ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ ТУРАЛЫ ЗАҢЫ

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ ТУРАЛЫ ЗАҢЫ

 (19.12.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен)

"Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңдарын іске асыру жөніндегі шаралар туралы " ҚР Премьер-Министрінің 2015 жылғы 24 қарашадағы № 113-ө өкімін қараңыз»

 

1 тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

1 бап. Осы Заңда қамтылатын кейбір ұғымдарды түсіндіру

2 бап. Осы Заңның қолданылу аясы

3 бап. Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасы

4 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі қағидаттары

5 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мақсаты мен міндеттері

2 тарау. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ ШАРАЛАРЫ

6 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларының жүйесі

7 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг

8 бап. Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау

9 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру

10 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттар

11 бап. Қаржылық бақылау шаралары

12 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер

13 бап. Мемлекеттік функцияларды орындаумен сыйыспайтын қызмет

14 бап. Жақын туыстардың, ерлі-зайыптылардың немесе жекжаттардың бірге қызмет (жұмыс) істеуіне жол бермеу

14-1 бап. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде шоттар (салымдар) ашуға, иеленуге, қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтауға жол бермеу

15 бап. Мүдделер қақтығысы

16 бап. Кәсіпкерлік саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары

17 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндама

3 тарау. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІ

18 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілері

19 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің қызметкерлері

20 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органның құзыреті

21 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органның өкілеттіктері

22 бап. Мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілері мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі лауазымды адамдардың өкілеттіктері

23 бап. Жұртшылықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға қатысуы

24 бап. Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар туралы хабарлау

4 тарау. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ САЛДАРЛАРЫН ЖОЮ

25 бап. Заңсыз алынған мүлікті немесе заңсыз көрсетілген қызметтердің құнын өндіріп алу (қайтару)

26 бап. Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар нәтижесінде жасалған мәмілелердің, шарттардың, актілердің және әрекеттердің жарамсыздығы

5 тарау. ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ӨТПЕЛІ ЕРЕЖЕЛЕР

26-1 бап. Өтпелі ережелер

27 бап. Осы Заңды қолданысқа енгізу тәртібі

 

 

Осы Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді және Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асыруға бағытталған.

 

1 тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

 

1 бап. Осы Заңда қамтылатын кейбір ұғымдарды түсіндіру

Осы Заңда қамтылатын ұғымдар мынадай мағынада қолданылады:

1-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

1) Әкімшілік-шаруашылық функциялар-Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен берілген ұйымның балансындағы мүлікті басқару және оған билік ету құқығы;

1-1-тармақшамен толықтырылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен.

1-1) жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам - мемлекеттік функцияларды және мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін тікелей орындау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының конституциялық және өзге де заңдарында белгіленген лауазымды атқаратын адам, оның ішінде Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты, судья, сол сияқты Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңнамасына сәйкес мемлекеттік саяси лауазымды не "А" корпусының мемлекеттік әкімшілік лауазымын атқаратын адам;»;

2-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

2) лауазымды адам-тұрақты, уақытша немесе арнайы өкілеттік бойынша билік өкілінің функцияларын жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық функцияларды орындайтын адам

мемлекеттік органдардағы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріндегі, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарындағы функциялар;

Қараңыз: "кейбір сыбайлас жемқорлық қылмыстарды қарау практикасы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 27 қарашадағы № 8 нормативтік қаулысы»

2-1-тармақшамен толықтырылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен.

2-1) мемлекеттік ұйымда немесе квазимемлекеттік сектор субъектісінде басқарушылық функцияларды орындайтын адам-аталған ұйымдарда тұрақты, уақытша не арнайы өкілеттік бойынша ұйымдастырушылық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық функцияларды орындайтын адам;

3) мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адам-Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы Заңдарына сәйкес мемлекеттік қызметші, мәслихат депутаты, сондай-ақ мемлекеттік лауазымда көзделген міндеттерді Мемлекеттік қызметке тағайындалғанға дейін уақытша орындайтын адам;

4-тармақшаға өзгеріс енгізілді-ҚР 19.04.19 № 249-VI (2019 жылғы 1 тамызда қолданысқа енгізілді) Заңымен. 03.07.19 ж. № 262-VI ҚР Заңымен (2020 ж.1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (ескі қараңыз. 06.10.20 ж. № 365-VI ҚР Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

4) мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адам - жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайланған адам; Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің немесе мәслихаттардың депутаттығына, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдігіне, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органының мүшелігіне кандидат ретінде тіркелген азамат; жергілікті өзін-өзі басқару органында тұрақты немесе уақытша жұмыс істейтін, еңбегіне ақы төлеу Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет қаражатынан жүргізілетін қызметші; мемлекеттік ұйымда немесе квазимемлекеттік сектор субъектісінде басқарушылық функцияларды орындайтын адам, сондай-ақ сатып алуды, оның ішінде мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру және өткізу жөнінде шешімдер қабылдауға уәкілеттік берілген не мемлекеттік бюджет пен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатынан қаржыландырылатын жобаларды іріктеуге және іске асыруға жауапты, көрсетілген ұйымдардағы дербес құрылымдық бөлімшенің басшысынан төмен емес лауазымды атқаратын адам, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және оның ведомстволарының қызметшілері; Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әрекет ететін азаматтық авиация саласындағы уәкілетті ұйымның қызметшілері, Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі уәкілетті органның қызметшілері;

5-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

5) мүдделер қақтығысы-жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың жеке мүдделері мен олардың лауазымдық өкілеттіктері арасындағы қайшылық, мұндай жағдайда аталған адамдардың жеке мүдделері олардың өздерінің лауазымдық міндеттерін орындамауына және (немесе) тиісінше орындамауына әкеп соғуы мүмкін;

6) Сыбайлас жемқорлық-жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың өздерінің лауазымдық (қызметтік) өкілеттіктерін және соған байланысты мүмкіндіктерін жеке өзі немесе делдалдар арқылы жеке өзіне не үшінші тұлғаларға мүліктік (мүліктік емес) игіліктер мен артықшылықтар алу немесе табу мақсатында заңсыз пайдалануы, сол сияқты игіліктер мен артықшылықтарды беру арқылы осы адамдарды параға;

7) сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат-сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға, қоғамның мемлекеттік органдардың қызметіне сенімін арттыруға бағытталған құқықтық, әкімшілік және ұйымдастырушылық шаралар және осы Заңға сәйкес өзге де шаралар;

8) сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер-осы Заңда белгіленген және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алуға бағытталған шектеулер;

9) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл-сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің өз өкілеттіктері шегіндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, оның ішінде қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау және жою жөніндегі, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру және олардың салдарларын жою жөніндегі қызметі;

10-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 06.04.16 № 484-V Заңымен (ескі қараңыз). ); ҚР 06.10.20 ж. № 365-VI Заңының (ескі қараңыз. ред.)

10) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган-Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты қалыптастыруды және іске асыруды және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы үйлестіруді, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алуды, анықтауды, жолын кесуді, ашуды және тергеп-тексеруді жүзеге асыратын мемлекеттік орган және оның аумақтық бөлімшелері;

11) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық-бұл үшін заңда әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылық белгіленген, сыбайлас жемқорлық белгілері бар құқыққа қайшы, кінәлі түрдегі іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік);

12) сыбайлас жемқорлық тәуекелі-сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайлардың туындау мүмкіндігі;

13) сыбайлас жемқорлықтың алдын алу-сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің алдын алу шаралары жүйесін әзірлеу және енгізу арқылы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды зерделеу, анықтау, шектеу және жою жөніндегі қызметі;

14-тармақшамен толықтырылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен.

14) ұйымдастырушылық - өкімдік функциялар-қызметі бойынша бағынысты адамдардың орындауы үшін міндетті бұйрықтар мен өкімдер шығаруға, сондай-ақ бағыныстыларға қатысты көтермелеу шараларын және тәртіптік жазалар қолдануға Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен берілген құқық.

 

2 бап. Осы Заңның қолданылу аясы

1. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде осы Заң, егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтарына және Қазақстан Республикасында тіркелген заңды тұлғаларға қатысты қолданылады.
2. Сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық пен жаза - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде, әкімшілік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жауаптылық пен жаза-Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінде көзделген.

 

3 бап. Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасы

1. Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.

 

4 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі қағидаттары

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл қағидаттар негізінде жүзеге асырылады:

1) заңдылық;

2) адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау басымдығы болып табылады;

3) жариялылық және ашықтық;

4) мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылы;

5) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларын жүйелі және кешенді пайдалану қағидаттарына негізделеді;

6) Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларын басым қолдану;

7) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға жәрдем көрсететін адамдарды көтермелеу болып табылады;

8) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жазаның бұлтартпастығы қағидаттарына негізделеді.

 

5 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мақсаты мен міндеттері

1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мақсаты қоғамдағы сыбайлас жемқорлықты жою болып табылады.
2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатына қол жеткізу мынадай міндеттерді шешу арқылы іске асырылады:
3. 1) қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік ахуалын қалыптастыру;
4. 2) Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін жағдайлар мен себептерді анықтау және олардың салдарларын жою арқылы жүзеге асырылады;
5. 3) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің өзара іс-қимылын нығайту;
6. 4) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
7. 5) анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар.
8.  
9.  

• 2 тарау. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ ШАРАЛАРЫ

11.  

• 6 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларының жүйесі
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларының жүйесі:
• 1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг;
• 2) Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау;
• 3) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру;
• 3-1-тармақшамен толықтырылды-ҚР 26.11.19 № 273-VI Заңымен (2020 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді).)
• 3-1) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес нормативтік құқықтық актілердің жобаларына сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізу;
• 4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заң сараптамасын жүргізу кезінде сыбайлас жемқорлық сипатындағы нормаларды анықтау;
• 5) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды қалыптастыру және сақтау;
• 6) қаржылық бақылау;
• 7) сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер;
• 8) мүдделер қақтығысын болғызбау және шешу;
• 9) кәсіпкерлік саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары;
• 10) Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру;
• 11) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар туралы хабарлау;
• 12) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың салдарларын жою;
• 13) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндаманы қалыптастыруды және жариялауды қамтиды.

29.  

• 7 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг-сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың тиімділігіне, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы құқық қолдану практикасының жай-күйіне, сондай-ақ қоғамның сыбайлас жемқорлық деңгейін қабылдауы мен бағалауына қатысты ақпаратты жинау, өңдеу, жинақтап-қорыту, талдау және бағалау жөніндегі қызметі.
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингтің мақсаты сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы құқық қолдану практикасын бағалау болып табылады.
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингтің дереккөздері құқықтық статистика мен жеке және заңды тұлғалардың өтініштері, үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың мәліметтері, әлеуметтік сұрау жүргізу деректері мен бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарияланымдар, сондай-ақ заңмен тыйым салынбаған өзге де ақпарат көздері болып табылады.
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингтің нәтижелері сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне талдау жүргізу, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруға бағытталған шараларды жетілдіру үшін негіз болып табылуы мүмкін.
• Осы баптың ережелері арнаулы мемлекеттік органдардың қызметіне қолданылмайды.
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингті жүргізу қағидаларын қараңыз

37.  

• 8 бап. Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау
• Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау (ішкі және сыртқы) - сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау және зерделеу.
• 2-тармаққа өзгеріс енгізілді-ҚР 03.07.17 № 86-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)
• Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін сыртқы талдауды Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігімен келісу бойынша айқындайтын тәртіппен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырады:
• 1) мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметін қозғайтын нормативтік құқықтық актілерде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау;
• 2) мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің ұйымдастырушылық-басқарушылық қызметінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау.
• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне сыртқы талдау жүргізуге сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың өзге де субъектілерінің мамандарын және (немесе) сарапшыларын тартуға құқылы.
• Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін сыртқы талдау нәтижелері бойынша мемлекеттік органдар, ұйымдар және квазимемлекеттік сектор субъектілері сыбайлас жемқорлықтың туындау себептері мен жағдайларын жою жөнінде шаралар қабылдайды.
• Осы баптың 2-тармағының күші салалардағы қатынастарға қолданылмайды:
• 1) прокуратура жүзеге асыратын жоғары қадағалау;
• 2) қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу қағидаттарына негізделеді;
• 3) әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізу;
• 4) Сот төрелігі;
• 5) жедел-іздестіру қызметі арқылы жүзеге асырылады;
• 6) қылмыстық-атқару қызметі саласында;
• 7) Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялар туралы заңнамасы талаптарының сақталуын бақылау қағидаттарына негізделеді.

 

4. Осы баптың 2-тармағының ережелері арнаулы мемлекеттік органдардың қызметіне қолданылмайды.
5. Мемлекеттік органдар, ұйымдар және квазимемлекеттік сектор субъектілері сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне ішкі талдауды жүзеге асырады, оның нәтижелері бойынша сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою жөнінде шаралар қабылдайды.

Сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне ішкі талдау жүргізудің үлгілік тәртібін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган айқындайды.

 

9 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру

1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру-сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілікті көрсететін құндылықтар жүйесін сақтау және нығайту бойынша өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын қызметі.
2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру білім беру, ақпараттық және ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар кешені арқылы жүзеге асырылады.
3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру - тұлғаның адамгершілік, зияткерлік, мәдени тұрғыдан дамуы және сыбайлас жемқорлықты қабылдамаудағы белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын, тәрбиелеу мен оқытудың үздіксіз процесі.
4. Ақпараттық және ұйымдастырушылық қызмет бұқаралық ақпарат құралдарында түсіндіру жұмыстарын жүргізу, әлеуметтік маңызы бар іс-шараларды, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты және Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де шараларды ұйымдастыру арқылы іске асырылады.

 

10 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттар

1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттар-қоғамдық қатынастардың оқшауланған саласы үшін белгіленген, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған ұсынымдар жүйесі.
2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды жұртшылықтың қатысуымен мемлекеттік органдар, ұйымдар мен квазимемлекеттік сектор субъектілері әзірлейді және олар заңнаманы әзірлеу кезінде және құқық қолдану практикасында ескеріледі.

Қараңыз: сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды әзірлеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, 2016)

 

11-бап 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді

2016 жылғы 1 қаңтардан бастап 2021 жылғы 1 қаңтарға дейін бап Осы Заңның 27-бабының редакциясында қолданыста болды

Қараңыз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің 2020 жылғы 11 қарашадағы № МКК хаты-14-3/7994-және "2021 жылғы 1 қаңтардан бастап жалпыға бірдей декларациялаудың бірінші кезеңінде 230.00, 240.00 және 250.00 нысандары бойынша декларацияларды ұсынудың ерекшеліктері туралы"»

11 бап. Қаржылық бақылау шаралары

1. Қаржылық бақылау шараларын жүзеге асыру мақсатында осы бапта айқындалған тұлғалар жеке тұлғалардың мынадай декларацияларын тапсырады:

1) активтері мен міндеттемелері туралы декларацияны;

2) кірістері мен мүлкі туралы декларацияны ұсынады.

2-тармақ жаңа редакцияда жазылды-ҚР 20.07.03 № 359-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

2. Активтер мен міндеттемелер туралы декларацияны ұсынады:

1) Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің және мәслихаттарының депутаттығына, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдігіне, сондай - ақ жергілікті өзін-өзі басқару сайланбалы органдарына мүшелікке кандидаттар мен олардың жұбайлары (зайыптары) - кандидат ретінде тіркелгенге дейін;;

2) Осы тармақтың 1) тармақшасында көрсетілген адамдарды қоспағанда, мемлекеттік лауазымға не мемлекеттік немесе оларға теңестірілген функцияларды орындауға байланысты лауазымға кандидаттар болып табылатын адамдар және олардың жұбайлары (зайыптары) - лауазымға тағайындау құқығы бар лауазымды адамның (органның) лауазымға тағайындау туралы актісі шығарылғанға дейін (декларация табыс етілген айдың бірінші күніндегі жағдай бойынша).

3. Кірістері мен мүлкі туралы декларацияны ұсынады:

1) жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдар мен олардың жұбайлары (зайыптары);

2) мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдар мен олардың жұбайлары (зайыптары);;

3) лауазымды адамдар мен олардың жұбайлары (зайыптары);

4) мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдар мен олардың жұбайлары (зайыптары) қоса береді.

4. Есепті күнтізбелік жыл ішінде Қазақстан Республикасының салық заңнамасында айқындалған мүлікті сатып алған жағдайда, осы баптың 3-тармағында аталған адамдар кірістері мен мүлкі туралы декларацияда көрсетілген мүлікті сатып алуға арналған шығыстарды жабу көздері туралы мәліметтерді көрсетеді.
5. Активтер мен міндеттемелер туралы Декларация Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес жасалады және Қазақстан Республикасының салық заңнамасында айқындалған нысан бойынша және тәртіппен ұсынылады.
6. Кірістері мен мүлкі туралы Декларация Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес жасалады және Қазақстан Республикасының салық заңнамасында айқындалған нысан бойынша, тәртіппен және мерзімдерде ұсынылады.
7. Осы баптың 2 және 3-тармақтарында аталған жеке тұлғалардың активтері мен міндеттемелері туралы декларацияны немесе кірістері мен мүлкі туралы декларацияны ұсынуы туралы мәліметтер қамтамасыз ету саласындағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік органның ресми интернет-ресурсында орналастырылады

 

Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленген тәртіппен салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер түсімдері.

8-тармаққа өзгерту енгізілді-ҚР 20.07.03 № 359-VI Заңымен. ред.)

8. Егер жасалған әрекетте қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгілері болмаса, активтері мен міндеттемелері туралы декларацияны және (немесе) кірістері мен мүлкі туралы декларацияны ұсынбау немесе осындай декларацияларда толық емес, анық емес мәліметтерді ұсыну:

осы баптың 2-тармағының 1) тармақшасында аталған адамдар-тіркеуден бас тартуға немесе тіркеу туралы шешімдердің күшін жоюға негіз болып табылады;

осы баптың 2 - тармағының 2) тармақшасында аталған адамдар-адамға тиісті өкілеттіктер беруден бас тарту үшін негіз болып табылады;

осы баптың 3 - тармағында аталған адамдар-Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінде көзделген жауаптылыққа әкеп соғады.

9. Есепті күнтізбелік жылдан кейінгі жылдың 31 желтоқсанынан кешіктірілмейтін мерзімде жариялауға келесі тұлғалар мен олардың жұбайлары табыс еткен жеке тұлғалардың декларацияларында көрсетілген мәліметтер жатады:

1) мемлекеттік саяси лауазымдарды атқаратын;

2) "А" корпусының мемлекеттік әкімшілік лауазымдарын атқаратын»;

3) Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары;

4) Қазақстан Республикасының судьялары;

5) квазимемлекеттік сектор субъектілерінде басқарушылық функцияларды орындайтын адамдар басым құқыққа ие болады.

Жариялануға жататын мәліметтер тізбесін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган айқындайды.

Осы тармақтың екінші бөлігінде көрсетілген мәліметтерді Мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, Қазақстан Республикасы Парламенті мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының ресми интернет-ресурстарында персоналды басқару қызметтері (кадр қызметтері) орналастырады.

10. Осы баптың 7-тармағының және 9-тармағының 1) және 2) тармақшаларының талаптары мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерге қолданылмайды.
11. Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі функцияларды орындауға қатысатын жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен және мерзімдерде мемлекеттік меншікке байланысты мүліктік сипаттағы барлық мәмілелер мен қаржылық қызмет туралы есептерді мемлекеттік мүлікке қатысты меншік иесінің құқықтылығын жүзеге асыратын мемлекеттік органға ұсынады.
12. Мемлекеттік кіріс органдарына келіп түсетін, осы бапта көзделген мәліметтер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заңмен қорғалатын құпия болып табылады. Оларды жария ету Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соғады.
13. Қызметтік және салықтық құпияны құрайтын мәліметтер "Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы"Қазақстан Республикасының Заңында көзделген мақсаттарда және тәртіппен қаржы мониторингі жөніндегі уәкілетті органға ұсынылады.

Ескертпелер. Алып тасталды-ҚР 26.11.19 № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

Қараңыз: "кейбір сыбайлас жемқорлық қылмыстарды қарау практикасы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 27 қарашадағы № 8 нормативтік қаулысы»

 

12 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер

1-тармаққа өзгерту енгізілді-ҚР 20.12.19 № 384-VI Заңымен. ред.)

1. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың (Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің немесе мәслихаттарының депутаттығына, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдігіне, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органдарының мүшелігіне кандидаттарды қоспағанда), лауазымды адамдардың, сондай-ақ көрсетілген функцияларды орындауға уәкілеттік берілген кандидаттар болып табылатын адамдардың мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген, өз өкілеттіктерін жеке, топтық және өзге де қызметтік емес мүдделерде пайдалануына әкеп соғуы мүмкін, аталған адамдар осы Заңның 13, 14, 14-1 және 15-баптарында белгіленген ерекшеліктерді ескере отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді қабылдайды.:

1) мемлекеттік функцияларды орындаумен сыйыспайтын қызметті жүзеге асыру;

2) жақын туыстарының, жұбайлары (зайыптары) мен жекжаттарының бірге қызмет (жұмыс) істеуіне жол бермеу;

3) мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен артықшылықтар алу немесе табу мақсатында, ресми таратылуға жатпайтын қызметтік және өзге де ақпаратты пайдалану арқылы жүзеге асырылады;

4-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ); ҚР 06.10.20 ж. № 365-VI Заңының (ескі қараңыз. ред.)

4) оларды ұсынған адамдардың пайдасына әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін материалдық сыйақыны, сыйлықтарды немесе көрсетілетін қызметтерді қабылдауға, егер мұндай әрекеттер осы тармақтың бірінші абзацында көрсетілген адамдардың қызметтік өкілеттіктеріне кіретін болса немесе осы адамдар лауазымдық жағдайына байланысты осындай әрекеттерге (әрекетсіздікке) ықпал етуі мүмкін);

Тармақ 5-тармақшамен толықтырылды-ҚР 19.12.20 ж. № 384-VI Заңымен.

5) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде шоттар (салымдар) ашу және оларды иелену, Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтау арқылы жүзеге асырылады.

 

2. Жекелеген мемлекеттік функцияларды орындау тәртібін реттейтін заңдарда сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған шектеулерді көздейтін басқа да құқықтық нормалар белгіленуі мүмкін.

3-тармаққа өзгерту енгізілді-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен. ред.)

3. Осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында көрсетілген адамдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді қабылдауға келісімін тиісті ұйымдардың персоналды басқару қызметтері (кадр қызметтері) жазбаша нысанда белгілейді.

4-тармаққа өзгерту енгізілді-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен. ред.)

4. Осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында аталған адамдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді қабылдамауы лауазымға қабылдаудан бас тартуға не лауазымнан шығаруға (лауазымнан босатуға) әкеп соғады, оларды сақтамау, қылмыстық жазаланатын іс-әрекет және әкімшілік құқық бұзушылық белгілері болмаған жағдайларда, олардың мемлекеттік қызметті немесе өзге де тиісті қызметті тоқтатуы үшін негіз болып табылады.

5-тармақпен толықтырылды-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен.

5. Осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында көрсетілген адамның отбасы мүшелері, егер мұндай әрекеттер (әрекетсіздік) осы адамның қызметтік өкілеттіктеріне кіретін болса не өзінің лауазымдық жағдайына байланысты мұндай әрекеттерге (әрекетсіздікке) ықпал етуі мүмкін болса, осы адамның әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін материалдық сыйақы, сыйлықтар немесе көрсетілетін қызметтер алуға құқылы емес.

Ескерту. Осы Заңда осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында көрсетілген адамның отбасы мүшелері деп оның жұбайы (зайыбы), ата-анасы, балалары, оның ішінде кәмелетке толған балалары және асырауындағы және онымен тұрақты бірге тұратын адамдар түсініледі.

6-тармақпен толықтырылды-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен.

6. Осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында көрсетілген адамдардың және (немесе) олардың отбасы мүшелерінің шотына олар білмей келіп түскен ақша, сондай-ақ олар осы баптың 1-тармағының 4) тармақшасын және 5-тармағын бұза отырып алған қаражат олар анықталғаннан кейін екі аптадан аспайтын мерзімде тиісті мемлекеттік кіріс органына мұндай қаражаттың түсуінің мән-жайлары туралы түсініктеме табыс етіле отырып, республикалық бюджетке аударылуға жатады.

Осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында аталған адамдар және (немесе) олардың отбасы мүшелері білмей келіп түскен, сондай-ақ олар осы баптың 1-тармағының 4) тармақшасын және 5-тармағын бұза отырып алған сыйлықтар сыйлық алған күннен бастап не осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында көрсетілген адамға сыйлық алғаны туралы белгілі болған күннен бастап күнтізбелік жеті күн ішінде мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі уәкілетті органға өтеусіз, ал көрсетілген тұлғаларға нақ сондай мән-жайлар кезінде көрсетілген қызметтер қызмет көрсетілген күннен бастап не осы баптың 1-тармағының бірінші абзацында көрсетілген тұлғаға қызмет көрсету туралы белгілі болған күннен бастап күнтізбелік жеті күн ішінде республикалық бюджетке ақша аудару арқылы төленуге тиіс.

Сыйлықты мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі уәкілетті органға берген тұлға Жоғары тұрған лауазымды адамды хабардар ете отырып, оны мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі уәкілетті органмен жасалатын сатып алу-сату шарты негізінде "Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес айқындалған құн бойынша сатып алуға құқылы. Сыйлықтарды сатудан түскен ақша республикалық бюджетке аударылады.

 

13 бап. Мемлекеттік функцияларды орындаумен сыйыспайтын қызмет

1-тармаққа өзгеріс енгізілді-ҚР 22.01.16 № 446-V Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

1. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға (өз қызметін тұрақты емес немесе басқа жұмыстан босатылған негізде жүзеге асыратын мәслихат депутаттарын қоспағанда), мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға (Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің немесе мәслихаттарының депутаттығына, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдігіне, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органдарына мүшелікке кандидаттарды, жергілікті өзін-өзі, квазимемлекеттік сектор субъектілерінде қызметін жүзеге асыратын лауазымды адамдарға тыйым салынады:

1) Егер шаруашылық етуші субъектіні басқару немесе басқаруға қатысу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес олардың лауазымдық міндеттеріне кірмейтін болса, шаруашылық етуші субъектіні басқаруға өз бетінше қатысуға, мүліктік немесе өзге де игіліктер алу мақсатында өздерінің қызметтік өкілеттіктерін құқыққа сыйымсыз пайдалану арқылы ұйымдардың немесе жеке тұлғалардың материалдық мүдделерін қанағаттандыруға жәрдемдесуге;

2) ашық және аралық инвестициялық пай қорларының пайларын, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында облигацияларды, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында коммерциялық ұйымдардың акцияларын (ұйымдардың дауыс беретін акцияларының жалпы санының бес пайызынан аспайтын көлемде жай акцияларды) сатып алуды және (немесе) өткізуді қоспағанда, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынады;

3) педагогтік, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда, ақы төленетін басқа да қызметпен айналысуға тыйым салынады.

Қараңыз: ҚР Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 28 ақпандағы 2019 жылғы 25 желтоқсандағы № 587130 (dialog.egov.kz) "телехабар, радиобағдарлама, блог немесе вайндар жасау немесе жүргізу жөніндегі қызметті шығармашылық қызметке жатқызу туралы"»

 

2. Алып тасталды-ҚР 19.11.26 № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

3-тармаққа өзгеріс енгізілді-ҚР 26.11.19 № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

3. Осы баптың 1-тармағында аталған адамдар өздеріне меншік құқығымен тиесілі тұрғын үйді мүліктік жалдауға (жалға) беруге және осындай тапсырудан кіріс алуға құқылы.

4-тармаққа өзгерту енгізілді-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен. 03.07.19 ж. № 262-VI ҚР Заңымен (2020 ж.1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (ескі қараңыз. ред.)

4. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Төрағасы мен оның орынбасарларына, Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі уәкілетті органның Төрағасы мен оның орынбасарларына инвестициялық қорлардың пайларын, облигацияларды, коммерциялық ұйымдардың акцияларын сатып алуға тыйым салынады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Төрағасы мен оның орынбасарлары, Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі уәкілетті органның төрағасы және оның орынбасарлары лауазымдарға тағайындалған күнінен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде лауазымдарға тағайындалғанға дейін сатып алынған, өздеріне тиесілі инвестициялық қорлардың пайларын, облигацияларды және коммерциялық ұйымдардың акцияларын Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен сенімгерлік басқаруға беруге міндетті.

Аталған адамдардың осы тармақта көзделген міндеттемелерді орындамауы олардың тиісті қызметті тоқтатуы үшін негіз болып табылады.

5. Осы баптың 1-тармағында аталған адамдар лауазымға кіріскен күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде, осы адамдарға заңды түрде тиесілі ақшаны, облигацияларды, ашық және аралық инвестициялық пай қорларының пайларын, сондай-ақ мүліктік жалдауға берілген мүлікті қоспағанда, өздеріне тиесілі, пайдаланылуы кіріс алуға әкелетін мүлікті Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен, осы функцияларды орындау уақытына сенімгерлік басқаруға беруге міндетті.
6. Мүлікті сенімгерлік басқару шартын нотариат куәландыруға тиіс.

7-тармақ жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

7. Облигацияларды, ашық және аралық инвестициялық пай қорларының пайларын қоспағанда, коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлестерді (акцияларды) және пайдаланылуы кіріс алуға әкелетін өзге де мүлікті сатып алған жағдайда, осы баптың 1-тармағында аталған адамдар оларды сатып алынған күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен сенімгерлік басқаруға беруге міндетті, және жұмыс орны бойынша Персоналды басқару қызметіне (кадр қызметіне) шартты нотариат куәландырғаннан кейін он жұмыс күні ішінде мүлікті сенімгерлік басқаруға арналған шарттың нотариат куәландырған көшірмесін ұсынуға міндетті.

8-тармақ жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

8. Осы баптың 1-тармағында аталған адамдардың осы баптың 5 және 7-тармақтарында көзделген міндеттемелерді орындамауы олардың мемлекеттік қызметті немесе өзге де тиісті қызметті тоқтатуы үшін негіз болып табылады.

 

14 бап. Жақын туыстардың, ерлі-зайыптылардың немесе жекжаттардың бірге қызмет (жұмыс) істеуіне жол бермеу

1-тармақ жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ); ҚР 06.10.20 ж. № 365-VI Заңының (ескі қараңыз. ред.)

1. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдар, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдар (өз қызметін тұрақты емес немесе басқа жұмыстан босатылған негізде жүзеге асыратын мәслихат депутаттарын қоспағанда) және мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдар (Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің немесе мәслихаттарының депутаттығына, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдігіне, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органдарына мүшелікке кандидаттарды қоспағанда)), лауазымды адамдар өздерінің жақын туыстары, жұбайы (зайыбы) және (немесе) жекжаттары атқаратын лауазымдарға тікелей бағынысты лауазымдарды атқара алмайды, сондай-ақ жақын туыстары, жұбайы (зайыбы) және (немесе) жекжаттары тікелей бағынысты бола алмайды.

1-1-тармақпен толықтырылды-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен.

1-1. Мемлекеттік лауазымға не мемлекеттік немесе оларға теңестірілген функцияларды орындауға байланысты лауазымға кандидаттар болып табылатын адамдар өздері лауазымға орналасуға үміткер болатын ұйымның басшылығына осы ұйымда жұмыс істейтін жақын туыстары, жұбайы және (немесе) жекжаттары туралы жазбаша нысанда хабарлауға міндетті.

2. Осы баптың 1-тармағының талаптарын бұзатын адамдар, егер олар көрсетілген бұзушылық анықталған кезден бастап үш ай ішінде оны өз еркімен жоймаса, осындай бағыныстылықты болғызбайтын лауазымға ауысуға жатады, ал мұндай ауысу мүмкін болмаған кезде осы қызметшілердің біреуі лауазымынан шығарылуға немесе көрсетілген функциялардан өзгедей босатылуға жатады.

Ескерту жаңа редакцияда жазылды-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

Ескерту. Осы Заңда жақын туыстар деп ата - аналар (ата-анасы), балалары, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілері, атасы, әжесі, немерелері, жекжаттар деп-жұбайының (зайыбының) ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастары), ата-аналары мен балалары түсініледі.

 

Заң 14-1-баппен толықтырылды-ҚР 19.12.20 ж. № 384-VI Заңымен.

14-1 бап. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде шоттар (салымдар) ашуға, иеленуге, қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтауға жол бермеу

1. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға (мәслихаттар депутаттарын қоспағанда), лауазымды адамдарға Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде шоттар (салымдар) ашуға және оларды ұстауға, Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтауға тыйым салынады.

Ескерту. Осы тармақта көзделген шектеу Қазақстан Республикасының резидент емес банктерінің Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан филиалдарына қолданылмайды.

2. Осы баптың 1-тармағында аталған адамдар лауазымға орналасқан немесе осы баптың 4-тармағында көрсетілген мән-жайлар жойылған күннен бастап алты ай ішінде Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктердегі шоттарды (салымдарды) жабуға және (немесе) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктерде қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтауды тоқтатуға міндетті.

Егер осы баптың 1-тармағында аталған адамдар аумағында шоттары (салымдары) бар және (немесе) шетелдік банкте қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтау жүзеге асырылатын осы шет мемлекеттің заңнамасына сәйкес шет мемлекеттің құзыретті органдары салған тыйым салуға, билік етуге тыйым салуға байланысты немесе еңсерілмейтін күш мән-жайларына (дүлей құбылыстар, соғыс қимылдары, төтенше жағдай) байланысты осы тармақтың бірінші бөлігінде көзделген талаптарды орындай алмайтын, осы баптың 1-тармағында көрсетілген тұлғалардың еркінен тыс банктік шот (салым) туралы шарттың қолданысын мерзімінен бұрын тоқтатудың мүмкін еместігі және өзге де мән-жайлар), мұндай талаптар Тиісті фактілерді растайтын құжаттарды ұсына отырып, тыйым салу, билік етуге тыйым салу немесе өзге де мән-жайлардың тоқтатылуы қолданысы тоқтатылған күннен бастап алты ай ішінде орындалуға тиіс.

3. Осы баптың 1-тармағында аталған тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына немесе шет мемлекеттің заңнамасына сәйкес мұраны қабылдау нәтижесінде Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктердегі шоттарды (салымдарды), қолма-қол ақша мен құндылықтарды иеленуге және (немесе) пайдалануға алған жағдайда, аталған тұлғалар мұра қабылданған күннен бастап алты ай ішінде Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде орналасқан шетелдік банктердегі шоттарды (салымдарды) жабуға және (немесе) қолма-қол ақша мен құндылықтарды сақтауды тоқтатуға міндетті.
4. Осы баптың 1, 2 және 3-тармақтарының ережелері осы баптың 1-тармағында аталған, Қазақстан Республикасының шет елдердегі мекемелеріне, өкілдіктеріне және Қазақстан Республикасынан Халықаралық ұйымдарға жұмысқа жіберілген, сондай-ақ аталған ұйымдарға іссапарға жіберілген, аталған ұйымдардағы жұмыс кезеңіне шетелде білім алып жатқан немесе шетелде тағылымдамадан өтіп жүрген немесе шетелдік іссапарда жүрген немесе шетелде емделіп жүрген адамдарға қолданылмайды, кәмелетке толмаған баланың заңды өкілі ретінде не тиісті адамның шетелде оқуы не емделуі кезеңінде кәмелетке толған адамның қорғаншысы немесе қамқоршысы ретінде шетелде жүрген адамдарға қолданылмайды.
5. Осы бапта көзделген мерзімдер ішінде осы баптың 1-тармағында аталған адамдар мемлекеттік қызметті немесе өзге де тиісті қызметті өз қалауы бойынша тоқтату туралы өтініш беруге құқылы.

 

15 бап. Мүдделер қақтығысы

1. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға, лауазымды адамдарға, егер мүдделер қақтығысы орын алған болса, лауазымдық міндеттерін жүзеге асыруға тыйым салынады.
2. Осы баптың 1-тармағында аталған адамдар мүдделер қақтығысын болғызбау және шешу жөнінде шаралар қолдануға тиіс.
3. Осы баптың 1-тармағында аталған адамдар тікелей басшысына не өздері жұмыс істейтін ұйымның басшылығына туындаған мүдделер қақтығысы туралы немесе оның туындау мүмкіндігі туралы, өздеріне бұл жөнінде мәлім болысымен жазбаша нысанда хабарлауға міндетті.

Тікелей басшы не ұйымның басшылығы осы баптың 1-тармағында аталған адамдардың өтініштері бойынша немесе басқа көздерден ақпарат алған кезде мүдделер қақтығысын болғызбау және реттеу бойынша мынадай шараларды уақтылы қабылдауға міндетті:

1) Осы баптың 1-тармағында аталған адамдарды лауазымдық міндеттерін орындаудан шеттетуге және мүдделер қақтығысы туындаған немесе туындауы мүмкін мәселе бойынша лауазымдық міндеттерді орындауды басқа адамға тапсыруға құқылы;

2) лауазымдық міндеттерді өзгерту;

3) мүдделер қақтығысын жою жөніндегі өзге де шараларды қабылдауға міндетті.

Қараңыз: Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметіндегі мүдделер қақтығысы мәселелері жөніндегі әдістемелік құрал (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері министрлігі, 2016)

 

16 бап. Кәсіпкерлік саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары

1. Кәсіпкерлік субъектілері өз қызметін жүзеге асыру кезінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алу бойынша, оның ішінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды барынша азайту бойынша:

 

1) шешімдер қабылдау рәсімдерінің есептілігін, бақылауда болуын және ашықтығын қамтамасыз ететін ұйымдық-құқықтық тетіктерді белгілеу болып табылады;

2) адал бәсекелестік қағидаттарын сақтау болып табылады;

3) мүдделер қақтығысын болдырмау;

4) Іскерлік әдеп нормаларын қабылдау және сақтау;

5) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру бойынша шаралар қабылдау;

6) Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мәселелері бойынша мемлекеттік органдармен және өзге де ұйымдармен өзара іс-қимыл жасасу арқылы іске асырылады.

2. Кәсіпкерлік субъектілері үшін сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөніндегі стандарттарды кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестіктері (қауымдастықтары, одақтары) әзірлеуі және қабылдауы мүмкін.

3-тармақпен толықтырылды-ҚР 2007.10.06 № 365-VI Заңымен.

3. Квазимемлекеттік сектор субъектілерінде негізгі міндеті ұйымның және оның қызметкерлерінің Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Заңнамасына сәйкестігін қамтамасыз ету болып табылатын сыбайлас жемқорлыққа қарсы комплаенс-қызметтердің функцияларын орындайтын құрылымдық бөлімшелер айқындалады.

Квазимемлекеттік сектор субъектілері болып табылмайтын кәсіпкерлік субъектілері сыбайлас жемқорлыққа қарсы комплаенс-қызметтерді құруға құқылы.

 

17 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндама

1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс - қимыл туралы Ұлттық баяндама-сыбайлас жемқорлықтың халықаралық және ұлттық деңгейлерде таралу жай-күйі мен үрдістерін талдау мен бағалау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты қалыптастыру, іске асыру және жетілдіру жөніндегі ұсыныстар қамтылған құжат.

2-тармақ жаңа редакцияда-ҚР 06.04.16 № 484-V Заңымен (ескі қараңыз). ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган жыл сайын сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндаманы қалыптастырады және оны Қазақстан Республикасының Президентіне ұсынады.
3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндама сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органның жұмысы және мемлекеттік органдардың, жеке және заңды тұлғалардың қызметі нәтижелерінің негізінде қалыптастырылады.
4. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндаманы дайындау, енгізу тәртібін Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді және оны жариялауды Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.

 

 

3 тарау. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІ

 

18 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектісі

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілеріне::

1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган;

2) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс - қимыл субъектісінің иноагенттері-мемлекеттік органдар, квазимемлекеттік сектор субъектілері, қоғамдық бірлестіктер, сондай-ақ өзге де жеке және заңды тұлғалар жатады.

 

19-бап жаңа редакцияда жазылды-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

19 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің қызметкерлері

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің қызметкерлері өздерінің қызметтік міндеттерін орындау кезінде "құқық қорғау қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген өкілеттіктерге ие болады.

 

20 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органның құзыреті

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган мынадай функцияларды жүзеге асырады:

1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу, сондай-ақ өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен нормативтік құқықтық актілер қабылдау;

2) Осы Заңға сәйкес мемлекеттік органдардың, ұйымдар мен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау болып табылады;

3) Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарауына мемлекеттік органдар, ұйымдар және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметінде сыбайлас жемқорлықтың туындау себептері мен жағдайларын барынша азайту және жою жөнінде ұсынымдар енгізу болып табылады;

4-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 06.04.16 ж. № 484-V Заңымен (ескі қараңыз). ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

4) Қазақстан Республикасының Президентіне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Ұлттық баяндаманы жыл сайын ұсынуды қамтамасыз етсін;

4-1-тармақшамен толықтырылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен.

4-1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты қалыптастыру және үйлестіру, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды барынша азайту мәселелерінде мемлекеттік органдардың, ұйымдардың қызметін үйлестіру;

4-2-тармақшамен толықтырылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен.

4-2) мемлекеттік және жеке секторлардағы сыбайлас жемқорлық деңгейін айқындау үшін қажетті сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалау және әлеуметтік зерттеулер жүргізу;

5) Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін сыртқы талдау нәтижелері бойынша шығарылған, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою жөніндегі ұсынымдарды мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің орындауын мониторингтеуді қамтиды;

6) Сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша тәркіленген және Қылмыстық жолмен алынған қаражатқа сатып алынған мүлікті, әдетте, кейіннен оны мемлекет кірісіне айналдыру туралы ақпаратты жариялай отырып, өткізу мониторингін жүзеге асыру;

7) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың оң тәжірибесін зерделеу және тарату;

8) сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру саласында білім беру бағдарламаларын жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;

9) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруға бағытталған, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру мен тәрбиелеу, ақпараттық және түсіндіру қызметі, Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты орындау бойынша білім беру бағдарламаларын іске асыруда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілеріне әдістемелік көмек көрсету;

10) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган қызметінің негізгі бағыттары бойынша басқа мемлекеттік органдармен, жеке және заңды тұлғалармен өзара іс-қимыл жасау;

11) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша халықаралық шарттардың жобаларын дайындауға қатысу, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша шет мемлекеттердің мүдделі органдарымен өзара іс-қимыл жасау, өз өкілеттіктерін халықаралық ұйымдардың қызметінде беруге қатысу;

12) Қазақстан Республикасының заңдарымен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен жүктелген өзге де функцияларды жүзеге асырады.

 

21 бап. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органның өкілеттіктері

1. Өзіне жүктелген функцияларды орындау кезінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган:

1-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 26.11.19 ж. № 273-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

1) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, квазимемлекеттік сектор субъектілерінен және лауазымды адамдардан ақпарат пен материалдарды сұратады;

2) Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасын бұзушылықтар анықталған жағдайда, оларды жою бойынша заңнамада белгіленген тәртіппен шаралар қабылдайды;

3) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингті жүргізу тәртібін айқындайды;;

1-тармақ 3-1-тармақпен толықтырылды-ҚР 06.04.16 № 484-V Заңымен

3-1) Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінде белгіленген тәртіппен әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы хаттамалар жасайды және істерді қарайды;

4-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 2009.10.06 № 365-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

4) Қазақстан Республикасының заңдарымен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

2-тармаққа өзгерту енгізілді-ҚР 20.10.06 № 365-VI Заңымен. ред.)

2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет өз өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны туралы мәлімдеді:

1-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 06.04.16 № 484-V Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

1) сыбайлас жемқорлық қылмыстар бойынша жедел-іздестіру және тергеу қызметінің практикасына, сотқа дейінгі тергеп-тексеруге талдау жүргізуге міндетті;

2) іс жүргізудегі қылмыстық істер бойынша шақырту бойынша келуден жалтарған адамдарды күштеп әкелуге құқылы;

3) Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасына және (немесе) Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасына сәйкес құжаттарды, тауарларды, заттарды немесе өзге де мүлікті алып қоюға немесе алуды жүргізуге құқылы емес;

4) Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген тәртіппен уақытша ұстау изоляторларын, тергеу изоляторларын пайдалануға құқылы;

5-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 2008.10.06 № 365-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

5) мемлекеттік органдарға, ұйымдарға және оларда басқарушылық функцияларды орындайтын адамдарға Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасында белгіленген тәртіппен қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ықпал еткен мән-жайларды жою немесе заңды басқа да бұзушылықтарды жою жөнінде шаралар қабылдау туралы ұсынулар енгізуге;;;

6) Алып тасталды-ҚР 06.04.16 № 484-V Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

7-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 2007.10.06 № 365-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

7) Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда, уәкілетті органдардан, лауазымды адамдардан және квазимемлекеттік сектор субъектілерінен ревизиялар, салықтық және басқа да тексерулер, аудит және бағалау жүргізуді талап етуге құқылы;

8-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 06.04.16 ж. № 484-V Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

8) сыбайлас жемқорлық қылмыстарға қарсы күрестің нысандары мен әдістерін жетілдіруге, жедел-іздестіру қызметінің стратегиясы мен тактикасын айқындауға, оның тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды әзірлеуге және іске асыруға;

9) өзіне жүктелген міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін ақпараттық жүйелерді Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құруға және пайдалануға, сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында тергеп-тексеруді, заңнамада белгіленген тәртіппен әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуді ұйымдастыруға міндетті;

10) ұсталғандарды және күзетпен қамауға алынған адамдарды айдауылдауға міндетті;

11-тармақша жаңа редакцияда жазылды-ҚР 2008.10.06 № 365-VI Заңымен (ескі қараңыз). ред.)

Дата публикации

14 мая 2021