Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының нормативтік қаулысына анықтамалық ақпарат
(2024 жылғы 19 сәуірдегі № 41 – НҚ)
Конституциялық Сот Бас Прокурордың Конституцияның 25-бабының 1-тармағын және 26-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.
Бас прокурордың өтініші АІЖК-нің 252-бабының бірінші бөлігіне және «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңның 55-бабының 8-тармағына өзгерістер мен толықтырулар енгізумен байланысты болды (бұдан әрі – Заң) оған сот орындаушыларының атқарушылық іс-қимылдар жүргізу туралы қаулыларына санкция беру міндетін жүктейтін өзгерістер енгізілді, оның ішінде сот орындаушысы борышкердің қарызын жабу үшін басқа мүлік жеткіліксіз болса, оны сот арнайы қарастырмағанына қарамастан, азаматтарды өндіріп ала алатын тұрғын үйден айыру кезінде.
Өтініш субъектісінің пікірінше, прокурордың санкциясымен мүлікті мәжбүрлеп өндіріп алу рәсімі жеке тұлғаны және кәсіпкерлік субъектісін оның мүлкінен сот актісінсіз айыру мүмкіндігіне жол береді, бұл Конституцияның 25-бабы 1-тармағының және 26-бабы 3-тармағының ережелеріне қайшы келеді.
Конституциялық Сот Конституция әркімнің меншік құқығын, мүлікті және тұрғын үйін қоса алғанда өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға жалпы құқығына кепілдік береді деп санайды. Прокурордың сот орындаушысының шешімдеріне (әрекеттеріне) келісім беру рәсімін атқарушылық іс жүргізуде адамның және азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тетіктерінің бірі ретінде қарау керек. Амзаматтарды тұрғын үйінен олардың келісімінсіз айырумен байланысты атқарушылық іс жүргізудегі шешімдерді міндетті түрде сот қабылдауға тиіс деп есептейді. Соттың аталған конституциялық өкілеттігін азаматтарды тұрғын үйінен айыру мәселесін шешу кезінде өзге органдар мен лауазымды адамдарға, оның ішінде прокурорға беруге жол берілмейді. Онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің, оның ішінде кәмелетке толмағандардың азаматты, әсіресе жалғыз тұрғынжайдан айыру кезінде заңда бекітілген құқықтарын ескеру қажет. Құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің теңгерімін сақтау үшін заңда борышкер мен оның отбасы мүшелерінде қалатын, онымен бірге тұратын кәмелетке толмағандарды, еңбекке жарамсыздарды, мүгедектерді ескере отырып, сот орындаушысы сот шешімі бойынша кредиторлардың борышын өтеу есебіне жалғыз тұрғын үйді алып қою кезінде ең төменгі тұрғын үй нормасын көздеген жөн.
Конституциялық сот Конституцияның 25-бабының 1-тармағында қамтылған және тұрғын үй, мүлік және меншік құқығы, адамның өзге де құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды ескере отырып, «соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді» деп белгілейтін норманы сөзбе-сөз түсіну қажет деген қорытындыға келді. Адам сот шешімімен ғана үйден айырылуы мүмкін. Прокурордың тұрғын үйден мәжбүрлеп өндіріп алу жөніндегі рәсімді санкциялауы сот шешімінің күшін жоймайды, оны алмастырмайды және оған тең келмейді.
Конституцияның 26-бабының 3-тармағына қатысты, «соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды», меншік құқығының маңызды конституциялық кепілдігі ретінде түсіну керек, өйткені барлық даулы жағдайларда мүліктен айыру сот алдын ала қабылдаған шешім негізінде немесе заңда көзделген өзге де тәсілдермен жүргізілуі мүмкін, мүлікті иеліктен шығарудың заңдылығын кейіннен сот бақылауы мүмкіндігімен. Конституциялық сот тұрғын үйден айыру рәсімін құқықтық реттеуді жетілдіру жөніндегі мәселелерді қарауды ұсынды.