядролық арсеналды мұра еткен посткеңестік ұлт үшін ең маңызды проблемалардың бірі болды.
Бұны ауқымды қарулы қақтығыстар мен мемлекеттіліктен айырылу қаупі туралы болжамдар күшейтті. Болжамдар негізсіз болған жоқ.
Қазақстан халқы этникалық және тілдік бағыт бойынша бөлінді. Ол 2001 жылы АҚШ зерттеушісі Филипп Г.Редер есептеген этнолингвистикалық фракциялану индексінде әртүрлі елдердегі этникалық және тілдік әртүрлілік дәрежесін талдаған қоғам ретінде жіктелді. Бөліну сызықтарының қабаттасу теориясын қолдану кезінде жағдай одан да күрделі болып көрінді, оған сәйкес, егер осындай екі сызық, мысалы, этникалық және әлеуметтік қабаттасқан жағдайда, қақтығыстың туындау ықтималдығы көбейеді.
Осы тәуекелдер туралы нақты біле отырып, 1990 жылдардың басында Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Назарбаев мемлекет құру саласындағы жаңа саясаттың - ұлтаралық келісімді, этникалық әртүрлілікті сақтау және олардың тәуелсіздігіне қарамастан, этникалық және діни байланыстарға қатысты азаматтардың теңдігін сақтаудың негізгі идеяларын атап өтті. Елдегі этносаралық келісімді нығайту және қолдау үшін 1995 жылы 130 этностың өкілдерін біріктіретін бірегей азаматтық қоғам ұйымы - Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды.
Қазақстан халқы Ассамблеясы осы жылдар ішінде айтарлықтай дамуды бастан өткерді және оның беделі халықаралық деңгейде мойындалды. Ассамблеяның бірнеше қоғамдық құрылымдары құрылды, олар: қоғамдық келісім кеңестері, медиация кеңестері, журналистер клубы, ғылыми сараптамалық кеңес, жастар қозғалысы, кәсіпкерлер қауымдастығы және басқалары. Сонымен қатар, 2007 жылдан бастап Ассамблеяға өзінің тоғыз өкілін Мәжіліске (ҚР Парламентінің төменгі палатасы) ұсыну құқығы берілді.
Қазақстанның этносаралық бейбітшілік пен келісімді сақтау саласындағы тәжірибесі мен саясаты халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер үшін шынайы қызығушылық тудырады. Әрине, іс жүзінде әр елдің жағдайы ерекше. Соған қарамастан, өзінің өміршеңдігін көрсеткен қазақстандық модельді көптеген елдер мұқият зерделейді, кейбір елдер біршама ұқсас құрылымдарды дамытады.
БҰҰ мен ЕҚЫҰ бұған дейін құрметке негізделген ұлтаралық қатынастарды ынталандырудың Қазақстанның үлгісін және оның ұлт бірлігін нығайтуға бағытталған әрекеттерін жоғары бағалады. Ассамблеяның өзі ЕҚЫҰ-ның Аз ұлттар ісі жөніндегі жоғарғы комиссарымен, жаһандық диалог және ынтымақтастық орталығымен, көптеген елдердің мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдарымен ресми байланыс орнатты.
Осыған ұқсас мақсаттарды басқа ортада болса да жүзеге асыру үшін құрылған ұйымның бір мысалы - Еуропада толеранттылықты бақылау мақсатында 2008 жылы Францияда негізі қаланған ҮЕҰ Еуропалық Толеранттылық және Келісім Кеңесі (ECTR). ECTR континенттегі діндер мен ұлтаралық қатынастарды жақсарту бойынша үкіметтер мен халықаралық ұйымдарға практикалық ұсыныстар дайындайды. Ол қазіргі әлемдегі ксенофобияға, антисемитизмге және нәсілдік кемсітушілікке қарсы күресуге бағытталған. 2012 жылы ECTR Еуропалық Парламентке толеранттылықтың негізгі қағидалары мен тұжырымдамаларын және түрлі әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастардың қағидаттарын анықтайтын толеранттықты ілгерілетудің ұлттық үлгі ережесін ұсынды. ECTR жұмысының шеңберінде Еуропада толеранттылықты көтеру және төзімсіздікке қарсы іс-қимыл саласындағы жетістіктерді атап өту және марапаттау үшін Еуропалық төзімділік медалі құрылды.
Этносаралық келісімді сақтау кез-келген көпұлтты ел дамуының негізгі шарты екені анық. Бүгінгі таңда этникалық қазақтар Қазақстан халқының 68,5% құрайды, яғни басқа этностар 31,5%-ды құрайды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін 30 жылдай уақыт өткеннен кейін, Қазақстан халқы Ассамблеясының төрағасы болып табылатын Нұрсұлтан Назарбаев 2020 жылы: «Бейбітшілік, келісім және бірлік мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтары болып қала береді. Бұл этносаралық қатынастар саласындағы қағидаттық ұстаным және ол өзгермейді», - деп мәлімдеп, әралуандықтағы бірлік қағидатына өз бейілділігін қуаттады. Ол этносаралық қатынастар саласындағы жаңа инклюзивті саясатқа деген қолданыстағы сұранысты атап өтіп, қоғамның интеграциялық үдерістерін тереңдетуге бағытталған шараларды әзірлеудің маңыздылығын көрсетті. Ол, сондай-ақ, Ассамблея толеранттылықты нығайту және жас ұрпақ арасында ксенофобияның алдын алу үшін ерекше күш жұмсауы керек екенін атап өтті.
Ксенофобияның кез-келген көрінісіне этносаралық келісім мен қоғамның «мүлдем төзбеушілік» саясаты ешқашан кепілденбейді. Бұл үдерістер үнемі назар аударуды қажет етеді. Әртүрлі факторлар, мысалы, қоғамның дамып келе жатқан этникалық құрамы, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар және белгілі бір деңгейде сыртқы саясат факторлары рөл атқарады.
Этносаралық қатынастар мен бейбітшілік пен келісімді нығайту саясатын елдің қазіргі Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жалғастырып, дамытып келеді. Бұл жерде Қазақстан халқы Ассамблеясы маңызды рөл атқарады. Соңғы 25 жыл ішінде Ассамблея консультативтік-кеңесші органнан Қазақстан қоғамының мүдделерін, ішінара парламенттік өкілдік арқылы, заңды қорғаушыға айналды.
Қазақстан халқы Ассамблеясының алдында бүгінге дейін жаңа міндеттер тұр. Бірақ оның соңғы ширек ғасырда елдегі ұлтаралық және дінаралық келісімге үлес қосқаны сөзсіз. Қазақстан өзінің әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтап қана қоймай, оны айтарлықтай нығайтты. Көпұлтты және көпконфессиялы Қазақстан жағдайында бұл саясат кез-келген мемлекеттің табысты дамуының негізі болып табылатын бейбітшіліктің кепіліне айналды.