2020 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің есебі бойынша ҚР Парламенті Мәжілісінің жалпы отырысында Есеп комитетінің Төрайымы Н.Н. Годунованың сөйлейтін сөзінің тезистері
Құрметтi Нұрлан Зайроллаұлы!
Құрметтi депутаттар!
Ең алдымен, Есеп комитетінің Қорытындысына зейін салып назар аударғаны үшін депутаттарға алғысымды білдіруге рұқсат етіңіздер. Жұмыс топтарында, комитеттердің отырыстарында әр абзац егжей-тегжейлі қаралды. Бастысы, аталған отырыстарға мүдделі министрліктер мен ведомстволардың қатысқанын атап өтуге болады. Осындай «қоян-қолтық» жасалған жұмыс өз пайдасын тигізіп, мемлекеттік ресурстардың пайдаланылу тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді деп шын жүректен үміттенеміз.
Сондықтан тек жекелеген аспектілерге ғана тоқталып өтуге рұқсат етіңіздер.
2020 жылғы бюджеттің атқарылуы пандемиядан туындаған дағдарыс жағдайында жүзеге асырылды.
Мемлекет басшылығының тапсырмалары бойынша халық пен бизнесті қолдауға бағытталған бұрын-соңды болмаған шаралар қабылданды. Қосымша 7 трлн. теңгеге жуық қаражат іздестірілді. (қаржыландырудың барлық көздерінен).
Сондықтан Қазақстан экономикасының күрт құлдырауының алдын алуға және сыртқы күйзелістерден болатын салдарларды елеулі түрде нивелирлеуге қол жеткізілді.
Республикалық бюджеттің жоспарлы параметрлері атқарылды.
Түсімдер – жоспарға шаққанда 100%-дан сәл асты. Оның
45%-ы трансферттер түсімдері, соның ішінде Ұлттық қордан берілетін трансферттер есебінен қалыптасты.
Бұл жерде біз 2020 жылы Ұлттық қорға түсетін барлық түсімнің 96%-ын жұмсағанымызды айта кетуіміз керек.
Енді, жағдай тұрақталған сайын оны барынша толықтыруды қамтамасыз ету қажет. Өкінішке орай, Ұлттық қорға аударылуға жататын қаражаттың мақсатына сай аударылмау фактілері орын алған.
Бұл, оның ішінде Үкіметтің квазимемлекеттік сектор субъектілеріне активтерді жекешелендіруден түскен қаражатты олардың сыртқы және ішкі борышын өтеуге пайдалану құқығын беруіне байланысты. Мұндай практиканы тоқтатуымыз керек.
Жекелеген жағдайларда Бюджет кодексін бұза отырып, Ұлттық қорға салық төлеудің орнына мұнай секторы компанияларының ақшалай қаражаты республикалық бюджетке есептелді. Тек 2020 жылдың өзінде Қарашығанақ және Солтүстік Каспий серіктес компаниялары бойынша жобалар 664 млрд. теңгеге толық түскен жоқ!
Есеп комитеті салықтық әкімшілендіруді жақсартуда, көлеңкелі сектордың үлесін қысқартуда да елеулі резервтерге назар аударды. Осының есебінен 2020 жылы Қаржы министрлігі 1,5 трлн. теңге көлемінде қосымша түсімдер болжады. Факт бойынша әкімшілендірудің негізгі құралдары бойынша осы сома 7 есе аз қалыптасты.
Бюджетке бересіні өтеу бойынша жағдай сапалы түрде өзгерген жоқ, ол әлі де ақшалай емес қаражатпен жүзеге асырылады. Мұнда борышкерлердің банкроттығы және кейбір жағдайларда мемлекеттік кірістер органдарының салық төлеушілердің жеке шоттарымен манипуляциясы бар.
Салықтық тексерулердің нәтижелері бойынша қосымша есептелген сомалардан өндіріп алынған қаражаттың үлесі 2020 жылы 10%-дан аз құрады.
Әзірге жоспарлы салықтық тексерулердің нәтижелілігі төмен. Құқық қорғау органдары бастамашылық жасаған тексерулерге қарағанда 2,5 есе төмен.
Мемлекеттік борыш жыл сайынғы өсу үрдісіне ие. Бұл ретте Есеп комитеті соңғы жылдары айтқан тәуекелдер іске асырылуда. Қазір бұл 20,6 трлн. теңге. Борыштың ЖІӨ-ге арақатынасы 29,4%-ға жетті және жаңа Бюджет саясаты тұжырымдамасында белгіленген шектеуден 27%-ға асты. 2014 жылға дейін мемлекеттік борыштың қауіпсіз деңгейі ЖІӨ-ге шаққанда 22%-ы құрағаны кімнің есінде. Бірақ көтерілді. Біз сонда негіздемені көрмедік. Осыған байланысты қазіргі 29% жоғары деңгей болып көрінеді.
Ағымдағы жылдың басында 1,1 трлн. теңгені құраған жергілікті атқарушы органдар борышының - 5 есе күрт өсуін атап өткен жөн. (2020 жылғы 1 қаңтарға - 217 млрд. теңге). Әзірге бұл 1,6 трлн. теңге бекітілген лимит аясында. Бірақ болашақта қауіп тудырады.
Енді, ШЫҒЫСТАРҒА келетін болсақ. Күрделі экономикалық жағдайларға қарамастан, бюджет өзінің әлеуметтік бағытын сақтап қалды. Бұл жөнінде айтылды.
44%-дан астамы әлеуметтік секторға бағытталды.
Бірақ пайдалану тұрғысынан да теріс серпін бар. Тиімсіз жұмсалған қаражат көлемі 2019 жылмен салыстырғанда 33%-ға (570 млрд. теңгеге дейін) ұлғайды. Бұл пандемияның салдарын жеңілдету үшін жіберіп алған мүмкіндік.
Себептері бірдей. Болжамдағы қателіктер, жобаларды жеткіліксіз қаржыландыру, орындау кезінде нашар қаржылық тәртіп.
Бұған мысал ретінде жұмыспен қамтамасыз етуге және халықтың табыс деңгейін арттыруға бағытталған дағдарысқа қарсы қаражатты пайдалану жатады. Жұмыссыздық деңгейін 4,9% деңгейінде сақтауға қол жеткізілгеніне қарамастан, бастапқыда шығындардың едәуір бөлігі уақытша жұмыс орындарын ашуға тиесілі болды, олар бойынша жұмысқа орналастырудың орташа кезеңі 1-3 айды құрады.
Іске асыруға қабылданған дағдарысқа қарсы жобалардың тек 14%-ы ұзақ мерзімді экономикалық активтерді және объектілерді құруға бағытталған. Қалған барлығы – ағымдағы жөндеу, көгалдандыру және сол сияқтылар. Бұл жерде қысқа мерзімді әсер болатыны белгілі.
Жаңа өндірістерді құру, қолданыстағы қуаттарды кеңейту бойынша жобаларды өңірлер қаржыландыруға ұсынбаған деуге болады.
Алайда, Үкімет қазіргі уақытта мемлекет ресурстарын жалаң жұмсауға мүмкіндік бермейтін қажетті шараларды қабылдап, талаптарды белгілеген болатын.
Денсаулық сақтау министрлігінің дағдарысқа қарсы қаражатты пандемиямен күресуге жұмсауына келетін болсақ, ол жерде құқық қорғау органдары құжаттарды алып қойды. Процестік іс-қимылдар аяқталған соң, біз тиімділік аудитін жүргіземіз.
Бюджеттің кіріс бөлігінің мүмкіндіктері шектеулі кезде жағдайды жақсартудың қозғаушы күші басымдықтардың дұрыс қойылуы болуға тиіс.
Бұрын мақұлданған нәтижелі шығыстарды оңтайландыру практикасынан оларға басымдық беруге өтіп, қабылданған шешімдердің сабақтастығын қамтамасыз еткен маңызды.
Депутаттардың қолдауының арқасында Бюджет кодексінде 2021 жылдан бастап салынған қаражаттың әлеуметтік-экономикалық әсерін сапалы айқындау үшін негіздер белгіленді. Енді әрбір оператор мәлімделген жобалардың осындай әсерін айқындауға міндетті.
Тағы бір өте маңыздысы, баршаға түсінікті әдіснама және Ұлттық экономика министрлігі мен Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің (СЖРА) тікелей үйлестіруі болуы тиіс. Сонда ғана әрбір теңгенің нәтижелер көрсеткіштеріне нақты әсерін айқындау мүмкін болады.
Ал қазір Үкіметтің есебінде қол жеткізілген әсер ретінде көп жағдайда нақты бір бюджеттік бағдарлама шеңберінде барлық жобалар аяқталған кезде қол жеткізу көзделген болжалды мән көрсетіледі. Алайда, аяқталмаған жобалардың үлесі 8%-ға дейін жетеді. Және қаражаттың да толық игерілмейтіні белгілі. Ал министрліктердің қалай 100% нәтиже шығаратыны түсініксіз.
2020 жылы Үкімет жалпыұлттық міндеттерге қол жеткізуді қамтамасыз ету арқылы бағдарламалық құжаттардың іске асырылу тиімділігін арттыруға бағытталған бірқатар шаралар қабылдады. Бұл өте жақсы! Осы жұмыс мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін қабылдаумен, мемлекеттік бағдарламаларды ұлттық жобаларға қайта форматтаумен жалғасуда.
Алайда, бағдарламаларды жиі түзету немесе оларды қойылған міндеттеріне қол жеткізілуін бағалаусыз күшін жоюға қою проблемалары әлі де сақталып келеді.
Мысалға, соңғы он жыл ішінде тұрғын үй құрылысы саласындағы үш бағдарлама мерзімінен бұрын күшін жоюға қойылды. 2020 жылдан бастап қолданылатын «Нұрлы жер» бағдарламасына қазірдің өзінде 4 рет түзету енгізілді. Иә, өмір бір орында тоқтап тұрмайды. Дегенмен мұндай жиі өзгерістер осы саланың дамуында дәйектіліктің жоқ екендігін айғақтайды.
Жекелеген жағдайларда аса маңызды салаларды дамытудың стратегиялық пайымдары әлі күнге дейін жоқ. Өткен жылдары су ресурстарын басқару саласындағы өте маңызды проблемалар туралы айтқан болатынбыз. Өткен аптада ғана Есеп комитеті жер ресурстарының басқарылуына аудит жүргізуді аяқтады. Соның аясында картография мен геодезияны да қарап өттік. Жағдай аса жақсы емес.
Жер ресурстарын дамыту стратегиясы ғана емес, тіпті Тұжырымдамасы да жоқ. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда жекелеген индикаторлар мен көрсеткіштер жоспарланған, олар жер балансының дамуын, соның ішінде санаттар бойынша бағалауға мүмкіндік бермейді.
Бұл функциялар Ауыл шаруашылығы министрлігінің комитетіне жүктелген және оларға ауыл шаруашылығы алқаптарының жері жақын екендігі белгілі. Ал негізінен барлық жер қорымен нысаналы түрде айналысу керек.
Геодезияда осы күнге дейін 1942 жылғы координаттар жүйесін басшылыққа аламыз!
Өңірлердің бірқатарында жер учаскелерін иеліктен шығару Үкімет қаулысын қабылдаусыз, аудан әкімдігінің қаулысымен жүргізілген. Ал бұл сыбайлас жемқорлық үшін алғышарт.
Толық қаржыландырылмауына байланысты жерлерді топырақ және геоботаникалық зерттеп-қараумен толықтай қамту қамтамасыз етілмеген. Бұл қандай салдарға әкеледі? Жердің сапасы бойынша объективті мәліметтердің болмауынан олардың бұзылуына жол бермеу шаралары уақтылы қабылданбайды. Бұл ауыл шаруашылығы әлеуетіне және тұтастай елдің азық-түзік қауіпсіздігіне теріс әсер ететінін өздеріңіз де түсінесіздер. Осы қарқынмен жүре берсек, бұл жұмыстарды аяқтауға әлі де 25 жыл қажет болады.
Сол сияқты жаңартылған топографиялық карталарда да осындай көрініс. Жылына орта есеппен 4%! Қазір жартысынан көбі өзектендірілген (52,2 ай). Осы жұмысты аяқтау үшін әлі 30 жыл қажет! Сондай-ақ, бұл өнеркәсіптік және азаматтық құрылыс және инженерлік инфрақұрылым объектілерін салу үшін негіз болып табылады.
Квазимемлекеттік сектор туралы бірнеше сөз.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Есеп комитеті квазимемлекеттік сектордың көптеген ірі компанияларында аудит жүргізді, соның ішінде: «Самұрық-Қазына» қоры, «Қазақстан темір жолы», «Самұрық-Энерго», «Қазақтелеком», «Ақтау халықаралық теңіз сауда порты», «Тау-Кен Самұрық», «Samruk-Kazyna Construction», «Біріккен химиялық компания», «ҚазМұнайГаз» ҰК», «Қазатомөнеркәсіп» және басқалары.
Тек есепті кезеңде 60 жүйелі проблемалар мен кемшіліктер анықталды, 41 млрд. теңгеге - қаржылық бұзушылықтар, активтерді тиімсіз басқару - 340 млрд. теңгеге жуық.
Елбасының тапсырмасына сәйкес квазимемлекеттік секторды жоғары технологиялық және тиімді институттарға айналдыру процесі әзірге тиісті нәтиже берген жоқ. Бұл ретте олардың стратегиялық рөлінің түйінді факторы - Елдің дамуының стратегиялық жоспарында айқындалған ұлттық экономиканы жаңғырту болып табылады.
Трансформация кешіктірілуде, Жекешелендірудің 2016-2020 жылдарға арналған кешенді жоспарын іске асыру қорытындысы бойынша жекешелендіру тек 62%-ға ғана қамтамасыз етілді.
Бұл ретте 2017 – 2020 жылдары Ұлттық қорға квазимемлекеттік секторды жекешелендіруден түскен кірістер 40 млрд. теңге немесе сату сомасының 7% көлемінде түсті. Қалған қаражат ішкі және сыртқы қарызды өтеуге жұмсалды.
2020 жылдың қорытындысы бойынша 2019 жылдың деңгейіне қарағанда борыштық міндеттемелердің өсуі шамамен 15%-ды құрады.
Мемлекетке төленетін дивидендтердің көлемі алынған таза кірістің 7%-ынан аспайды. Президенттің тапсырмасы 100%!
Тұтастай алғанда, квазимемлекеттік сектор субъектілерін республикалық бюджеттен қаржыландыру көлемі 2020 жылы 2019 жылдың деңгейінде сақталғанын атап өту керек. Бұл - 817 млрд.теңге. Шамамен 20 млрд. теңге пайдаланылмаған. Олар ҚБШ-ға тұрып қалған. Бұрын жинақталған қалдықтарды ескере отырып, осылайша 56 млрд.теңге «тоқталып қойылған». 2018 жылғы деңгейге қарағанда 3 есеге жуық өскен.
Ақша іс жүзінде жұмыс істемейді. Ал мемлекет қосымша 1200 орынға арналған 18 мектеп салар еді.
Мемлекеттік активтерді басқару тәсілдеріне өзгерістер енгізу қажеттігі пісіп-жетілді. Жалпыұлттық міндеттерге қол жеткізудегі әркімнің рөлін нақты айқындай отырып, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қызметін стратегиялық жоспарлауды жетілдіру. Борыштық жүктемеге бақылауды күшейту, корпоративтік және дивидендтік саясатты нақты регламенттеу.
Өңірлік саясаттың маңызды бөлігі ретінде бюджетаралық қатынастар туралы бірнеше сөз.
Өткен жылы Есеп комитеті жалпы сипаттағы трансферттерді пайдалану мен жоспарлаудың тиімділігіне аудит жүргізді. Нәтижесі қандай десек? Аудиттің пікірінше, трансферттер мен алып қоюлардың негізгі мақсаты – бюджетті теңестіру дұрыс айқындалмаған.
Мүмкін, бюджетаралық аударымдардың мақсаты әртүрлі өңірлердегі адамдардың өмір сүру жағдайларын теңестіру болуы керек шығар. Өйткені, біз бір елде тұрамыз! Бұдан басқа, субвенциялар мен алып қоюларды айқындау кезінде әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның бүгінгі жай-күйі ескерілмейді. Бірақ кейбір жерлерде АСАР әдісімен салынған немесе тіпті апаттық жағдайдағы мектептер бар, ал бір жерлерде жағдай өте жақсы.
Мысалы, Атырау облысы үшін алып қоюлар бюджет шығыстары бір тұрғынға есептегенде Қарағанды облысының шығыстарынан 2,5 есе асып түсетіндей болып белгіленеді. Біз соңғы 5 жылды қарадық және жыл сайын жағдай қайталана береді. Мүмкін, бұл донор өңірлерде тіршілікті қамтамасыз ететін инфрақұрылым - мектептер мен ауруханалар, жолдар мен ТКШ жағдайы жақсы болғандықтан шығар.
Президенттің тапсырмасы бойынша жалпы сипаттағы трансферттерді қалыптастыру әдістемесін жетілдіру мәселесі Реформалар жөніндегі жоғары кеңестің қарауына енгізілетін болады.
Құрметті депутаттар!
Көптеген кемшіліктер жүйелі сипатқа ие. Олар жылдар бойы шешілмей келеді. Есеп комитетінің тиісті ұсынымдары, тіпті тапсырмалары жиі назардан тыс қалып қояды. Сондықтан біз Мемлекет басшысына осы мәселе бойынша кеңес өткізу туралы өтініш білдірдік.
Президент тиісті тапсырма берді. Ол әр жылдың соңында өткізілетін болады.
Біздің ойымызша, бұл министрліктерді стратегиялық жоспарлау мен мемлекеттік ресурстарды басқарудың тиімділігін арттыру тұрғысынан тәртіпке келтіреді.
Баяндама аяқталды.
Назарларыңызға рақмет!