Қаныш Сәтбаев: қазақ ғылымының атасы және геологиядағы біртуар тұлға

2024 жылы Қазақстан ұлы ғалым, геолог және академик Қаныш Сәтпаевтың 125 жылдық мерейтойын атап өтуде. 1920-жылдары, Қазақстанда жер қыртысын зерттеу жұмыстары жүйелі түрде басталған кезеңде, Сәтпаев геологиялық ғылымның негізін қалап, оны өмір бойы дамыту мен жетілдіру ісімен айналысты. Оның ғылыми жетістіктері Қазақстанның ұлттық геологиялық қызметінің құрылуына негіз болды.

Қаныш Сәтпаев – Қазақстанның табиғи ресурстарын жүйелі зерттеуді алғаш бастаған ғалымдардың бірі. Бұл зерттеулер кейіннен пайдалы қазбаларды тиімді өндірудің негізін қалады. Ол көптеген геологиялық экспедицияларға және ғылыми жобаларға жетекшілік етті, олар еліміздегі геологоразведкалық жұмыстардың әрі қарай дамуына жол ашты. Оның ең танымал жетістіктерінің бірі – Қаратау фосфорит кен орнын ашып, зерттеу жүргізуі. Қаратау бүгінде тыңайтқыштар өндірісі үшін қажетті шикізат көзі болып табылады.

Сәтпаевтың "Қазақстанның геологиясы және оның өндірістік маңызы" еңбегінен үзінді:
"Қазақстанның қойнауында ғаламат табиғи байлықтар жасырылған, олар елдің әрі қарай дамуының негізіне айналуы тиіс. Геологтардың басты міндеті – тек бар кен орындарын зерттеу ғана емес, сонымен бірге геологиялық құрылымдағы және табиғи жағдайлардағы өзгерістерді ескере отырып, жаңа кен орындарын болжау. Бұл барлық экономиканың, энергетикадан ауыл шаруашылығына дейінгі салалардың тұрақты дамуы үшін қажет."

Оның ғылыми жұмысы тек зерттеу жұмыстарымен шектелген жоқ. Сәтпаев минералды ресурстарды классификациялау және есепке алу бойынша тиімді әдістер ұсынды, бұл табиғи ресурстарды рационалды пайдалану мен оларды өндіруді ұйымдастыруға мүмкіндік берді.

Сәтпаевтың жетекшілігімен жасалған ең маңызды ашылымдардың бірі – Қаратау фосфорит кен орнын зерттеу болды. Бұл кен орны Қазақстанның химиялық өнеркәсібінің дамуына негіз салды. Сонымен қатар, Сәтпаев көмір, темір рудасы, мыс және уран кен орындарын зерттеу бойынша экспедицияларға жетекшілік етті, бұл еліміздің энергетикасы мен ауыр өнеркәсібінің дамуына маңызды әсер етті.

Қазақстандағы геологиялық ізденістер жүйесінің құрылуы Сәтпаевтың тек геологияға ғана емес, ел экономикасына қосқан маңызды үлесі болды. Оның зерттеулері мен ұйымдастыру жұмыстары нәтижесінде Қазақстан тиімді түрде көмір, мыс, уран және басқа да пайдалы қазбаларды өндіруді жүзеге асыра бастады, олар бүгінде еліміздің экономикасының негізгі тіректеріне айналды.

Бүгінгі таңда Қазақстандағы геологияның қазіргі жағдайы көбіне Сәтпаев ұсынған принциптер мен тәсілдердің жалғасы болып табылады. Оның еңбектері қазіргі геологоразведкалық жобалардың негізін қалаушы болып қала береді.

Қаныш Сәтпаевтың туғанына 125 жыл толуы – тек оның қазақ ғылымы мен геологиясына сіңірген еңбегін еске алу ғана емес, оның зерттеулері мен тәсілдерінің бүгінгі күні де өзектілігін сақтап отырғанын көрсету мүмкіндігі. Сәтпаев – Қазақстанның қойнауын зерттеуге айтарлықтай үлес қосқан ғалым ғана емес, сонымен бірге еліміздің геологиясы мен минералды өнеркәсібінің тұрақты дамуының негізін қалаушы болып табылады. Оның ғылыми мұрасы бүгінгі таңда жаңа зерттеулер мен табиғи ресурстарды игерудің негізі болып табылады, ал оның геологиядағы жетістіктері болашақ ғалымдар мен зерттеушілерге үлгі болып қалмақ.

Қаныш Сәтпаев туралы 10 қызықты факт

• Қаныш Сәтпаев 1899 жылы 12 сәуірде Қазақстандағы Абай ауылында дүниеге келген. 1919 жылы Томск университетіне оқуға түсіп, геология саласындағы алғашқы қазақ студенттерінің бірі болды.
• 1941 жылы Сәтпаев Қазақ ССР Ғылым академиясының алғашқы президенті болып тағайындалды. Ол геология, минералогия және металлургия салаларындағы ғылыми зерттеулерді басқарды.
• Ол 200-ден астам ғылыми еңбектің авторы, оның ішінде монографиялар мен мақалалар, сондай-ақ «Қазақстан геологиясы» атты еңбектің авторларының бірі.
• Сәтпаев халықаралық деңгейде геология саласындағы еңбектері үшін танылды және Кеңес Одағында және шетелде көптеген ғылыми қоғамдардың мүшесі болды. Оның еңбектері үшін Ленин ордені, Еңбек Қызыл Ту ордені және басқа да көптеген марапаттарға ие болды.
• Алматыда ғалымның құрметіне 1982 жылы ескерткіш орнатылды. Ал 2019 жылы Қарағандыда да Қаныш Сәтпаевқа арналған ескерткіш ашылды. Бұл қалада ғалым өзінің кәсіби қызметін бастап, маңызды геологиялық зерттеулер жүргізді.
• Алматыдағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті Қаныш Сәтпаевтың есімімен аталады. Университетте оның естелігіне арналған арнайы іс-шаралар өткізіледі.
• 2024 жылы Қазақмыс компаниясының филиалы Қаныш Сәтпаевтың есімімен аталды. Бұл шешім оның энергетика саласындағы және геологиялық зерттеулердегі үлесін мойындау ретінде қабылданды.
• Қазақстанның көптеген қалаларында, оның ішінде Алматы, Қарағанды, Астана және басқа да қалаларда Сәтпаевтың есімімен аталған көшелер мен мектептер бар.
• Қазақстанда Қаныш Сәтпаев атындағы ғылыми сыйлықтар бар, олар геология және оған байланысты салалардағы ғалымдар мен зерттеушілерге ғылыми жетістіктері үшін беріледі.
• 2024 жылы Қазақстанда Қаныш Сәтпаевтың 125 жылдық мерейтойына арналған салтанатты іс-шаралар өтті, олардың ішінде конференциялар, көрмелер мен ғылыми симпозиумдар ұйымдастырылды. Қазақстан Ұлттық музейінде ғалымның өмірі мен еңбегіне арналған арнайы көрме ашылды.