Қ. И. Сәтбаев туралы сөз
Қ. И. Сәтбаев туралы сөз
Қазақ халқы мен Қазақстан тарихында академик Қаныш Имантайұлы Сәтпаев жер қойнауы құпияларының феноменальды көрушісі, аса көрнекті ғалым-геолог және ғылымды ұйымдастырушы ғана емес, ең алдымен өз уақыты үшін ең ірі ойшыл және жаратылыстанушы болды. Қазақстанның өркениетті индустриялық дамуына өз үлесін қосқан үлкен қоғам және мемлекет қайраткері, нәзік саясаткер, ол қоғамның бейресми көшбасшысы болды.
Қаныш Имантайұлы Сатпаев 1899 жылы 31 Наурызда (12 Сәуір) Семей облысы Павлодар уезінің №4 ауылында дүниеге келген.
Геология-минералогия ғылымдарының докторы (1942), профессор (1950), КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының Геология институтының бірінші директоры (1941-1964), КСРО Ғылым Академиясы төрағасының орынбасары (1942-1946), КСРО Ғылым Академиясының академигі (1946), ҚазКСР ҒА ұйымдастырушысы және Тұңғыш Президенті (1946), Мемлекеттік (1942) және Ленин (1958) сыйлығының иегері.
Жас жігіттің мамандық таңдауына Томск қаласынан Баянауылға 1921 жылы профессор Михаил Антонович Усов әсер етті. Ол Қ.И. Сатпаевта туған жерінің қойнауларын зерттеуге, оларды Отанға және адамдарға беруге деген ұмтылысын оятты. Кейін академик Қ.И. Сатпаев: «Маған социалистік индустрияны көтеру, Қазақстанда алдыңғы қатарлы ғылымды құру мәртебесі бұйырды», - деп жазады.
1926 жылы Қ.И. Сатпаев Томск технологиялық институтын сәтті бітіріп, тау-кен инженер-геолог дипломымен алғашқы қазақ болып, халық шаруашылығының орталық кеңесіне жіберілді. Қ.И. Сатпаев «Атбасцветмет» тресінің геологиялық бөлімін басқарды. Оның үлесіне маңызды міндет тиді – Жезқазған-Ұлытау ауданында пайдалы қазбалар қорларын жоспарлы анықтау бойынша алғашқы стационарлық геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу.
Соғысқа дейінгі жылдары ол Жезқазған ірі мыс кен орнын анықтады. Қ.И. Сәтбаевтың табандылығы мен ұйымдастырушылық қабілеттілігінің арқасында сол жылдары инфрақұрылымы бар Жезқазған мыс балқыту зауыты салынды. Ұлы Отан соғысының басында броньды болат үшін марганец кендерінің жетіспеушілігі жағдайында Қ.И.Сәтбаев Жезді марганец кен орнын барлауды ұйымдастырды, онда КСРО Халық Комиссариаты рекордтық мерзімде (40 күн) ірі марганец Жезді кенішін құрды.
Қ. И. Сәтбаев жан – жақты дамыған ғалым-керемет жазушы, тарихшы, ойлы педагог және математик бола алатын адам болды. Осыған байланысты, Мұхтар Әуезов: "Қаныштың үлкен ерекшелігі-ол химикпен, биологпен, физикпен, дәрігермен және тарихшы мен филологпен олардың ғылыми тілінде сөйлесе алады", - деді.
Қ.И. Сәтбаев жан–жақты дамыған ғалым-адам, ол тамаша жазушы, тарихшы, ойлы педагог және математик бола алады. Бұл жөнінде Мұхтар Әуезов айтқан: «Қаныштың үлкен ерекшелігі – ол химикпен, биологпен, физикпен, дәрігермен және тарихшымен және филологпен де өзінің ғылыми тілінде сөйлесе алады».
Сонымен қатар, Қ.И. Сатпаев бірінші кезекте геологиялық ғылым саласындағы ірі ғалым болғанын және болып қала беретінін атап өткен жөн. Ол Қазақстандағы металлогения мектебін құрды және басқарды. Ол әзірлеген металлогендік талдаудың кешенді тәсілі геологиялық ғылым мен практика үшін негіз болды. Қазақстанның барлық ғылымының басшысы, ең алдымен, металлогения туралы ғылымды құрушылардың бірі, қазақстандық геологтар мектебінің басшысы болып лайықты түрде танылды. Ол өзінен кейін ғалымдардың үлкен шоғырын қалдырды, Қазақстанның металлогенистерінің тұтас мектебін тәрбиеледі.
Қ.И. Сатпаев бізге үлкен ғылыми мұра мыңнан астам ғылыми еңбектер, оның ішінде 600-ден астам жарияланған жұмыстар қалдырды. Оның есімімен өшпес үш ұлы іс байланысты: біріншісі –Үлкен Жезқазған әлемдік деңгейдегі түсті және сирек металдардың бірегей қорлары, екіншісі – өзі негізін қалаған Қазақстанның Ғылым Академиясы, үшіншісі – қазір оның есімімен аталатын геологиялық ғылымдар институты. Шын мәнінде, ХХ ғасырдағы Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің, ғылымы мен мәдениетінің дамуы мен қалыптасуының бүкіл тарихы оның есімімен байланысты.
Қ. И. Сәтбаев— Жезқазған қаласының Құрметті азаматы. Мәскеудегі революция мұражайында, Томск политехникалық институтында және Қазақ КСР ҒА Геологиялық ғылымдар институтында Қ.И. Сәтбаевтың бұрышы құрылды; Алматыдағы Сәтпаев тұрған үйде мемориалдық тақта орнатылды. 2012 жылы Қарағандыда ұлы ғалым, көрнекті геолог, Қазақстан Ғылым Академиясының тұңғыш Президенті, Қазақстанның үлкен патриоты Қаныш Имантайұлы Сәтбаевқа ескерткіш орнатылды. Ол халықтың жадында мәңгі қалды.