Атом өнеркәсібі және энергетикасы

2009 жылдан бастап Қазақстан өндірілетін табиғи уран көлемі бойынша әлемде бірінші орынды иеленіп келеді.

2022 жылдың қорытындысы бойынша уран өндіру көлемі 21,3 мың тоннаны құрады.

Тұрақсыз геосаяси жағдайды ескере отырып, 2023 жылы уран өнімдерін тасымалдау бағыттарын әртараптандыру мәселесі пысықталатын болады.

Маңызды мәселелердің бірі –  өндірілетін өнімді қайта бөлуді арттыру болып табылады, сондықтан өткен жылғы желтоқсанда Қытайға жылу бөлгіш құрастырмалардың бірінші партиясы жеткізілді, олар атом электр станцияларының жұмысына арналған.

Өздеріңіз білетіндей, Қазақстан атом электр станциясын салу мәселелерін қарау бойынша жұмыс жүргізуде. Ол үшін елімізде барлық объективті алғышарттар бар. Бұл –  уран мен оны қайта өңдеу өнімдерінің қорлары, сондай-ақ ғылыми база.

2022 жылы Қытай (CNNC), Ресей (Росатом), Корея (KHNP), Франция (EDF) сияқты елдерден жеткізушілердің тексерілген реакторлық технологияларының «қысқа тізімі» жасалды. Ағымдағы жылы реакторлық технологияны таңдау бойынша жұмыстар жүргізілетін болады.

Атом электр станциясын орналастырудың оңтайлы алаңы ретінде Алматы облысының Жамбыл ауданы ұсынылды. 2023 жылы атом электр станциясын орналастыру ауданын таңдау мәселесі қоғамдық талқылауға шығарылатын болады.

Өткен жылдар бойынша ақпарат

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан әлемдегі төртінші ядролық арсенал иегерінен жаһандық таратпау көшбасшы елге дейін қарқынды жолды жүріп өтті.

1991 жылы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен әлемдегі ең ірі Семей ядролық сынақ полигоны жабылды.

Абай облысы Курчатов қаласындағы «ҚР Ұлттық ядролық орталығы» РМК ИВГ-1М (Жоғары температуралы газбен салқындатылатын зерттеу реакторы) мен ИГР (импульсті-графитті реактор) зерттеу реакторлары кешендерінің және Алматы қаласындағы «Ядролық физика институты» РМК ВВР-К зерттеу реакторының (су-сулы реактор) авариясыз жұмыс істеуі ұйымдастырылды және табысты жүзеге асырылуда.

2006 жылы Нұр-Сұлтан қаласындағы ДЦ-60 ауыр иондар үдеткіші базасында Пәнаралық ғылыми-зерттеу кешені салынды және табысты жұмыс істеуде.

2015 жылы Қазақстан Республикасы мен АЭХА арасында Қазақстан Республикасында АЭХА Төмен байытылған уран банкін құру туралы келісімге қол қойылды

Ядролық қаруды таратпау режимін нығайту және ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шеңберінде 2016 жылы ВВР-К зерттеу реакторы жоғары байытылған уран отынынан төмен байытылған уран отынына ауыстырылды.

ИВГ-1М зерттеу реакторын төмен байытылған отынға ауыстыру бойынша жұмыстар жалғасуда.

Физикалық қорғау, есепке алу, бақылау және ядролық материалдардың заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл саласында қазақстандық мамандарды даярлау үшін 2016 жылы «Ядролық физика институты» РМК базасында «Ядролық қауіпсіздік жөніндегі оқу орталығы» құрылды.

Медициналық мақсаттағы жоғары сапалы изотоп өнімдерін өндіру және медициналық мақсаттағы бұйымдарды радиациялық зарарсыздандыру қызметтерін орындау үшін 2016 жылы «Ядролық физика институты» РМК базасында «Ядролық медицина және биофизика орталығы» өндірістік кешені пайдалануға берілді.

Ядролық сынақтарға жан-жақты тыйым салу туралы шарт бойынша ұйымы Халықаралық мониторинг жүйесінің құрамында бақылау станциялары құрылды және пайдаланылуда.

Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигоны аумағының 100% тексерілді.

Атырау облысының «Азғыр» полигонында, Батыс Қазақстан облысының «Лира» объектілерінде және іргелес аумақтарда «бейбіт» ядролық жарылыстарды өткізу орындарының радиациялық қауіпсіздігі және тұрақты мониторингі қамтамасыз етілді.

2018 жылы Женева қаласында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ядролық зерттеулер жөніндегі еуропалық ұйымы (CERN) арасында қолда бар ынтымақтастықты нығайту және Қазақстан ғалымдарының, инженерлерінің, студенттерінің және техникалық мамандарының CERN ғылыми-зерттеу жобаларына ұзақ мерзімді негізде қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін база құру мақсатында ғылыми-техникалық ынтымақтастыққа қатысты халықаралық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.

Болашақ термоядролық реакторлардың материалдарын, технологияларын, конструкциялары мен жекелеген тораптарын ғылыми зерттеу мен сынақтан өткізу үшін 2019 жылы «Қазақстандық материалтану ҚМТ токамагі» стендтік кешені пайдалануға берілді.

2021 жылғы қарашада «Үлбі металлургия зауыты» АҚ (Өскемен қаласы) аумағында атом электр станцияларына арналған жылу бөлгіш құрамалар шығаратын зауыт пайдалануға берілді.

Қазақстандық материалтану токамагі

Жобаны іске асыруды бастау туралы шешім «Қазақстан Республикасын термоядролық реактордың халықаралық жобасына қосу туралы ИТЭР Кеңесінің 1994 жылғы 28 шілдедегі 6 сессиясының шешімі шеңберіндегі қызметті дамыту жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 1998 жылғы 22 шілдедегі №143-р өкімімен қабылданды.

Токамак – қуатты электромагнитті өрістерді жасау үшін электромагнитті жүйенің орамдарымен қоршалған тот баспайтын болаттан жасалған вакуумды камера болып табылады және Францияда Кадараш қаласында салынып жатқан ITER термоядролық реакторының әлемде бірінші прототипінің жылу параметрлеріне сәйкес келетін жылу жүктемесімен материалдарды сынауға мүмкіндік беретін әлемдегі жалғыз қондырғы болып табылады.

«Токамак» кешені қазіргі заманғы ядролық энергетиканың маңызды міндеттерін шешу үшін негіз қалауға мүмкіндік беретін және елдегі ғылым мен технологиялардың қазіргі заманғы бағыттарын дамытуға ықпал ететін болашақ термоядролық реакторлардың материалдарын, технологияларын, конструкцияларын және жекелеген тораптарын зерттеу мен сынауға арналған.

АТОМ-ТМД комиссиясына қатысушы елдер (Ресей, Қазақстан, Белоруссия) 2021-2023 жылдарға арналған Қазақстандық материалтану токамагындағы ғылыми зерттеулер бағдарламасына сәйкес бірлескен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде.

2017 жылғы 26 мамырда Қазан қаласында Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Беларусь, Армения, Қырғызстан және Тәжікстан Республикаларының ТМД Үкімет басшылары кеңесінің отырысында Қазақстандық материалтану токамагі базасында эксперименттік кешенді бірлесіп пайдалану туралы келісімге қол қойылды.

2019 жылғы 20 қарашада ҚМТ қондырғысын физикалық іске қосудың табысты қорытынды кезеңі өткізілді және пайдалануға берілді.

Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің Төмен байытылған уран банкі

Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің Төмен байытылған уран банкі (АЭХА ТБУ Банкі) ядролық отынмен кепілді қамтамасыз етуді құру жөніндегі жаһандық күш-жігердің бір бөлігі болып табылады және атом электр станциялары үшін отын жеткізудің қолданыстағы тетіктері бұзылған жағдайда атом энергетикасын бейбіт мақсаттарда пайдаланатын АЭХА-ға мүше мемлекеттерге ядролық отын жеткізуді қамтамасыз етуге арналған.

2015 жылғы 27 тамызда Нұр-Сұлтан қаласында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен АЭХА арасында Қазақстан Республикасында АЭХА ТБУ банкін құру туралы келісімге қол қойылды. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың және МАГАТЭ Бас директоры Ю. Аманоның қатысуымен телекөпір режимінде 2017 жылдың 29 тамызында АЭХА ТБУ банкі ғимаратының ашылу салтанаты өтті.

2019 жылдан бастап ТБУ Банкі жұмыс істеу кезеңіне өтті. 2019 жылдың желтоқсанында байытылған уран гексафторидін АЭХА Банкіне жеткізу аяқталды.

АЭХА ТБУ банкі Өскемен қаласы, «Үлбі металлургиялық зауыты» АҚ аумағында орналасқан.

Ядролық медицина және биофизика орталығы

2016 жылы медициналық мақсаттағы изотоптық өнімдерді өндіру және медициналық мақсаттағы бұйымдарды радиациялық зарарсыздандыру қызметін орындау үшін «Ядролық физика институты» РМК базасында «Ядролық медицина және биофизика орталығы» объектісі пайдалануға берілді.

Ядролық физика және биофизика орталығы радиофармпрепараттар өндірісі және радиациялық зарарсыздандыру корпустарынан тұрады.

«Ядролық физика институты» РМК біздің Республикамыздың емдеу мекемелеріне диагностика және терапия үшін заманауи радиофармпрепараттар шығарады және жеткізеді. «Ядролық физика институты» РМК жоғары сапалы өнімдер мен қызметтердің жаңа түрлерін жасау бойынша жұмыстар жүргізеді және жаңа радиофармпрепараттар өндіру технологиясын әзірлейді.

Семей ядролық сынақ полигоны

Семей ядролық сынақ полигоны ядролық қаруды сынау үшін әлемнің ең ірі полигондарының бірі болды. Оның аумағы 18 311,4 км² құрайды, бұл Израиль немесе Словения сияқты мемлекеттердің аумақтарымен бірдей. Семей ядролық сынақ полигоны аумағында 40 жыл ішінде 456 ядролық сынақ өткізілді.

2008 жылдан бастап 2021 жылға дейін бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонының аумағын кешенді экологиялық тексеру бойынша жұмыстар жүргізілді. Нәтижесінде радиоактивті ластанудың маңызды учаскелері, радиоактивті заттардың ағымдағы және ықтимал таралуының негізгі жолдары мен тетіктері анықталды. Зерттеу радиоактивті ластанудың жергілікті сипатқа ие және полигонның бүкіл аумағында шоғырланбағандығы туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік берді.

Радиоактивті ластанған жерлерде арнайы аймақ-Семей ядролық қауіпсіздік аймағын құру және шартты таза жерлерді шаруашылық айналымға беру туралы мәселені қарау ұсынылады.

Осыған байланысты екі заң жобасы «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Семей ядролық қауіпсіздік аймағы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобалары әзірленді. Заң жобалары Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауында