ОРЫС «БЛАТЫ» ЖӘНЕ ҚЫТАЙ «ГУАНСИІ» ТУРАЛЫ

Ағымдағы жылдың басында Transparency International  халықаралық ұйымымен жарияланған «Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде» Қазақстан 19-шы орынға көтерілді, бірақ сыбайлас жемқорлыққа бейімірек елдер қатарында қалады.

Жыл сайын жасалатын зерттеуде Қазақстан 100 мүмкіндіктен 38 балл жинады. Бразилия, Эфиопия, Перу, Сербия, Шри-Ланка, Суринама и Танзаниямен бөлісе отырып, еліміз 94-ші орын алды.

Сыбайлас жемқорлық туралы елімізде жиі және көп айтылады. Оны мемлекеттік және экономикалық саясатты жүзеге асырудың негізгі проблемаларының бірі деп атайды.

Біз Облыстық сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің превенция басқармасының бас маманы Евгений Бедычтің қазіргі ғылыми зерттеудегі көзқарасымен сыбайлас жемқорлық проблемалары туралы айтуды жөн көрдік.

 

• Сыбайлас жемқорлық проблемасы әлемдегі өзге елдер үшін қаншалықты өзекті? Ол дамыған және экономикалық ауқатты мемлекеттердің негізгі күн тәртібі бола ала ма?
• Біздің кезімізде кез келген күні кез келген елдің кез келген газетін ашып, Сіз сыбайлас жемқорлық туралы материал табасыз. 2013 жылы Гэллапа институты сауалнама жүргізді, оған 69 елдің 70 мыңға жуық адамы қатысты, осы сауалнамаға сәйкес сыбайлас жемқорлық нөмірі бірінші бүкіләлемдік проблема болып табылады. Былайша айтқанда, сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде биліктің беделіне нұқсан келтіріп, мемлекеттік институттардың тиімділігін төмендетсе де, халықаралық қоғамдастық сыбайлас жемқорлықтың қандай жойқын және қауіпті салдары болғанын салыстырмалы түрде жақында, 1990 жылдардың ортасында түсінді.

 

• Яғни, сыбайлас жемқорлық әрқашанда болғанына қарамастан, бұд туралы байыпты зерттеулер салыстырмалы түрде жақында пайда болды?
• Дәл солай. Мысалы, математикалық зерттеу модельдерін пайдалану өткен ғасырдың 70-ші жылдарында басталды, сыбайлас жемқорлыққа қатысушылардың әлеуметтік мінез-құлқын сипаттайтын эксперименттер 80-ші жылдары жүргізіле бастады, ал әлемдегі сыбалас жемқорлық туралы ең танымал ақпарат көзі «Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі» тек 1995 жылдан бері есептеп келеді.

Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін мен басқа мемлекеттік мекемелерге әсерін зерттеу ғылымның салыстырмалы түрде «жас» бағыты болып табылады. Қазіргі зерттеулерде прокси тәсіл, бақылау, мазмұнды талдау, т.б., сияқты ғылыми әдістер жиі қолданылып келе жатқанымен, осы саладағы сарапшылар «неліктен кейбір елдер басқаларға қарағанда сыбайласу көбірек?» деген негізгі сұрақтарға жауап бере алмады, негізі «Сыбайлас жемқорлықпен күресудің тиімді жолдары» бар ма?

 

         - Ел ішіндегі сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалай отырып, қазір біз қандай негізгі принциптерді басшылыққа ала аламыз?

         - Біріншіден, мемлекет пен қоғамға «сыбайлас жемқорлық» деп нақты нені атайды, сол туралы келісу қажет. Педагогқа сыйлық, ірі компаниялардың саяси партияларға демеушілік көрсетуі, жұмысқа орналасу кезінде өз таныстарына құрмет көрсету – міне, пікірсайыс осыларды әлі күнге дейін сыбайлас жемқорлық деп санайтын заттарға мысал.

         Екіншіден, сыбайлас жемқорлықпен күресудің әмбебап тәсілі болмағаны сияқты, бұл құбылысты білмейтін ел де жоқ екенін мойындаған жөн. «Әртүрлі елдерде сыбайлас жемқорлық бірқатар факторларға байланысты бір немесе басқа формада болады» деу әлдеқайда дұрыс болар еді. Мысалы, бүкіл әлем орыс «блатын» немес қытай «гуансиін» немесе американың «нетворкингін» біледі.

          Қоғам мен мемлекетке сыбайлас жемқорлыққа қарсы реформалардың сол немесе басқа пакетін қабылдауды ашық талқылау және оларды мұқият орындау үшін жұмыс істеу ғана қалады.

 

         - Біздің Қазақстанда сыбайлас жемқорлықпен күресу жағдайы қалай?

         - Біздің еліміз бес жыл ішінде, 2016 жылдан бастап 2021 жылға дейін Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексіндегі позицияны 131-ден 94-ке жақсартты.

2020 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі Ұлттық баяндамаға сәйкес құқық қорғау және арнайы мемлекеттік органдары тіркеген сыбайлас жемқорлық фактілері бір жылда 2,4 %-ға, ал 2017 жылмен салыстырғанда  - 10,6 % азайған.

Жақын арада, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет басшысы Марат Ахметжанов а.ж. 9 айында елімізде 1,4 мың сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелгенін айтты, ол былтырғы жылға қарағанда 33,3 %-ке аз.

Мұның бәрі алдын алу шараларын күшейту және қоғамда сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа «нөл төзімділік» қалыптастыру деген сөз.

 

• Сіздің көзқарасыңыз бойынша болашақта мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат дамитын болады ма?
• Қазіргі уақытта, қоғамдық сарапшылардың айтуынша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметпен сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат концепциясының жобасы ұзартылған. Құжат – 2022 жылдан бастап 2026 жылға дейінгі кезеңде жарамды.

Сонымен қатар, озық шетелдік тәжірибені, халықаралық стандарттарды біздің күшті және әлсіз тұстарымызды, әрине, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің өзіндік тәжірибесін ескереді.

         Концепцияның мақсатты индикаторларына сәйкес, Қазақстан 2026 жылы Сыбайлас жемқорлық түсінігі индексінде 47 баллдан төмен алмауы тиіс, ол сыбайлас жемқорлықпен барлығынан да мықты күресетін 50 ел тізімінде бекінуге мүмкіндік береді.

         Әрине, бұд барлық Қазақстан қоғамының консолидациясынсыз және мемлекеттік аппараттың тиімді мөлдір жұмысынсыз мүмкін емес.

         Алдымызда ұрпағымыздың болашағы мен әл-ауқатының ұзақ та қызық жолы күтіп тұр.