Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының нормативтік қаулысына анықтамалық ақпарат
(2023 жылғы 31 тамыздағы № 26-НҚ)
Конституциялық Сот Еңбек кодексінің (бұдан әрі – ЕК) 26 – бабы 2-тармағының 2) тармақшасының және «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» Заңның (бұдан әрі-заң) 16-бабы 3-тармағының 8) тармақшасының Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы өтініштерді қарады.
Өтініш субъектілерінің пікірінше, адамның квазимемлекеттік сектор субъектілеріне жұмысқа орналасуына және сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған азаматтың мемлекеттік қызметке кіруіне белгіленген тыйымдар еңбек бостандығына, қызмет түрі мен кәсіпті еркін таңдауға конституциялық құқықтарын бұзады, азаматтардың мемлекеттік қызметке қолжетімділігін шектейді және сот төрелігі қағидатына қайшы келеді.
Конституциялық Сот әркімнің еңбек бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға Конституциямен кепілдендірілген құқығы конституциялық маңызы бар құндылықтарды қорғау мақсатында ғана заңмен шектелуі мүмкін деп санайды. Парламент мұндай шектеулерді енгізуге, өзгертуге не заңмен алып тастауға құқылы. Жария және жеке мүдделердің Конституциялық теңгерімін сақтау қажеттілігі квазимемлекеттік ұйымдарға жұмысқа орналасу кезінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға және қоғамның мемлекеттік ұйымдардың қызметіне сенімін арттыруға бағытталған құқықтық құралдардың болуын көздейді. Өзінің табиғаты бойынша қолданыстағы құқықтық реттеу жүйесінде әркімнің еңбек бостандығына құқығын шектеу, аталған Заңда көзделген қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау қылмыстық жауаптылық шараларына тікелей жатпайды, өйткені ол конституциялық-құқықтық сипатта болады: ол мемлекеттік ұйымдарда лауазымдарға орналасу үшін құқықтық дисквалификациялық кедергі ретінде заң жүзінде енгізілген. Бұл тұжырым Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың талаптарына сәйкес келеді.
Сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған азаматтың мемлекеттік қызметке кіруіне тыйым салуға қатысты Конституциялық Сот мемлекет азаматтар үшін мемлекеттік қызметтің миссиясын, мемлекеттік қызметшілердің ерекше құқықтық мәртебесін, олардың алдында тұрған міндеттердің ерекшелігін ескере отырып, кандидаттарға қойылатын талаптар мен мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігін мемлекеттік биліктің жалғыз көзі ретінде халықтың сенімін қамтамасыз ету және берілген өкілеттіктерді теріс пайдалануға жол бермеу қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін болатын тиісті шектеулерді қоса алғанда, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру қағидаларын айқындауға құқылы деп санайды. Мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға, мемлекеттік органдардың қызметіне сенімділікті арттыруға бағытталған және құқықтық, әкімшілік, ұйымдастырушылық және өзге де шаралардан тұрады. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесінің ерекшелігі, ең алдымен, лауазымдық міндеттердің сипатына байланысты. Заң шығарушы өз өкілеттігі шеңберінде мемлекеттік қызметшілердің беделіне қойылатын жоғары талаптарды азаматтардың өздерінің моральдық-адамгершілік қасиеттерінің мінсіздігіне және, тиісінше, қоғамдық билікті іске асыруға байланысты өздері қабылдайтын шешімдердің заңдылығына күмәнданбауы үшін белгілеуге құқылы.
Осылайша, Конституциялық Сот ЕК-нің 26-бабы 2-тармағының 2) тармақшасын тиісті Конституцияға сәйкес деп таныды және сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамды квазимемлекеттік сектор субъектілеріне жұмысқа орналастыруға шектеу аталған ұйымдарда басқару функцияларын атқаруға байланысты лауазымдарға үміткер адамдарға қатысты қолданылатындығын түсіндірді, ал Заңның 16-бабы 3-тармағының 8) тармақшасын Конституцияға сәйкес деп танылды.