Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде Қазақстандағы демографиялық жағдай қалай өзгерді?

Демограф Қазақстан халқының қалай өскенін және бұған не ықпал еткенін айтты.

2021 жылы Қазақстан Тәуелсіздігіне 30 жыл толады. Бұл-біздің тарихымыздың қазақ мемлекеттілігінің қайта жаңғыруын және ата-бабаларымыздың көптеген ұрпақтары ұмтылған бостандыққа қол жеткізуді білдіретін маңызды беті. Тарих стандарттары бойынша 30 жыл – бұл қысқа уақыт кезеңі. Алайда қазақстандықтар үшін бұл кезең қиындықтар мен жеңістерге, дағдарыстар мен серпілістерге толы тұтас дәуірді қамтиды.

Көрсеткіштердің өсуі

Халық санының өсуі осы 30 жылдағы маңызды жетістіктердің бірі шығар. Демография магистрі Аяулым Сағынбаева атап өткендей, ҚР АӘК БНС деректеріне сілтеме жасай отырып, 1991 жылмен салыстырғанда Қазақстан халқының саны 2020 жылы 14,8% - ға артып, бүгінде 19 млн-нан астам адамды құрайды.

Жыл сайынғы өсім 1,3% - ды құрайды. Ал тәуелсіздік жылдары табиғи өсім 5 млн-нан астам адамды құрады.

Табиғи пайыздық көрсеткіш 6% - ға артып, 2020 жылы 14 промиллені құрады. Бала туу 1,2 промиллеге артып, 1000 адамға 22,8 тууды құрады. Ал соңғы 2-3 жылда туу санының күрт өсуі байқалады, бұл туу қарқындылығының артуымен байланысты, әдетте, үштен көп бала туады.

Бала туу ерекшеліктері

— Бүгінгі күні туудың жиынтық коэффициенті бір әйелге 3,13 тууды құрады. Бұл тәуелсіздік кезеңіндегі ең жоғары көрсеткіш. Бұл үлкен рөл атқарды, бұл жас әйелдердің көбірек туа бастады. Сондай — ақ, әйелдердің де, ерлердің де некеге тұру жасы артып келеді.

Нәтижесінде, бүгінде балалардың едәуір бөлігі 80-ші жылдардағы ұрпақ өкілдері болып туылады

Ресей және Еуропа елдерімен салыстырғанда Қазақстанда Ана мен баланы қолдау онша көп болмаса да, оң жақтары бар.

Бұл көп балалы отбасылар бойынша төлемдердің, бірінші және кейінгі балалардың тууы бойынша жәрдемақылардың ұлғаюына қатысты. Бірақ, жалпы, біздің елімізде туу мемлекеттік қолдау алу мәселелерімен байланысты емес. Бұл репродуктивті көзқарастар мен дәстүрлердің әсері

Қазақстан бүгінде материалдық ынталандыру бала тууды одан әрі арттыру түрінде оң нәтиже бере алатын даму сатысында тұр, — дейді Сағынбаева.

Өмір сүру ұзақтығы және өлім

Сонымен қатар, Қазақстанда сәби өлімі тәуелсіздік жылдары шамамен 72% - ға қысқарды.

— Бүгінгі таңда ол 1000 туылғанға бір жылға дейін 7,8 қайтыс болған баланы құрады. Бізде де ана өлімі 46% — ға қысқарып, 100 мың туылғанға 36,5 өлімді құрады, - дейді демограф.

Күтілетін өмір сүру ұзақтығына келетін болсақ, ол 1991 жылмен салыстырғанда 4 жылға өсті және 71,4 жасты құрайды. Бұл ретте,

ерлерде өмір сүру ұзақтығы 4,5 жылға артып, 67,1 жасты құрады, әйелдерде 3,1 жылға артып, 75,5 жасты құрады

— Сонымен бірге, Тәуелсіздік кезеңінде, 1991 жылдан бастап 2020 жылға дейін, пандемияны ескере отырып, өлімнің жалпы коэффициенті 0,4 промиллеге артып, 8,6 промиллені құрады, дегенмен пандемияға дейін өлім-жітім азайды. Covid-19 пандемиясының басталуымен біздің елде халықтың өлімі артты.

Аяулым Сагынбаева

Бұл өмір сүру ұзақтығына айтарлықтай әсер етті. 2020 жылы 2019 жылмен салыстырғанда өмір сүру ұзақтығы 1,8 жылға қысқарды. Бұл әлемдік үрдістерге сәйкес келеді. Егер пандемияға дейінгі кезеңді қарастыратын болсақ, онда қан айналымы жүйесі мен онкологиялық аурулармен байланысты аурулардың азаюы есебінен өлім-жітім азайды. Бүгінгі таңда ас қорыту органдарының аурулары мен тыныс алу органдарының ауруларынан болатын өлім-жітімнің өсуі байқалады, - дейді демография магистрі.

Көші-қон ерекшеліктері

Сонымен қатар, Сағынбаеваның байқаулары бойынша көші-қонның теріс сальдосы байқалады.

— Яғни, бізде халық санының жоғалуы, Халықтың көші — қоны есебінен-2 млн-нан астам адам. Бұл ретте, Белсенді көшіп келудің арқасында бізде 2004 жылдан бастап 2012 жылға дейін көші-қонның оң сальдосы байқалды.

Мұнда қабылданған мемлекеттік қолдау шаралары — этникалық репатриация, оның ішінде "Нұрлы көш"бағдарламасы да маңызды рөл атқарды. Тәуелсіздік кезеңінде елімізге 1 млн-нан астам этникалық қазақ тұрақты тұруға келді

Мемлекеттік қолдауды, квоталарды бөлуді қамтитын елдің әлеуметтік саясаты жақсы нәтиже берді. Алайда, бұл жерде репатрианттардың шығу елдерінің көші-қон әлеуеті деген ұғым бар екенін атап өткен жөн. 90-2000 жылдары ол өте жоғары болды. Бұрын ХХ ғасырда көшіп келген халық болды және тәуелсіздіктің алғашқы онжылдықтарында этникалық оралмандар қайтып келді. Олардың арасында соңғы күндерін тарихи отанында өткізуге ниет білдірген қарт адамдар болды.

Не күту керек?

Квотамен келгендерден басқа, көптеген этникалық репатрианттар тарихи отанына оралу мақсатында мемлекеттік қолдаусыз өз есебінен келді.

Этникалық қазақтардың жас құрылымы өзгеретіндіктен, 2000 жылдары болған үрдістер дәл қазір қайталана алмайды. Шынында да, бүгінде адамдар көбінесе жоғары табыс, жоғары әл-ауқат, өмірдің жоғары стандарттары сияқты жеке себептермен көшуді таңдайды. Қазақстан, Орталық Азия елдерінің арасында өмір сүру деңгейі өте жоғары

Бірақ, кейбір этникалық емес мигранттар үшін Қазақстан Ресей мен Еуропа елдеріне одан әрі қоныс аудару үшін транзиттік аймақ болып қала береді,-деп атап өтті ол.

Жалпы, Аяулым Сағынбаеваның айтуынша, Қазақстанның беталысы демографиялық ауысудың соңғы кезеңдерінде тұр, ол бала туудың жоғары болуына және өлім-жітімнің төмендеуіне байланысты. Коронавирустың салдары одан әрі жағдайға әсер етуі мүмкін, олардың мүмкіндіктері әлі зерттелуде. Халықтың қартаюы да Қазақстанның демографиялық дамуына өз үлесін қосады. Жалпы, халық санағының қорытындысы барынша объективті көрініс береді.