1993 жыл: бірінші Конституция, ұлттық валюта және"Болашақ"

1993 жыл Қазақстан тарихындағы ең экономикалық маңызды жыл болды. Алдымен Үкімет халықты әлеуетті акционерге айналдыру туралы шешім қабылдады: ол үшін адамдарға купондық кітапшалар таратылады, оларды акцияларға айырбастауға болады, содан кейін елде ұлттық валюта – теңге енгізіледі, ол Республика тарихының жаңа бетін ашады. Tengrinews.kz мен 1993-ті тағы не есте сақтағанымды есіме түсірдім.

Алғашқы Конституция қабылданды

Егемен Қазақстанның алғашқы Негізгі Заңы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңестің IX сессиясында қабылданды. Конституцияға сәйкес Қазақстан-парламенттік республика: президенттің өкілеттігі шектеулі, ал Үкімет халық қалаулылары алдында ғана есеп береді. Қазір қазақ тілі ресми түрде мемлекеттік тіл болып саналады. Онда төрт бөлім, 21 тарау және 131 мақала болды.

Бірінші Конституцияны қабылдауға Жоғарғы Кеңестің 312 депутаты қатысты, 309 депутат "жақтап" дауыс берді, үшеуі қалыс қалды.

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Жоғарғы Кеңесте сөз сөйлейді.

Сол күні кешке Жоғарғы Кеңесте алғашқы Конституцияның қабылдануына арналған салтанатты рәсім өтті. Рәсімді ашқан Жоғарғы Кеңес төрағасы Серікболсын Әбділдин Нұрсұлтан Назарбаевқа жаңа Конституцияның түпнұсқасын, ал орталық музей директорына — 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының түпнұсқасын табыс етті.

Қазақстанның тұңғыш Конституциясы қабылданған "Егемен Қазақстан" газетінің нөмірі. Фото Асылхан МАМАШҰЛЫ.

28 қаңтар мемлекеттік мереке — Конституция күніне айналды.

Басты міндет – шекара

Биылғы жылдың басты оқиғаларының бірі "мемлекеттік шекара туралы"Заңның қабылдануы болды.

"Қазақстанның аумақтық тұтастығы мен тәуелсіздігін сақтаудан маңызды міндет жоқ", - делінген Қазақстанның Тұңғыш Президентінің сөйлеген сөзінде.

Қазақстанның мемлекеттік шекарасы іс жүзінде нөлден құрылды, өйткені Қазақ хандығының да, Қазақ КСР-нің де заңды түрде ресімделген мемлекеттік шекаралары болған жоқ. Қазақстанның тұтастығын ешқандай халықаралық құқық мойындамады. Сондықтан Қазақстан мемлекеттік шекарасын "аумақ – құрлық, су, жер қойнауы және әуе кеңістігі шектерін айқындайтын сызық және ол арқылы өтетін тік жазықтық"ретінде бекіту өте маңызды болды.

Бұл 26 жылы 1993 ақпанда күшіне енген "мемлекеттік шекара туралы" Заңның негізгі хабары.

Ұлттық валюта пайда болды

Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы — теңгенің тарихы 1993 жылғы 15 қарашада "Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 12 қарашадағы Жарлығына сәйкес басталды. 1993 жылғы 15 қарашада жаңа ақша 1 теңге — 500 рубль КСРО арақатынасында айналымға енгізілді.

Теңгенің алғашқы партиясы болды басылған шетелде, Англия. Алғашқы ұсатылған ақша — тиын (теңгенің 1/100 бөлігі) номиналмен банкнот түрінде орындалды 1, 2, 5, 10, 20, 50 тиын. Алғашқы монеталар Германияда соғылған.

Ресейде жеке ақша реформасын жүргізу Жас Қазақстан Республикасының экономикасына үлкен соққы болды: 1993 жылғы тамызда айналымнан 1961-1992 жылдардағы үлгідегі банкноттар шығарылды, тұрмысқа жаңа Ресей рублі кірді.

Қазақстан экономикасын жандандырудың шұғыл шаралары қажет болды және 1993 жылғы 3 қарашада Нұрсұлтан Назарбаев ұлттық валютаны енгізу жөніндегі мемлекеттік комиссия құру туралы жарлық шығарды.

Қалай болғанда да болашақ қазақстандық валютаны атау ұсынылмады. "Алтын" деген ұсыныс айтылды. Біреулер "сом" атауын – кеңестік рубльдің қазақша атауын белгілеуді ұсынды. Көптеген адамдар оны мақұлдады, бірақ 1993 жылы қырғыздар бұл атауды өздерінің ұлттық валюталарына қолданған кезде бас тартты. Сол кезде қазақстандық валютаны "теңге"деп атау керек деп талап еткен Саук Такежановтың идеясы есімізде. Бұл сөз Орта ғасырлардан шыққан түркі тамырына ие. Содан кейін монета кең қолданыста болды – "денге" немесе "танга", содан кейін орысша "ақша"сөзі пайда болды.

"Ғасыр келісім-шартына" қол қойылды

Әлемдік кен орындарының бірі – супергианттар – теңіз-1979 жылы ашылған және оны дамытуға шетелдік инвесторларды тарту туралы келіссөздер КСРО кезінде де жүргізілген. Нәтижесінде таңдау американдық "Шеврон" компаниясына түсті, алайда Кеңес Одағының ыдырауымен келісімшарт талаптарын қабылдау құқығы толығымен Қазақстанға өтті. Келіссөздер сәтті өтті.

1993 жылғы 6 сәуірде Алматыда "Шеврон" корпорациясының Басқарушы директоры Кеннет Деррдің қатысуымен "Теңізшевройл"БК құру туралы келісімге қол қойылды. Сол күні Қазақстан Президенті "Теңізшевройл "бірлескен кәсіпорнының қызметі туралы"Жарлыққа қол қойды. Мәміле "ғасыр келісім-шарты" деп аталды.

"Америкалық тарап кен орнын жайластыру және салу бойынша барлық шығындарды өз мойнына алды. Жасалған шарттың қолданылу мерзімі-40 жыл. Бірлескен қызмет алаңы - 4000 шаршы шақырым. Бастапқы қаржылық инвестициялар-1,5 миллиард доллар. Жалпы инвестиция көлемі-20 миллиард доллар. Мұнайдың негізгі үлесі экспортқа кетеді. Төрт онжылдық ішінде жалпы кірістер шамамен 210 миллиард долларды құрайды, ал шығыстар – салықтар мен роялтиді ескере отырып, шамамен 83 миллиард, болжанып отырған кірістердің 80 пайызы Қазақстанға тиесілі болады. Төрт онжылдықта теңізде 775 миллион тонна мұнай, 32 миллион тонна пропан, 55 миллион тонна жеңіл көмірсутектердің кең фракциясын, 96 миллион тонна күкірт өндіру жоспарлануда". "Ғасыр келісім-шарты" сол кезде Қазақстанға салынған инвестициялар туралы енді ғана ойланып жүрген басқа да ірі мұнай компанияларына оң белгі берді", – делінген"Қазақстан жолы" кітабында.

"Теңізшевройл" өндірістік кешені

Жекешелендіру жалғасты

1993 жылы ең жаппай жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алудың екінші кезеңі басталды, ол тәуелсіздік алған алғашқы күндерден басталды. Егер 1992 жылы 6 200 жекешелендірілсе, 1993 жылы бүкіл халықтың 67 пайызы немесе шамамен 11 миллион адам ресми түрде қатысты. Нәтижесінде 6 037 нысан сатылды, бұл қазынаға шамамен 9,5 миллиард теңге әкелді.

Мемлекеттік тұрғын үй қорын жаппай жекешелендіру. Бұл шара жылжымайтын мүлікке иелік ететін жеке меншік иелерінің кең тобын құруға мүмкіндік берді, оған сәйкес оны пайдалану құралдары жай тұрудан бастап, сатып алу-сатудан бастап кепілге дейін азаматтық мәмілелер жасаудың әртүрлі нұсқаларына дейін кеңейтілді, бұл сайып келгенде қоғамдағы экономикалық қатынастардың дамуына оң әсер етті.

Инвестициялық жекешелендіру купондары

Бағдарлама жекешелендірудің төрт негізгі бағытын қарастырды:

Шағын жекешелендіру;
Жаппай жекешелендіру;
Жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
Ауыл шаруашылығын жекешелендіру.

Шағын жекешелендіру 200 адамға дейін жұмыс істейтін кәсіпорындарды қамтуға тиіс болды. Жеке жобалар бойынша жекешелендіру 5 мыңнан астам жұмыскерге қатысты болды. Өз кезегінде жаппай жекешелендіру арқылы 200-ден 5000-ға дейін адам жұмыс істейтін кәсіпорындарды қамту туралы шешім қабылданды. Ауыл шаруашылығын жекешелендіру совхоздарға шоғырланды.

Дипломатиялық қатынастар

1993 жыл ішінде Қазақстан көрші мемлекеттермен де, дамыған, экономикалық жағынан мықты елдермен де барлық салалардағы ынтымақтастық қатынастарын нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясат жүргізді.

Қазақстан елшіліктері Германия, Бельгия, Венгрия, Франция, Молдова, Грузия, Украина, Беларусь, Ресей, Армения, Әзірбайжан, Қырғызстан, Түркіменстан, Өзбекстан, Иран және Египет сияқты 16 елде ашылуда. Алматыда БҰҰ өкілдігі өз жұмысын бастады.

Қазақстан Президенті сол жылы ресми сапармен Бельгия, Австрия, Египет, Ресей, Түрікменстан, Өзбекстан, Таиланд, Қытай және Моңғолияда болды. Өз кезегінде республикада Армения, Түркия, Грузия, Өзбекстан, Болгария және Франция Президенттері, Украина мен Үндістан премьер-министрлері, Австрия Федералдық канцлері және АҚШ Мемлекеттік хатшысы қабылданды. Кездесулерде ынтымақтастық мәселелері шешіліп, жас республика үшін маңызды келісімдерге қол қойылды.

18 сәуірде Қазақстан астанасында Дүниежүзілік экономикалық форум өтті, оған әлемнің 30 елінен 100-ден астам ірі халықаралық және ұлттық компаниялардың, фирмалар мен банктердің басшылары жиналды.

Аралды құтқару қорын құру

Арал теңізінің проблемасы Қазақстанға кеңестік кезеңнен келді. Амудария мен Сырдарияны көптеген жылдар бойы күріш пен мақта алқаптарын суару үшін белсенді пайдалану бір кездері әлемдегі төртінші үлкен көлдің кеуіп кетуіне әкелді. 1980 жылдардың аяғында Арал теңізі екі бөлікке бөлінді-Үлкен Арал және Кіші Арал.

Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен 1993 жылы Ташкентте Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстан Аралды құтқарудың халықаралық қорын құрды. Жұмыс істеген жылдар ішінде БҰҰ, ЕҚЫҰ, ЮНЕСКО және басқа да көптеген халықаралық ұйымдардың қатысуымен өңірдің әлеуметтік және экологиялық проблемаларын шешу жөніндегі жобалар іске асырылды.

Кеуіп қалған Арал теңізі

Үлкен Арал, өкінішке орай, құтқарыла алмады – қазір оның орнында Аралқұм деп аталатын шөл бар.

Дінмұхамед Қонаев Қайтыс Болды

1993 жылдың 22 тамызында Қазақ ССР Компартиясының ОК басқарып, 1986 жылы қызметінен кеткен Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев өмірден озды. Оның жұмыс істеген жылдары республика айтарлықтай экономикалық өрлеуді бастан өткерді.

Оның заманында Алматының басты көрікті жерлері: Республика сарайы, "Медеу" спорт кешені, Балуан Шолақ атындағы Спорт сарайы, "Қазақстан", "Алма-Ата" қонақ үйлері, цирк, аэровокзал, әуежай салынды.

Қонаев сол жылдары республиканың жоғары буынының ең жас басшысы болды. Кейін ол Қазақ КСР Ғылым Академиясының президенті лауазымына тағайындалды, онда үш жыл жұмыс істеді, Министрлер кеңесіне қайта оралды, бұл жолы төраға болды. 1960 жылы Дінмұхамед Қонаев ҚазССР Коммунистік партиясы ОК бірінші хатшысы болады.