Меню

Страницы

Статья

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ САУДАСЫНА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ САЛАСЫНДА АЗАМАТТАРДЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ЕҢБЕК, АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

 

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАНЫНДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯ

 

 

 

 

 

 

 «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ САУДАСЫНА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ САЛАСЫНДА АЗАМАТТАРДЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ЕҢБЕК, АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ»

 

АРНАЙЫ БАЯНДАМА

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

4

I бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

 

 

7

1.

Еңбек және әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттеудің ұлттық заңнамалық базасы және құқық қолдану практикасы

 

7

1.1.

Еңбек көші-қонын реттеудің ұлттық заңнамалық базасы және құқық қолдану практикасы

 

7

1.2.

Заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл

9

2.

Еңбек және әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттеудің халықаралық-құқықтық базасы

 

14

ІI бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТАРЫНЫҢ, АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ АДАМДАРДЫҢ, ШЕТЕЛДІКТЕРДІҢ, ҚАНДАСТАРДЫҢ, ҚАУҚАРСЫЗ ЕҢБЕКШІ-МИГРАНТТАРДЫҢ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМ САУДАСЫ ҚҰРБАНДАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ЕҢБЕК, АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ САҚТАЛУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

 

 

 

 

21

1.                 

Еңбек бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы

21

2.                 

Әділ және қолайлы еңбек жағдайы құқығы

22

3.                 

Қандай да бір кемсітусіз еңбек үшін сыйақы алу құқығы

23

4.                 

Жеке және ұжымдық еңбек даулары құқығы

27

5.                 

Әлеуметтік көмек, қамтамасыз ету және қорғау құқығы

28

6.                 

Кәсіптік одақтар құру құқығы

30

7.                 

Әлеуметтік әріптестік

31

8.                 

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

32

9.                 

Жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілері және оларды шешу жолдары

 

36

10.            

Білім алу құқығы

42

11.            

Азаматтардың және өзге де адамдардың мәдени құқықтары

46

12.            

Денсаулықты қорғау және білікті медициналық көмек алу құқығы

48

13.            

Қазақстанда тұрақты немесе уақытша тұратын шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға, қандастарға олар Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін, еңбекші-мигранттар мен адам саудасының құрбандарына білікті, оның ішінде тегін заң көмегін көрсету мәселелері

 

 

 

 

52

14.            

Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы

56

15.            

Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, қандастардың, еңбекші-мигранттардың, адам саудасы құрбандарының ақпаратқа қол жеткізуі туралы

 

 

60

 

Арнайы баяндаманың 1-ші және 2-ші бөлімдерінің ұсынымдары

 

63

ІIІ бөлім. ҚАЗАҚСТАНДА АДАМ САУДАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ АНЫҚТАУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ТУРАЛЫ

 

 

 

70

3.1.

Адам саудасына қарсы іс-қимыл саласындағы проблемалық мәселелер туралы

 

70

3.2.

Қазақстанда адам саудасына қарсы іс-қимыл тетіктерін одан әрі жетілдіру жөніндегі ұсыныстар

 

72

IV бөлім. АДАМ САУДАСЫНЫҢ ҚҰРБАНДАРЫ-ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ ҮШІН АРНАУЛЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕР КӨРСЕТУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ МОНИТОРИНГІ

 

 

 

75

4.1.

Кіріспе

75

4.2.

Адам саудасының құрбандарына-шетел азаматтарына әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы халықаралық тәжірибе

 

77

4.2.1.

Адам саудасының құрбандарын анықтау және сәйкестендіру

78

4.2.2.

Физикалық және психологиялық көмек, жеке өмірге қол сұқпаушылық, одан әрі зиян келтіруден қорғау

 

81

4.2.3.

Қалпына келтіру және ойлану кезеңін ұсыну

84

4.2.4.

Уақытша тұруға ықтиярхат беру («елден шығарып жібермеу» қағидатының сақталуы)

 

85

4.3.

Қазақстанда адам саудасының құрбандары-шетел азаматтары үшін арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы заңнаманың мониторингі

 

 

90

4.3.1.

Адам саудасының құрбандарын анықтау және сәйкестендіру

91

4.3.2.

Тиісті баспана беру

93

4.3.3.

Консультациялық көмек пен ақпаратты, әсіресе олардың заңды құқықтарына қатыстыларын адам саудасының құрбандары түсінетін тілде беру

 

 

95

4.3.4.

Медициналық, психологиялық және материалдық көмек көрсету

97

4.3.5.

Жұмысқа орналастыру, білім беру және кәсіптік даярлау саласында мүмкіндіктер беру

 

102

4.3.6.

Физикалық көмек, жеке өмірге қол сұқпаушылық, одан әрі зиян келтіруден қорғау

 

106

4.3.7.

Уақытша тұруға ықтиярхат беру («елден шығарып жібермеу» қағидатының сақталуы)

107

 

3-ші және 4-ші бөлімдердің ұсынымдары

110

ҚОРЫТЫНДЫ

120

ҚОСЫМШАЛАР (БҰҰ, ХЕҰ, ТМД және ЕАЭО шеңберінде ратификацияланған халықаралық шарттардың тізімі, аббревиатуралардың тізімі)

123

             

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Әлемдік практикада көші-қон саясаты кешенді болып табылады және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының бір бөлігі ретінде іске асырылады және мыналарға бағытталған:

демографиялық өсу проблемаларын шешу (халықтың қартаюы, еңбекке қабілетті халық үлесінің төмендеуі);

экономикалық өсуді ынталандыру (жоғары білікті мамандарды трансферттеу).

Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатында көші-қон саясаты оның маңызды стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады және мыналарға бағдарланған:

сыртқы көші-қон саласында – этникалық репатриацияны (қандастар) ынталандыру және білікті еңбекші-мигранттарды тарту;

ішкі көші-қон саласында – экономиканың қажеттіліктеріне сәйкес және демографиялық жағдайды ескере отырып, Қазақстанның солтүстік және шығыс өңірлері бойынша халықты қоныстандыру проблемаларын шешу.

Қазақстанның көші-қон саясаты кешенді әрі тығыз байланыстырылып, экономикалық, демографиялық, ұлттық, өңірлік саясатпен және халықты жұмыспен қамту саясатымен келісімді болуға тиіс.

Осы жағдайды ескере отырып, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстандағы көші-қон проблемаларын шешуге және шектес мемлекеттерден көші-қон ағындарын бақылауды күшейтуге ерекше назар аударды.

Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің 5 институционалдық реформасын іске асыру жөніндегі «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында №56 қадаммен жоғары білікті мамандарды шетелден тарту үшін АҚШ, Канада, Австралия үлгісі бойынша қолайлы көші-қон режимін құру көзделген.

ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия тұрғысынан көші-қон процестерін реттеуде мынадай нысаналы бағдарларды ескеру қажет:

1) мигранттардың келуін немесе кетуін ынталандыру кезінде елдің экономикалық және демографиялық мүдделерінің басымдығы;

2) неғұрлым жоғары білікті шетелдік мамандарды тарту;

3) ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – «кедейлік трансфертіне», әлеуметтік шиеленістің өсуіне, экстремизмнің ену ықтималдығына, сондай-ақ коронавирустық-COVID-19 және инфекцияның басқа да түрлеріне жол бермеу;

4) заңсыз көші-қон, адам саудасы фактілерін жою;

5) баршаның заң алдындағы теңдігі, адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету.

Тиімді көші-қон саясаты жоғарыда аталған барлық бес мақсаттың теңгеріміне қол жеткізуге бағытталуы тиіс.

Осыны ескере отырып, Қазақстанға заңсыз көші-қон мен адам саудасы фактілерінің салдарын, қазақстандық білікті кадрлардың шетелге кетуін болдырмауға және жоюға мүмкіндік беретін көші-қонды басқарудың қазіргі заманғы жүйесін құрудың кешенді міндетін шешу міндеті тұр.

Халықтың көші-қонымен бүкіл әлемдегі адам құқықтарының ең өрескел бұзылуы болып табылатын адам саудасы өзара тығыз байланысты.

Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында құқық қорғау органдарына Қазақстанда адам саудасына қарсы күресті күшейту және осындай қылмыстарды тергеу рәсімін халықаралық стандарттарға сәйкес жақсарту, Парламентте тиісті заңдар қабылдау туралы нақты тапсырмалар берді.

2020 жылғы 22 қазанда ҚР Президенті жанындағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу және анықтау тиімділігін арттыру, Қазақстан Республикасының аумағында адам саудасы мен мәжбүрлі еңбектің құрбандары болған шетелдік азаматтарды қоса алғанда, барлық адамдарға көмек көрсету жөнінде нақты шаралар қабылдау туралы атап өтті.

Мемлекет басшысының берген тапсырмаларын орындау және Қазақстанда адам саудасына қарсы іс-қимыл тетіктерін жетілдірудің өзектілігін ескере отырып, ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия «Қазақстан Республикасында адам саудасына қарсы іс-қимыл саласында азаматтардың және өзге де тұлғалардың әлеуметтік-экономикалық, еңбек, азаматтық және мәдени құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері» атты арнайы талдамалық баяндама (бұдан әрі – арнайы баяндама) дайындады.

Арнайы баяндаманың мақсаты Қазақстан Республикасының Президентін, Парламенті мен Үкіметін, құқық қорғау және сот органдарын, орталық және жергілікті атқарушы органдарды, дағдарыс орталықтары мен мамандандырылған үкіметтік емес ұйымдарды, азаматтық қоғамның басқа да институттарын, халықаралық ұйымдарды Қазақстандағы қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының құқықтарына қатысты жағдай туралы хабардар ету, ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасындағы олқылықтарды анықтау, қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен адам саудасының барлық санаттағы құрбандарының әлеуметтік-құқықтық қорғалуы, олардың өз құқықтары туралы, сондай-ақ қауқарсыз еңбекші-мигранттардың, адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғаудың түйінді проблемалары және оларды шешу жолдары туралы хабардар болуы деңгейін талдау.

Сонымен қатар, өзара байланысты екі бөлімнен тұратын осы арнайы баяндама мыналарға бағытталған:

заңсыз көші-қон, адам саудасы фактілерінің алдын алу;

биліктің барлық тармақтарының, ҮЕҰ және дағдарыс орталықтарының кезек күттірмейтін, үйлестірілген іс-қимылын талап ететін қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен әртүрлі санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғау саласындағы жұмыстың басым бағыттарын айқындау;

адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтар профилактикасының және оларды анықтаудың тиімділігін арттыру;

Қазақстанның барлық мемлекеттік органдары мен жұртшылығының назарын қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғау саласындағы қолайсыз жағдайлар мен шешілмеген проблемаларға аудару;

Қазақстанда қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғау саласындағы заңнамалық және құқық қолдану практикасын дамытудың негізгі бағыттарын айқындау;

қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін халықаралық-құқықтық жүйелермен тығыз үйлестіруді белгілеу;

азаматтығы мен Қазақстанның барлық өңірлерінде тұру мәртебесіне қарамастан, адам саудасының құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету стандартының тетіктерін жетілдіру;

қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасының құрбандарын құқықтық ағартуды дамыту.

Ұсынылып отырған арнайы баяндамада қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен адам саудасының шетелдік құрбандарының құқықтарына салыстырмалы баға берілген, қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының Қазақстандағы азаматтық, әлеуметтік, еңбек, экономикалық және мәдени құқықтарын қорғау бойынша нақты ұсынымдар келтірілген.

Арнайы баяндама Адам құқықтары жөніндегі комиссияның өзінің құқық қорғау қызметінің және оның өткен уақыт кезеңіндегі арнайы зерттеулерінің нәтижелеріне негізделген. Оған Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының, үкіметтік емес ұйымдарының және дағдарыс орталықтарының, БҰҰ-ның Қазақстандағы Көші-қон жөніндегі агенттігінің (бұдан әрі – ХКҰ), ҚР-дағы БҰҰ Даму Бағдарламасының (БҰҰДБ), Нұр-Сұлтандағы ЕҚЫҰ Бағдарламалары Офисінің, басқа да халықаралық ұйымдардың деректері, сондай-ақ халықаралық әлеуметтанушылар қауымдастығының (ISA) тұрақты мүшесі болып табылатын тәуелсіз Қазақстан әлеуметтанушылары қауымдастығы жүргізген «Қазақстандағы адам құқықтары: қоғамдық пікір» әлеуметтанулық зерттеулерінің нәтижелері, сондай-ақ ХКҰ, дағдарыс орталықтары мен бейінді ҮЕҰ (Қазақстандағы «Дағдарыс орталықтары одағы» ЗТБ, «Родник» ҚҚ, «Әйелдерді қолдау орталығы» ҚБ, «Сана-Сезім» ҚБ, «Қорғау-Астана» ЖҚ, «Ел дарын» ҚҚ, «Медиалайф» ҚҚ) әлеуметтанулық және өзге де зерттеулерінің нәтижелері кеңінен тартылды.

Баяндамада сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі комиссияның мүшелері мен сарапшыларының денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, білім беру және мәдениет мекемелеріне, құрылыс объектілері мен сауда нүктелеріне, басқа да ұйымдарға баруы нәтижесінде алынған мәліметтер; 2017-2020 жылдар аралығындағы кезеңде Адам құқықтары жөніндегі комиссия ҚР мемлекеттік органдарымен және ҮЕҰ-мен, ҚР-дағы ХКҰ миссиясымен, БҰҰДБ, Нұр-Сұлтандағы ЕҚЫҰ Бағдарламалары Офисімен, адам құқықтары саласындағы басқа да халықаралық ұйымдармен бірлесіп өткізген халықаралық және республикалық конференциялардың, «дөңгелек үстелдердің» материалдары; Адам құқықтары жөніндегі комиссияға жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қорыту және талдау нәтижелері пайдаланылған.

 

I бөлім.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

 

  1. Еңбек және әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттеудің ұлттық заңнамалық базасы және құқық қолдану практикасы

 

1.1. Еңбек көші-қонын реттеудің ұлттық заңнамалық базасы және құқық қолдану практикасы

 

Көші-қон мәселелерін құқықтық реттеудің негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Конституцияда адамның мынадай ажырамас құқықтары мен бостандықтары бекітілген: заңда көрсетілгеннен басқа жағдайларда, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алу құқығы; Республикадан тыс жерлерге шығу құқығы, ал оның азаматтары үшін – Қазақстан Республикасына кедергісіз қайтып оралу құқығы (21-баптың 2-тармағы).

Конституцияда сол сияқты шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар, егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады деп бекітілген (12-баптың 4-тармағы). ҚР Конституциясы әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқығы бар екеніне кепілдік береді. Мәжбүрлі еңбекке тек сот үкімі бойынша не төтенше немесе соғыс жағдайы кезінде ғана жол беріледі (24-баптың 2-тармағы).

Қазақстандағы көші-қон саласындағы қатынастарды реттейтін басты нормативтік құқықтық акт 2011 жылғы 22 шілдедегі «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңы болып табылады.

Қазақстан аумағындағы еңбек және әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық акт 2016 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі және оның негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдаған өзге де заңға тәуелді актілер болып табылады.

Еңбек көші-қонын реттеуде ішкі еңбек нарығын қорғаудың басым мәні бар екенін атап өткен жөн. Бұл ретте еңбек нарығындағы жағдайға байланысты Қазақстан Республикасының аумағына заңды түрде жіберілген еңбекші-мигранттарды шығаруға жол берілмейді.

«Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңының 7-бабында иммигранттардың (шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың) Қазақстан Республикасында жүріп-тұру шарттары айқындалған, 37-бап шетелдік қызметкерлерге жұмысқа орналасуға және жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру тәртібін регламенттейді.

ТМД-ға қатысушы мемлекеттер азаматтарының еңбек қызметі жоғарыда көрсетілген Заңға және осы мемлекеттер арасында екіжақты және көпжақты негізде жасалған шарттарға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бап 1994 жылы ТМД елдері арасында жасалған Еңбек көші-қоны және еңбекші-мигранттарды қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімде расталған.

2007 жылғы 12 қаңтардағы «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» ҚР Заңында (6-20 баптар) шетел азаматтарының негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттері регламенттеледі. Заңның 6-бабына сәйкес шетелдік азаматтар Қазақстанда еңбек қызметін заңнамада және ҚР халықаралық шарттарында белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асыра алады: «Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдік азаматтардың еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты құқықтары болады және сол міндеттерді атқарады», оған республиканың заңнамалық актілерінде белгіленген жекелеген шектеулер кірмейді. Тұрақты тұратын шетелдік азаматтардың әлеуметтік және зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінде, денсаулық сақтау саласында, тұрғын үй қатынастарында, саяси, мәдени және басқа да құқықтарды жүзеге асыруда дәл сондай құқықтары мен міндеттері бар.

Қазақстан адам құқықтарына қатысты және еңбекші-мигранттардың құқықтарын қорғау тұрғысынан маңызды мәнге ие бірқатар халықаралық конвенцияларды ратификациялады. Атап айтқанда, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция және оның Факультативтік хаттамасы, Бала құқықтары туралы конвенция және оның екі факультативтік хаттамасы және басқалар.

Қазақстан – ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің еңбекші-мигранттары мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға (2008 ж.), Еңбек көші-қоны туралы екіжақты шарттарға (Әзірбайжан, Беларусь, Қырғызстан, Моңғолия, Тәжікстан, Өзбекстан және т.б.) және басқаларға қатысушы.

Қазақстан ХЕҰ-ға 1993 жылдан бастап мүше бола отырып, осы ұйымның еңбек және кәсіптер саласындағы кемсітушілік туралы, мәжбүрлі немесе міндетті еңбек туралы, мәжбүрлі еңбекті жою туралы, құндылығы бірдей еңбегі үшін ерлер мен әйелдерге тең сыйақы беру туралы, балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және оларды жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы, кәсіпорындағы еңбекшілер өкілдерінің құқықтарын қорғау және оларға берілетін мүмкіндіктер туралы конвенциялар және т.б. сияқты барлық негіз қалаушы, сондай-ақ басымдықты 8 конвенциясын ратификациялады.

Қазақстан барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенцияға қосылмады, бірақ оның кейбір ережелерін ұлттық заңнамада ескереді. Мысалы, Конвенцияның 3-бабына сәйкес «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңында (7-бап) шетелдік азаматтар және Қазақстан Республикасының аумағында жүрген азаматтығы жоқ адамдар, егер олар:

1) осы Заңның 3-бабында көзделмеген мақсаттармен Қазақстан Республикасының аумағында күнтізбелік тоқсан күннен аспайтын мерзімде болса;

2) бес тәуліктен аспайтын мерзім ішінде Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитпен өтеді;

3) Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан бөлімдерде әскери қызметте тұрса;

4) дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелер мен халықаралық ұйымдардың және Қазақстан Республикасында аккредиттелген халықаралық ұйымдардың құрамына кірсе;

5) Қазақстан Республикасының аумағындағы теңіз және өзен кемелері, әуе, теміржол және автомобиль көлігі экипаждарының мүшелері болып табылса;

6) Қазақстан Республикасының аумағында миссионерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында болcа иммигранттар болып табылмайды.

 

  • . Заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл

 

Заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл ТМД-ға қатысушы елдердің құзыретті органдарымен, басқа мемлекеттермен өзара іс-қимылда ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің 06.03.1998 жылғы заңсыз көші-қонға қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы келісімдер[1], 19.11.2010 жылғы үшінші мемлекеттерден заңсыз еңбек көші-қонына қарсы іс-қимыл жөніндегі[2], басқа да шарттар негізінде, сондай-ақ екіжақты негізде (Ресей, Беларусь, Өзбекстан, Украина, т.б.), одақтар, ұйымдар (ЕАЭО, ҰҚШҰ, ШЫҰ) [3] шеңберінде жүзеге асырылады.

Көші-қон ағындарын тиімді қадағалауды қамтамасыз ету мақсатында көші-қон қызметінің барлық бөлімшелері көшіп келушілердің келуін, кетуін және жүріп-тұруын бақылаудың бірыңғай электрондық жүйесіне қосылған.

2020 жылдың 9 айында Қазақстанға «Бүркіт» БАЖ мәліметтеріне сәйкес 1 млн. 915 мың шетелдік келген. Келушілердің жалпы санының 90%-ы ТМД елдерінің азаматтары, оның ішінде Өзбекстаннан – 852 мың (келген шетелдіктердің жалпы санының 45%), Ресейден – 452 мың, Қырғызстаннан – 263 мың және Тәжікстаннан - 169 мың. Алыс шет елдерден келгендердің көпшілігі – Түркия (35 мың), ҚХР (11 мың), Үндістан (7,1 мың) және ГФР (7,7 мың) азаматтары.

Көші-қон бақылауын қамтамасыз ету барысында 20,7 мың көші-қон заңнамасын бұзушы әкімшілік жауапкершілікке тартылды, оның 1,7 мыңы – елден шығарылды. Елден шығарылғандардың барлығына кіру 5 жылға дейін жабық.

Көші-қон заңнамасын бұзушылардың көпшілігі Өзбекстан (6186), Ресей (2117) және Қырғызстан (562) азаматтары, алыс шет елдерден – ҚХР, осы елдің 268 азаматы әкімшілік жауапкершілікке тартылды (құқық бұзушылардың едәуір саны Моңғолия азаматтарына тиесілі – 79, Түркия – 191, Ауғанстан – 59).

Заңсыз көші-қонды ұйымдастыру фактілері бойынша 70 қылмыстық іс қозғалды.

Жалпы қылмыстық әрекеттер жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке 1074 шетелдік тартылды (оның ішінде кісі өлтіру – 13, денсаулыққа ауыр зиян келтіру – 39, зорлау – 14, ұрлық – 498, қарақшылық – 9, бұзақылық – 47, алаяқтық – 108, тонау – 50).

Өз құзыреті шеңберінде ҚР прокуратура органдары заңсыз көші-қон фактілерінің алдын алу бойынша жүйелі шаралар қабылдауда.

Мәселен, ҚР Бас прокуратурасы Жамбыл облысы Ішкі істер департаментінің 2013-2018 жылдардағы қызметіне азаматтық және көші-қон туралы заңнаманы қолдану мәніне тексеру жүргізді, оның барысында көші-қон заңнамасын бұзудың көптеген фактілері анықталды.

Делдалдық қызмет көрсеткен бөлім бастығы А.Е.Зейдалиевке, Тараз қаласы ІІБ Көші-қон полициясының аға инспекторы Б.Ж.Наурызбаевқа және У.Силамбекке қатысты тексеру нәтижелері бойынша ҚР ҚК 394-бабы 2-бөлігі бойынша сотқа дейінгі тергеу жүргізілді, оларға қатысты соттың айыптау үкімі шығарылды (Зейдалиев 7 жылға бас бостандығынан айырылды, Наурызбаев, Силамбек 3 жыл жылға бас бостандығынан айырылды), ол заңды күшіне енді.

                      Еңбек көші-қонын бақылау

2020 жылдың 9 айында 257169 рұқсат рәсімделді (бастапқысы – 135883, ұзартылғаны – 121286), ел бюджетіне 3,2 млрд.теңге түсті.

2020 жылғы 10 маусым мен 1 қазан аралығындағы кезеңде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың полиция департаменттерінде Халыққа қызмет көрсету орталықтарында өтініштерді қабылдаудың және «еңбекші мигранттарға рұқсаттар беру» мемлекеттік көрсетілетін қызмет нәтижелерін берудің жаңа тетігін енгізу жөніндегі пилоттық жоба іске асырылды. Нәтижелер оны жүзеге асырудың оң үрдістерін көрсетіп отыр. Мәселен, пилоттық жоба аясында 122 аудан жұмылдырылып, 14959 рұқсат рәсімделді.

2020 жылғы 1 қарашадан бастап аталған қызмет түрін тұтастай ел ішінде ХҚКО жүзеге асыратын болады.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 143,1 мың шетелдік тұрып жатыр, оның 30,5 мыңы - қандастар, 15,2 мыңы - шетелдік балалар, 7,1 мыңы - азаматтығы жоқ адамдар.

Шетелдіктердің ең көп саны РФ азаматтарына тиесілі – 64,9 мың (оның ішіндегі қандастар 7,2 мың), Өзбекстан – 25,6 мың (қандастар 8,9 мың), ҚХР – 12,6 мың (қандастар 10,3 мың), Қырғызстан – 9,4 мың (қандастар 424), Әзірбайжан – 4,9 мың (қандастар – 3).

Жеңілдетілген тәртіппен ҚР азаматтығына 166863 адам (оның ішінде қандастар – 14944), ҚР Президентінің Жарлығымен – 618 адам қабылданды. 6966 адамға қатысты ҚР азаматтығынан айырылу тіркелді, оның ішінде 398 адам қос азаматтық фактісі бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

Жыл сайын ішкі көші-қон процестеріне миллиондаған адам қатысады. Ішкі көші-қон мониторингі облысішілік көші-қонның шамамен 85%-ы және облысаралық көші-қонның 15%-і тиесілі екенін көрсетеді. Көші-қон негізінен ауылдық аудандардан қалаға қарай орын алады.

2020 жылдың 9 айында барлығы 1 млн. 364 мың 634 Қазақстан Республикасының азаматы тіркелген, оның ішінде тұрақты – 1 млн. 182 мың 467 және уақытша – 182 мың 167 ҚР азаматы тіркелген.

2020 жылы 491 босқын (234 әйел жынысты, 257 еркек жынысты) есепте тұр, оның ішінде 18 жасқа дейінгі 180 бала бар.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы 17 елмен: Германиямен, Швейцариямен, Чехиямен, Латвиямен, Литвамен, Ресеймен, Өзбекстанмен, Норвегиямен, Беларуссиямен, Венгриямен, Бенилюкс елдерімен, Молдовамен, Польшамен, Қырғызстанмен, Тәжікстанмен реадмиссия туралы 15 келісімге қол қойды.

Осы келісімдердің барлығы ратификацияланды және негізгі бөлігі күшіне енді (Венгриядан басқа, венгр тарапы жеке деректерді ұсыну бөлігінде өзгерістер енгізуді сұрайды).

Қазақстан Республикасы заңсыз көші-қон саласындағы, оның ішінде ТМД елдерімен ынтымақтастық шеңберіндегі ынтымақтастықтың құқықтық базасын кеңейту жөнінде тұрақты негізде шаралар қабылдауда.

Қазақстан 1998 жылғы 6 наурыздағы ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің заңсыз көші-қонға қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы келісімге (2001 жылғы 20 ақпанда күшіне енген), сондай-ақ 2007 жылғы 5 қазандағы ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің Көші-қон органдары басшыларының кеңесін құру туралы келісімге (қол қойылған сәттен бастап күшіне енген) қатысушы болып табылады.

2012 жылдан бастап Бірыңғай экономикалық кеңістіктің (Қазақстан, Ресей, Беларусь, Қырғызстан және Армения) шарттық базасын қалыптастыру шеңберінде жасалған Еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы келісім қолданылады.

Ұлттық деңгейде ұзақ мерзімді перспективаға демографиялық және көші-қон проблемаларын шешудің басымдықтары мен тетіктерін айқындайтын ҚР Көші-қон саясатының 2017-2021 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданды.

ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің құзыретті органдарының заңсыз көші-қонға қарсы күрес мәселелері жөніндегі үйлестіру кеңесі жанындағы Жұмыс тобының хаттамалық шешіміне сәйкес ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің құзыретті органдары адам саудасын қоса алғандағы заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл жөніндегі «Заңсыз жүруші» операциясын жүргізеді.

2019 жылы мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп осы операцияның үш кезеңі жүргізілді – «Заңсыз жүруші-көктем», «заңсыз жүруші-жаз» және «Заңсыз-арна-мигрант» (2019 жылғы 9-12 сәуір, 16-19 шілде, 9-12 қыркүйек).

Жедел-алдын алу іс-шарасын жүргізу барысында елде жүріп-тұру ережелерін бұзғаны үшін 30279 шетелдік, оның ішінде 399 алыс шет елдердің азаматтары және 29880 ТМД елдерінің азаматтары әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

СДТБТ-де көші-қон заңнамасының 89 қылмыстық құқық бұзушылығы тіркелді.

Шетелдік жұмыс күшін тарту және пайдалану ережелерін бұзғаны үшін 1188 жұмыс беруші әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің шегінен 2586 шетелдік шығарылды.

ҚР ІІМ мәліметінше, 2020 жылы коронавирус пандемиясына байланысты аталған іс-шаралар жүргізілген жоқ. Жағдайдың тұрақтануына қарай құқық қорғау органдарының профилактикалық іс-шараларды жүргізуі жаңартылатын болады.

                                       Еңбек мигранттары туралы

Жұмыс беруші жеке тұлғалардың үй шаруашылығындағы жұмыстарды орындау үшін еңбекші мигранттар ішкі істер органдарында рұқсат алады (1 айдан 3 айға дейінгі мерзімге) және бір жылға дейін ұзартылуы мүмкін. Бұл ретте оларға жүріп-тұрған әр айы үшін ЖТС бойынша төлем түрінде 2 АЕК (1 АЕК 2020 жылға 2,6 мың теңге) төлеу қажет.

Рұқсат берудің бұл тетігі еңбек мигранттарын еңбек нарығының көлеңкелі секторынан шығару үшін енгізілген.

Алайда прокуратура органдары жүргізген мониторинг бүгінгі күні жоғарыда көрсетілген тәртіп еңбек иммигранттарын құрылыс жұмыстарына заңсыз тарту, қоғамдық тамақтану саласында қызмет көрсету, ауыл шаруашылығындағы жұмыстар және т.б. үшін пайдаланылатынын көрсетті.

Бұл болжамдар негізсіз емес, өйткені оларды көші-қон заңнамасын сақтауға бұрын жүргізілген талдаулардың нәтижелері растайды.

Мысалға, тек 2017-2018 жылдары ішкі істер органдарының материалдарында мигранттар үй шаруашылығындағы еңбек қызметіне рұқсат алу үшін ұсынған 26 мыңнан астам жалған медициналық анықтама анықталған.

Мұны рұқсат алған мигранттардың едәуір бөлігі үй жұмыскерлері емес, құрылысшылар, аспазшылар, даяшылар және т.б. болып жұмыс істейтіні растайды.

Мұндай жағдайға ІІО мен денсаулық сақтау мекемелері қызметкерлерінің қатарындағы сыбайлас жемқорлық ықпал етуі мүмкін.

Қазіргі уақытта Қазақстан 73 мемлекетпен визасыз режим орнатты. Оның ішінде 54 елге біржақты тәртіппен визасыз режим берілді, 19 елмен екіжақты негізде келісімдер жасалды.

Мұндай жағдайларда заңсыз көші-қонға қарсы күрес құралдарын жүйелі негізде жетілдіру қажет.

Көбінесе атқарушы органдар еңбек мигранттарының ағынын игере алмайды, өйткені олар жайма базарларда, құрылыстарда, плантацияларда және т.б. сіңісіп кетеді.

Сондықтан жаңа әдістерді, оның ішінде әлсіз буындар – олардың балалары арқылы  іздестіру ұсынылады, оларға білім алу қажет және олар қандай да бір наным-сенімдер мен кедергілерсіз қабылдайтын кәдімгі қазақстандық мектептерде білім алады.

Қылмыстық жауапкершілікке тартылған және сотталған мигранттар мен адамды саудаға салғандар бойынша 2018, 2019 жылдары және 2020 жылғы 9 айдағы статистикалық деректер.

ҚР Жоғарғы Сотының «Адам саудасы үшін жауапкершілік белгілейтін заңнаманы қолдану практикасы туралы» нормативтік қаулысының 1-тармағына сәйкес адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтар деп Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 116-бабы 2-тармағының 3-бөлігінде, 125-бабы 2-тармағының 3-бөлігінде, 126, 128, 134, 135, 308, 309 баптарында көзделген құқық бұзушылықтар танылады.

Соңғы 3 жылда Қазақстанда адам саудасына байланысты 1,1 мың қылмыстық құқық бұзушылық тіркелген (2018 жылы - 591, 2019 жылы - 476, 2020 жылдың 9 айында - 129).

Бұл ретте тіркелген қылмыстардың басым бөлігі жезөкшелікпен айналысуға арналған притондар ұйымдастыруға немесе ұстауға және жеңгетайлыққа тиесілі (ҚК 309-бабы), 791 (2018 жылы – 403, 2019 жылы – 297, 2020 жылғы 9 айда – 91).

Қалған қылмыстар төмендегі баптар бойынша тіркелген:

ҚК 116-бабы (адамның ағзалары мен тіндерін алуға немесе заңсыз алуға мәжбүрлеу) - 60 (2018 жылы – 0, 2019 жылы – 60, 2020 жылдың 9 айында – 0);

ҚК 125-бабы 2-тармағының 3-бөлігі (ұрланған адамды қанау мақсатында ұрлау) - 15 (2018 жылы – 5, 2019 жылы – 1, 2020 жылдың 9 айында – 0);

ҚК 126-бабы 2-тармағының 3-бөлігі (бас бостандығынан заңсыз айырылғандарды пайдалану мақсатында жасалған бас бостандығынан заңсыз айыру) - 22 (2018 жылы – 19, 2019 жылы – 1, 2020 жылдың 9 айында – 2);

ҚК 128-бабы (адам саудасы) - 72 (2018 жылы - 43, 2019 жылы – 21, 2020 жылдың 9 айында – 8);

ҚК 134-бабы (кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға тарту) - 34 (2018 жылы – 21, 2019 жылы – 10, 2020 жылдың 9 айында – 3);

ҚК 135-бабы (кәмелетке толмағандар саудасы) - 40 (2018 жылы – 16, 2019 жылы – 11, 2020 жылдың 9 айында – 4);

ҚК 308-бабы (жезөкшелікпен айналысуға тарту) – 164 (2018 жылы – 79, 2019 жылы – 64, 2020 жылдың 9 айында – 21).

Осы санаттағы қылмыстардың үлесі тіркелген басқа да жалпы қылмыстармен салыстырғанда 0,15%-ды құрайды.

Соңғы 3 жылда 242 адам сотталды (2018 жылы - 146, 2019 жылы-66, 9 айға. 2020 жылы – 30), ақталмайтын негіздер бойынша 72 іс тоқтатылды (2018 жылы – 42, 2019 жылы – 19, 2020 жылдың 9 айында – 11), адам саудасымен және ілеспе қылмыстармен айналысатын бес ұйымдасқан топтың қылмыстық әрекетінің жолы кесілді.

Қазақстаннан адам саудасының құрбандарын «экспорттауға» қатысты аталған кезеңде еліміздің құқық қорғау органдары шетелдік әріптестермен бірлесіп белгілі бір жұмыс жүргізгенін атап өту қажет.

Мәселен, 2019 жылы полиция органдары Катарда, Индонезияда, Бахрейнде, Біріккен Араб Әмірліктерінде, Түркияда және Оңтүстік Кореяда қанау мақсатында Қазақстаннан азаматтарды әкетудің 7 арнасын жойды.

Бахрейнде қылмыстық топтың мүшелері сотталды, олар қазақстандық әйелдер мен қыздарға жалақысы жоғары жұмысқа уәде беріп, оларды елге шақырған, содан кейін төлқұжаттарын алып, әйелдерді жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеген.

2020 жылы Бахрейндегі сексуалдық құлдықтан Қазақстанның 21 азаматы босатылды.

Бұдан басқа, Өзбекстан мен Қырғызстаннан шетелдіктерді елге әкелудің екі арнасы жойылды.

2020 жылы ҚР ІІМ Тергеу департаменті Қазақстан аумағында адам ағзалары мен тіндерін сатумен айналысқан Израиль, Қазақстан, Қырғызстан және Украина азаматтарының ішінен трансұлттық ҰҚТ-ға қатысты тергеуді аяқтады (сотта қарау сатысында).

 

  1. 2. Еңбек және әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттеудің халықаралық-құқықтық базасы

Қазақстан Республикасының көші-қон процестерін реттеудің халықаралық-құқықтық базасын осы және сабақтас салалардағы негізгі халықаралық конвенциялар мен шарттар құрайды.

2021 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы адам құқықтары саласындағы 150-ден астам көпжақты халықаралық шарттар мен келісімдерді, оның ішінде БҰҰ-ның негіз қалаушы тоғыз құқық қорғау пактілері мен конвенцияларының сегізін ратификациялады (осы арнайы баяндаманың қосымшасын қараңыз).

Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетінің, БҰҰ Азаптауларға қарсы комитетінің, БҰҰ-ның Нәсілдік кемсітушілікті жою жөніндегі комитетінің және БҰҰ-ның Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитетінің Қазақстан аумағында тұрақты немесе уақытша тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, босқындардың, еңбекші-мигранттардың, қандастардың (репатрианттардың) жеке шағымдары мен хабарламаларын қарау жөніндегі құзыреттерін таныды.

2008 жылы Мүгедектігі бар адамдардың құқықтары туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасына, 2010 жылғы қыркүйекте БҰҰ Бас Ассамблеясының 65-ші сессиясының ашылуы шеңберінде Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің Факультативтік хаттамасына қол қою азаматтардың құқық қорғау мүмкіндіктерін кеңейту және адам құқықтарын қорғау тетіктерін жетілдіру жолындағы маңызды қадам болды.

2021 жылғы 2 қаңтарда Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев өлім жазасын жоюға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің екінші Факультативтік хаттамасын ратификациялау туралы ҚР Заңына қол қойды.

Бұдан басқа, ҚР Президентінің тапсырмасы бойынша уәкілетті мемлекеттік органдар Мүгедектігі бар адамдардың құқықтары туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасын, сондай-ақ Бала құқықтары туралы конвенцияның хабарламалар беруге қатысты Факультативтік хаттамасын ратификациялау мәселелерін пысықтауда.

Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады... (ҚР Конституциясының 4-бабының 3-тармағы). Үкімет Қазақстан қосылған Халықаралық пактілер мен конвенциялар бойынша міндеттемелердің орындалуы туралы есептерді кезең-кезеңімен ұсынады және оларды орындауға қатысты БҰҰ комитеттерінің ұсынымдарына жауап береді.

Негізгі халықаралық және салалық конвенцияларға қосылу Қазақстан Республикасына ұлттық заңнаманы халықаралық стандарттарға сәйкес келтіруге мүмкіндік береді. Мәселен, Бала құқықтары туралы конвенцияға қосылғаннан кейін Балаларды экономикалық қанаудың алдын алу туралы Конвенцияның 32-бабын іске асыру мақсатында Қазақстан ХЕҰ-ның 1973 жылғы №138 «Жұмысқа қабылдау үшін ең төменгі жас туралы» конвенциясына және ХЕҰ-ның 1999 жылғы №182 «Балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және оларды жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы» конвенциясына қосылды. Қазақстан сондай-ақ көрсетілген халықаралық конвенцияларға сәйкес ішкі заңнаманы жетілдіру бойынша үлкен жұмыс атқарды. Бұдан басқа, Бала құқықтары туралы конвенцияның балаларды сатуға, балалар жезөкшелігіне және балалар порнографиясына қатысты Факультативтік хаттамасын ратификациялағаннан кейін Қазақстан жас балаларды қанағаны үшін жазаны қатаңдатуды көздейтін жаңа Қылмыстық кодекс қабылдады.

Заңсыз көші-қонға қарсы күресте құқықтық негіздерді нығайту үшін Қазақстан 2008 жылы БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын және осы Конвенцияны толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу және жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттаманы ратификациялады. 2008 жылы Қазақстан трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенцияны толықтыратын Мигранттарды құрлық, теңіз және әуе арқылы заңсыз әкелуге қарсы хаттаманы ратификациялады.

Қазақстан адам саудасымен күресу үшін заңнамалық шаралар қабылдады. ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 26 қыркүйектегі № 983 қаулысымен адамдарды заңсыз әкетуге, әкелуге және сатуға қарсы күрес мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия (бұдан әрі – Ведомствоаралық комиссия) құрылды.

Ведомствоаралық комиссия туралы ереженің 4.12-тармағына сәйкес басшылықты оның төрағалары болып табылатын ҚР Ішкі істер министрі және ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі екі жылдық мерзімділікпен ротациялық негізде жүзеге асырады.

2008 жылғы 5 ақпанда Қазақстан Республикасы 1926 жылғы 25 қыркүйектегі Құл саудасы мен құлдықты болдырмау туралы конвенцияны және 1953 жылғы 7 желтоқсандағы Хаттаманы, сондай-ақ 1956 жылғы 7 қыркүйектегі Құлдықты, құл саудасын және құлдыққа ұқсас институттар мен әдет-ғұрыптарды жою туралы қосымша конвенцияны ратификациялады.

Бұдан басқа, 2005 жылғы 14 желтоқсанда Қазақстан БҰҰ-ның Адам саудасына және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына қарсы күрес туралы конвенциясын және Қорытынды хаттаманы ратификациялады.

ҚР 2008 жылғы 15 желтоқсандағы Заңымен Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенция ратификацияланды.

2016 жылғы 9-10 наурыз кезеңінде Қазақстан Республикасы Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенцияның ережелерін орындау жөніндегі бірінші ұлттық баяндаманы табысты қорғады.

2019 жылғы 27-28 ақпан аралығында Қазақстан Республикасы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің ережелерін орындау бойынша Екінші ұлттық баяндаманы сәтті қорғады.

1990 жылы қабылданған және 2003 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енген «Барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы» халықаралық конвенция еңбекші-мигранттардың құқықтарын қорғау саласындағы негіз құраушы халықаралық құқықтық құжат болып табылады.

Халықаралық еңбек нормативтері саласында Қазақстан ХЕҰ-ның 24 конвенциясын ратификациялады (толық тізбе қосымшада келтірілген).

Бұған қоса еңбекші-мигранттардың құқықтарын қорғаудың аспектілеріне қатысты ХЕҰ-ның бірнеше ең маңызды конвенциялары бар. Бұл:

ХЕҰ-ның 1949 жылғы №97 Еңбекші-мигранттар туралы  конвенциясы.

Осы Конвенцияның бастапқы нұсқасы 1939 жылы қабылданған; 1949 жылы қайта қаралды, қайта қаралған нұсқасы 1952 жылы күшіне енді.

ХЕҰ № 97 Конвенциясының негізгі ережелері:

ХЕҰ Бюросымен және ХЕҰ-ға мүше мемлекеттермен еңбек көші-қонына қатысты ақпарат алмасу;

ХЕҰ-ға мүше мемлекеттердің мигрант-жұмыскерлеріне құзырлы және тегін көмек қызметін құруы;

ХЕҰ-ға мүше басқа мемлекеттермен эмиграция және иммиграция мәселелері бойынша кез-келген адастыратын насихатқа қарсы жеке және бірлескен шаралар қабылдау;

ХЕҰ-ға мүше мемлекеттердің мигрант-қызметкерлердің кетуін, көшуін және қабылдауын жеңілдету;

мигрант-жұмыскерлерге қажетті медициналық қызмет көрсетуді және жақсы гигиеналық жағдайларды қамтамасыз ету;

азаматтармен салыстырғанда еңбекақы мен еңбек жағдайларына, жәрдемақыларға, әлеуметтік қамсыздандыруға, кәсіподақтарға қатысуға, салықтар мен алымдарға, сот төрелігіне қол жеткізуге қатысты тең қолайлылық қағидаты;

ХЕҰ-ға мүше мемлекеттердің жұмыспен қамту қызметтерімен ынтымақтастық;

тұрақты мигрант-жұмыскерлер мен олардың отбасы мүшелері үшін еңбекке қабілеттілігінен айырылған жағдайларда келген елде қалу мүмкіндіктері;

мигрант-жұмыскерлердің жалақысын аудару үшін мүмкіндіктер беру;

еңбек көші-қонының үлкен ағындары кезінде екіжақты келісімдер негізінде қатынастарды регламенттеу.

Конвенцияға қосымшаларда үкіметтің бақылауымен жасалатын топтасып орын ауыстыру туралы келісімдер бойынша да, сол сияқты өзге жолмен де жұмысқа алынатын мигрант-жұмыскерлерді жалдау, жұмысқа орналастыру және еңбек ету жағдайлары, сондай-ақ еңбекші-мигранттардың жеке мүлкін, жұмыс құралдары мен жабдықтарын әкелу жайттары айқындалады.

Заңсыз еңбек көші-қонына қарсы іс-қимыл жасауға және шектеуге бағытталған «Көші-қон саласындағы қиянатшылдық туралы және еңбекші-мигранттарды мүмкіндіктер мен өтініш беру теңдігімен қамтамасыз ету туралы» ХЕҰ № 143 конвенциясы.

Құжат 1975 жылы қабылданған және 1949 жылғы Еңбекші-мигранттар туралы конвенцияны және 1958 жылғы Еңбек және кәсіп саласындағы кемсітушілік туралы конвенцияны толықтырады. 1978 жылы 9 желтоқсанда күшіне енген.

Конвенция 3 бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде көші-қон саласындағы теріс қиянатшылдықтың алдын алу және жою жөніндегі шаралар ұсынылады; екінші бөлімде мүмкіндіктер мен өтініш беру теңдігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар баяндалады; үшінші бөлімде қорытынды ережелер ұсынылады.

ХЕҰ №143 Конвенциясының негізгі ережелері:

барлық еңбекші-мигранттардың негізгі адам құқықтарын сақтау;

заңсыз жалданған еңбекші-мигранттарды, оның ішінде тиісті актілерге, халықаралық келісімдерге және ұлттық заңнамаға қайшы келетін жағдайларда орналастырылғандарды анықтау;

жұмыс іздеп жүрген мигранттардың жасырын жүріп-тұруының және мигранттарды заңсыз жалдаудың жолын кесу үшін, сондай-ақ ұйымдастырушылар мен жалдаушыларға қарсы жеке және бірлескен шаралар қабылдау;

еңбекші-мигранттарды заңсыз жұмыспен қамтуды анықтау және мигранттардың еңбегін заңсыз пайдалануға қатысты санкциялар қолдану жөніндегі шараларды айқындау;

елде заңды негіздерде тұратын еңбекші-мигранттың өз жұмысынан айрылған жағдайда жұмыспен қамтамасыз ету және басқа да жұмыс беру кепілдіктеріне қатысты теңдік;

тұрақты емес еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің бұрынғы жұмысы бойынша сыйақыға, әлеуметтік қамсыздандыруға және басқа да жәрдемақыларға, сот төрелігіне қол жеткізуге және депортациялау шарттарына қатысты өтініш білдіру теңдігі;

тиісті ұлттық саясатты әзірлеу және жүзеге асыру;

ХЕҰ-ға мүше мемлекеттермен оның аумағында заңды негізде тұратын барлық еңбекші-мигранттардың отбасыларын біріктіруге жәрдемдесу мақсатында ынтымақтастық;

жұмысты еркін таңдау құқығы, кәсіби біліктілікті тану шарттары.

ХЕҰ-ның басқа да өте маңызды Конвенциялары бар, олардың ережелері, біздің ойымызша, еңбек көші-қоны процестерін реттеудің халықаралық-құқықтық және ұлттық базасын әзірлеу кезінде ескерілуі керек[4]. ХЕҰ-ның 1975 жылы жұмыскер-мигранттар туралы қабылдаған №151 ұсынымы да маңызды. Ол еңбек көші-қоны саласындағы қатынастарды реттеудің барлық құқықтық саласын қамтиды. 2008 жылы ХЕҰ-ның еңбекші-мигрант әйелдердің құқықтары туралы ұсынысы қабылданды, ол жаһандық көші-қонды феминизациялау процесін көрсетеді және адам құқықтары жөніндегі халықаралық құралдарға гендерлік сезімтал саясат элементтерін енгізеді[5].

Қазақстан әзірше «Барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы» халықаралық конвенцияға және ХЕҰ Еңбекші-мигранттардың құқықтарын қорғау туралы конвенцияларына қосылмаған.

Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін шет мемлекеттер мигранттарының және басқа мемлекеттердің аумақтарында уақытша жұмыс істейтін Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі де екі жақты келісімдермен реттеледі. Барлық келісімдер еңбек қызметі саласындағы шығу және бару елдері арасындағы қатынастарды реттеуде және еңбекші-мигранттардың құқықтарын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Төменде осындай екі жақты келісімдердің тізімін келтіреміз.

Қазақстан Республикасының еңбекші-мигранттардың құқықтарын қорғау жөніндегі екі жақты келісімдері:

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Әзірбайжан Республикасының Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Әзірбайжан Республикасы азаматтарының және Әзірбайжан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және әлеуметтік қорғау туралы келісім (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 26 шілдедегі № 1123 қаулысымен бекітілген);

2002 жылғы 9 шілдедегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қырғыз Республикасының Үкіметі арасындағы шекара маңындағы облыстарда ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын еңбекші-мигранттардың еңбек қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы келісім (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 16 қаңтардағы № 29 қаулысымен бекітілген);

2006 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Тәжікстан Республикасының Үкіметі арасындағы еңбекші-мигранттардың, Тәжікстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және құқықтарын қорғау туралы, еңбекші-мигранттардың, Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Тәжікстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және құқықтарын қорғау туралы келісім (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 23 желтоқсандағы № 1248 қаулысымен бекітілген);

2006 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қырғыз Республикасының Үкіметі арасындағы еңбекші-мигранттардың, Қырғыз Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және құқықтарын қорғау туралы, еңбекші-мигранттардың, Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жұмыс істейтін Қырғыз Республикасы азаматтарының еңбек қызметі және құқықтарын қорғау туралы келісім (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 13 маусымдағы № 494 қаулысымен бекітілген);

2019 жылғы 12 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Өзбекстан Республикасының Үкіметі арасындағы Өзбекстан Республикасының азаматтары болып табылатын еңбекші-мигранттардың Қазақстан Республикасындағы және Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын еңбекші-мигранттардың Өзбекстан Республикасындағы еңбек қызметі және құқықтарын қорғау туралы келісім (2020 жылғы 17 сәуірдегі № 314-VI ҚР Заңымен ратификацияланған);

2009 жылғы 15 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Вьетнам Социалистік Республикасының Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасы азаматтарының Вьетнам Социалистік Республикасындағы және Вьетнам Социалистік Республикасы азаматтарының Қазақстан Республикасындағы уақытша еңбек қызметі туралы келісім (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 17 маусымдағы № 601 қаулысымен бекітілген);

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасы азаматтарының Қытай Халық Республикасындағы және Қытай Халық Республикасы азаматтарының Қазақстан Республикасындағы уақытша еңбек қызметі туралы келісім (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 8 шілдедегі № 784 қаулысымен бекітілген);

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Корея Республикасының Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасы азаматтарының Корея Республикасындағы және Корея Республикасы азаматтарының Қазақстан Республикасындағы ішкі корпоративтік ауысулар шеңберіндегі уақытша еңбек қызметі туралы келісім (ҚР Заңымен 2016 жылғы 29 наурыздағы № 478-V ҚРЗ ратификацияланған).

Жоғарыда көрсетілген халықаралық шарттардың мәтіндері «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесінде орналастырылған.

Сондай-ақ ТМД және ЕАЭО елдерінің еңбекші-мигранттарының Қазақстан Республикасының аумағындағы құқықтары мынадай конвенциялармен және келісімдермен қорғалады:

2008 жылғы 14 қарашадағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің еңбекші-мигранттары мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы конвенциямен (2009 жылғы 31 желтоқсандағы ҚР Заңымен ратификацияланған);

1994 жылғы 15 сәуірдегі Еңбек көші-қоны және еңбекші-мигранттарды әлеуметтік қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісіммен (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 қыркүйек қаулысымен ратификацияланған);

2005 жылғы 25 қарашадағы «1994 жылғы 15 сәуірдегі Еңбек көші-қоны және еңбекші-мигранттарды әлеуметтік қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге» өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» хаттамамен (2008 жылғы 11 қаңтарда күшіне енді);

2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартпен (2014 жылғы 14 қазандағы ҚР Заңымен ратификацияланған);

Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше басқа мемлекеттің аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру кезінде Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше бір мемлекеттің азаматтарымен болған өндірістегі жазатайым оқиғаларды тергеп-тексеру тәртібі туралы келісім.

Бұдан басқа, Қазақстан 2019 жылғы 20 желтоқсандағы Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің еңбекшілерін зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісімді ратификациялады.

Еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы келісімге қатысты

2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді. Осыған байланысты 2010 жылғы 19 қарашадағы Еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы келісім қолданысын тоқтатты.

Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарттың «Еңбек көші-қоны» бөлімінің негізіне мүше мемлекеттердің Келісім шеңберіндегі қол жеткізген уағдаластықтары енгізілген.

Шарттың 97-бабына сәйкес мүше мемлекеттің жұмыс берушілері және (немесе) жұмыстарға (көрсетілетін қызметтерге) тапсырыс берушілері ұлттық еңбек нарығын қорғау жөніндегі шектеулерді ескермей, мүше мемлекеттердің еңбекшілерін еңбек қызметін жүзеге асыруға тартуға құқылы. Бұл ретте мүше мемлекеттердің еңбекшілеріне жұмысқа орналастырушы мемлекетте еңбек қызметін жүзеге асыруға рұқсат алу талап етілмейді.

Мүше мемлекеттер ұлттық қауіпсіздікті (оның ішінде экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларында) және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында мүше мемлекеттердің еңбекшілері жүзеге асыратын еңбек қызметіне, қызмет түріне және жүріп-тұру аумағына қатысты осы Шартта және мүше мемлекеттердің заңнамасында белгіленген шектеулерді қоспағанда, ұлттық еңбек нарығын қорғау мақсатында өздерінің заңнамасында белгіленген шектеулерді белгілемейді және қолданбайды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 13 қаңтардағы №45 қаулысымен бекітілген Шетелдік қызметкерге жұмысқа орналасуға, сондай-ақ жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға және корпоративішілік ауыстыру шеңберінде ауыстырылатын шетелдік жұмыскерлерді тартуға рұқсаттар беру қағидалары мен шарттарына сәйкес Шартқа қатысушы мемлекеттердің азаматтарына шетелдік жұмыс күшін квоталау және шетелдік жұмыскерге жұмысқа орналасуға және жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсаттар беру туралы нормалар қолданылмайды.

 

ІI бөлім.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТАРЫНЫҢ, АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ АДАМДАРДЫҢ, ШЕТЕЛДІКТЕРДІҢ, ҚАНДАСТАРДЫҢ, ҚАУҚАРСЫЗ ЕҢБЕКШІ-МИГРАНТТАРДЫҢ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМ САУДАСЫ ҚҰРБАНДАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ЕҢБЕК, АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ САҚТАЛУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

  1. Еңбек бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы

 

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне ҚР Конституциясымен, халықаралық шарттармен кепілдік берілген азаматтардың және өзге де тұлғалардың еңбек саласындағы құқықтары мен бостандықтары енгізілген.

Әркімнің еңбекті еркін таңдауға немесе еңбекке қандай да бір кемсітушіліксіз және мәжбүрлеусіз еркін келісуге құқығы, өзінің еңбекке қабілеттілігіне билік етуге, кәсіп және қызмет түрін таңдауға құқығы бар (Еңбек кодексінің 5-бабы).

Еңбек кодексінің 6-бабына сәйкес еңбек саласындағы кемсітушілікке тыйым салынады. Әркімнің еңбек саласындағы өз құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда тең мүмкіндіктері бар. Ешкімнің еңбек саласындағы құқықтарына шек қойылмайды.

Еңбек құқықтарын іске асыру кезінде тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне, жасына немесе дене кемістіктеріне, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына байланысты ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

Еңбек кодексі қызметкерлердің еңбек құқықтарына және олардың қажетті қорғалуына кепілдік береді. Еңбек қатынастары жұмыскер мен жұмыс берушінің арасында жұмысқа орналасу кезінде міндетті шарт болып табылатын еңбек шартының негізінде туындайды. Онда еңбек қатынастарының барлық шарттары келісілуі тиіс. Дәл осындай келісім-шарт жасасу кезінде қызметкердің де, жұмыс берушінің де құқықтары мен міндеттері туындайды. Еңбек шарты жасалғаннан кейін қызметкер еңбек кодексінде көзделген кепілдіктер мен өтемақы төлемдеріне құқықтарға ие болады.

Жұмыс беруші жұмыскерлерге Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына, еңбек, ұжымдық шарттарға сәйкес еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті (Еңбек Кодексінің 23-бабы 2-тармағының 9)-тармақшасы).

Еңбек саласында кемсітушілікке ұшырадым деп есептейтін адамдар Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен сотқа немесе өзге де орындарға жүгінуге құқылы.

 

  1. Әділ және қолайлы еңбек жағдайы құқығы

 

Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 2-тармағына сәйкес әркімнің қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар.

Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының негізгі қағидаттары: қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына құқықты қамтамасыз ету; жұмыскердің өмірі мен денсаулығының басымдығы; еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу болып табылады.

Еңбек кодексінде жұмыскердің қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге негізгі құқықтары мен міндеттері бекітілген.

Еңбек кодексінің 181-бабында жұмыскердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарға сәйкес жабдықталған жұмыс орнына; еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарға, сондай-ақ еңбек, ұжымдық шарттарға сәйкес санитариялық-тұрмыстық үй-жайлармен, жеке және ұжымдық қорғаныш құралдарымен қамтамасыз етілуге құқығы бар екендігі көзделген.

Жұмыс беруші жұмыскерлер өкілдерінің қатысуымен еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен қағидаларға сәйкес өндірістік объектілерді еңбек жағдайлары бойынша мерзімді, кемінде бес жылда бір рет аттестаттауды жүргізуге міндетті (Еңбек кодексінің 182-бабы 2-тармағының 12-тармақшасы).

2020 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша еңбек жағдайлары бойынша 2489 өндірістік объект аттестатталған.

Еңбек кодексінің 182-бабы 2-тармағының 1) тармақшасына сәйкес жұмыс беруші кәсіптік қатерді бағалауды жүргізуге және профилактика жүргізу, өндірістік жабдықтар мен технологиялық процестерді неғұрлым қауіпсіз жабдықтарға ауыстыру жолымен оны барынша азайту және алып тастау жөнінде шаралар қабылдауға міндетті.

2019 жылы зиянды және қауіпті еңбек жағдайларында 370 мыңнан астам жұмыскер: шу мен дірілдің жоғары деңгейі жағдайында әрбір екінші (45,9%), жұмыс аймағының жоғары газдануы мен шаңдануы әсерінен әрбір үшінші (32,6%) жұмыскер жұмыс істеген. 94 мың адам немесе тексерілген кәсіпорындар жұмыскерлері санының 5,6%-і ауыр дене еңбегімен айналысқан.

2020 жылы 676 мың жұмыскер зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істегені үшін 128 млрд.теңге сомасында түрлі өтемақы алды.

 

  1. Қандай да бір кемсітусіз еңбек үшін сыйақы алу құқығы

 

ҚР Конституциясының 24-бабына сәйкес әркімнің еңбегі үшін ешқандай кемсітусіз сыйақы алуға құқығы бар. Жұмыс беруші жұмыскерге нормативтік құқықтық актілерде, еңбек, ұжымдық шарттарда, жұмыс берушінің актілерінде көзделген жалақы мен өзге де төлемдерді уақтылы және толық мөлшерде төлеуге міндетті.

Еңбек кодексінің 113-бабына сәйкес жалақы ақшалай нысанда ұлттық валютамен белгіленеді және айына кемінде бір рет, келесі айдың бірінші онкүндігінен кешіктірілмей төленеді.

Жұмыс беруші жалақыны толық көлемде және еңбек, ұжымдық шарттарда белгіленген мерзімдерде төлемеген кезде жұмыс беруші Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады. Жұмыс беруші жұмыскерге төлем кешіктірілген кезең үшін берешек пен өсімпұл төлейді.

Еңбек шарты тоқтатылған кезде жұмыс берушіден жұмыскерге тиесілі сомаларды төлеу ол тоқтатылғаннан кейінгі үш жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізіледі.

Жұмыс беруші жұмыскерге тиесілі жалақыны немесе өзге де ақша сомаларын уақтылы төлемеген жағдайда, ол өзінің заңсыз әрекеттері үшін заңнамада белгіленген жауапкершілікке тартылуы мүмкін.

Мәселен, жұмыс берушінің жауапкершілігі «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодекстің 87-бабымен регламенттелген. Бұдан басқа, жұмыс берушіні қылмыстық жауапкершілікке тартудың жалпы негіздері ҚР ҚК 152-бабында белгіленген.

ҚР Бас прокуратурасының бастамасымен Әкімшілік кодекске өзгерістер енгізілді.

Атап айтқанда, прокуратура органдарының бастамасы бойынша ҚК-нің 152-бабының 3-бөлігі жеке адамдардан жеке-жария қылмыстар қатарына қайтарылды, бұл жұмыскерлерге құқық қорғау органдарына жүгінуге мүмкіндік берді және оларға қол жеткізе алмайтын дәлелдемелерді өз бетінше жинау қажеттілігінен айырды.

Бұдан басқа, бұрын «еңбек саласындағы кемсітушілік» ұғымы жұмыскердің бірдей жұмыс үшін тең жалақы алу құқығын бұзу деп түсінілген.

Бұл ретте көбінесе бірдей жұмысты орындайтын шетелдік және қазақстандық жұмыскерлер үшін әртүрлі өндірістік-тұрмыстық жағдайлар жасалған (тамақтану, жатақхана, арнайы киіммен жабдықтау, сыйлықтар, қосымша ақылар және т.б.).

Осыған байланысты Бас прокуратура мен Адам құқықтары жөніндегі комиссияның ұсынысы бойынша Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі түзетулер әзірледі.

Мәселен, ӘҚБтК-нің 90-бабында жұмыскердің тең төлемге құқығын бұзғаны үшін ғана емес, сонымен қатар бірдей өндірістік-тұрмыстық жағдайлар үшін де жауапкершілік енгізілген.

2020 жылы Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың тапсырмасы бойынша Бас прокуратура «Саддариан туннелі» ЖАҚ филиалының (бұдан әрі – Филиал) қызметін тексерді.

Тексеру барысында 2019 жылы 22 жұмыскердің еңбегі «Арал өңіріндегі экологиялық апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Заңның 13-бабын бұза отырып, төленгені анықталды.

Түркістан облысының еңбек инспекторы (бұдан әрі Инспектор) Филиалға 7 млн теңге қосымша ақы төлеу туралы нұсқама енгізді.

«Ескі Иқан» құрылыс учаскесінде (Кентау қаласы) «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңның 5-бабын бұза отырып, тең емес тұрғын үй-тұрмыстық жағдайлар жасалған.

Шетелдік кадрларға жұмыс беруші Түркістан қаласындағы жеке үйлерді жалдау үшін жалдау ақысын төлейді, ал қазақстандықтар металл (жүк тасымалдауға және сақтауға арналған) контейнерлерде тұрады.

Сонымен бірге, Филиалда кадрлардағы жергілікті қамту көлемінің он бес есе кемітілуі анықталды (Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің м.а. 2016 жылғы 27 маусымдағы № 559 қағидасымен, бұдан әрі - Қағида).

Әкімдікке 2019 жылы шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат алу кезінде өтініш білдіргендердің ішінен 60 қазақстандық жұмыскердің іс жүзінде 4-і жұмыс істейді.

Жергілікті атқарушы орган жоғарыда көрсетілген рұқсатты кері қайтарып алу жөнінде шаралар қабылдады (Қағиданың 32-т. тәртібімен).

Барлық анықталған заң бұзушылықтар бойынша қадағалау актілері енгізілді.

Жұмыскерлер тең жұмыс үшін ешқандай кемсітусіз бірдей ақы алуға құқылы.

Дейтұрғанмен жекелеген ұйымдар жұмыскерлерді кемсіту белгілері бар шешімдер қабылдауға жол береді.

Дәл сол функциялар мен міндеттемелерді орындайтын жұмыскерлерге әртүрлі жалақы белгілеу жағдайлары жоққа шығарылмайды.

Көбінесе жұмыс берушілер басқа әдістермен кемсітушілікке жол береді, атап айтқанда жұмысшылардың бір санатына жұмысшылардың басқа санатына қарағанда жақсы еңбек жағдайларын белгілеу арқылы.

Әдетте, мұндай бұзушылықтар шетелдік жұмысшылар бар ұйымдарда орын алады.

Мысалға, 2019 жылы 2 мыңнан астам (2018 жылы – 2,6 мың) жұмыс беруші 25 мыңнан астам (20 мың) шетелдік мамандарды (құрылыс, тау-кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі, Ауыл шаруашылығы саласында) тартқан.

Осы кезеңде 10 (3) ұйымда (Нұр-Сұлтан қаласы, Ақтөбе, Алматы, ШҚО, БҚО, Маңғыстау облыстары) 617 (671) жұмыскердің қатысуымен еңбек саласындағы 10 (3) жанжал байқалды (жалақы мен еңбек жағдайларындағы сәйкессіздік).

Оларды талдау жұмыскерлердің наразылығы, тұтастай алғанда, негізді екенін көрсетті.

Еңбек инспекциясының (прокуратура органдарының тапсырмасы бойынша) ішінара тексеруімен 95 ұйымда жалақы мөлшерінің сәйкес келмеуінің 479 фактісі, шетелдіктердің рұқсаттарда көзделмеген жұмыстарды орындаудың 172 фактісі, ал 6 ұйымда - кадрлар арақатынасының сақталмауы фактісі анықталды.

Осы бұзушылықтарды жою үшін еңбек инспекторлары 95 ұйғарым енгізді, 400-ге жуық адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды (63 ескерту берілді, 98 млн теңге сомасына 334 айыппұл салынды).

Әкімдіктер 703 рұқсатты кері қайтарып алды, 528 шетелдік өз бетінше азаматтық алған еліне кетті, полиция 174 визаның күшін жойды (Қазақстаннан тыс жерлерде болған).

2020 жылдың 4 шілдесінде Мемлекет басшысы қазақстандық және шетелдік жұмыскерлердің жалақысын теңестіруді тапсырды.

Кейіннен ЕХӘҚМ бастамасы бойынша облыстар прокурорлары еңбек инспекцияларына ұйымдарды (50-ден астам шетелдік жұмыскерді тартатын) жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеу кезінде кемсітушілікке жол бермеу бөлігінде еңбек заңнамасының сақталуы тұрғысынан тексеру туралы талаптар жіберді.

Барлық 63 ұйымда тексерулер аяқталды.

Жалпы 953 заң бұзушылық, оның ішінде 474 еңбекақы төлеудегі сәйкессіздік фактісі, 169 шетелдіктердің рұқсаттарда көзделмеген жұмыстарды орындауы жағдайы анықталды.

Сәкессіздік фактілерінің ең көп саны Атырау (109) және Ақтөбе облыстарында (343) анықталды.

Мысалы, «СИНЕ МИДАС СТРОЙ» ЖШС-де (Ақтөбе облысы) жоба жетекшісінің жалақы мөлшері 365 мыңнан 933 мың теңгеге дейін, ал осындай позицияны иеленген шетелдік жұмыскердің жалақысы 1,2 млн. теңгені құрайды.

Еңбек инспекциялары 57 ұйғарым енгізді, 348 жұмыс беруші әкімшілік жауапкершілікке тартылды (39 ескерту, 94,7 млн. теңгеге 309 айыппұл салынды), шетелдік жұмыс күшін тартуға 657 рұқсат кері қайтарып алынды.

Қазақстандықтардың еңбек құқықтарына өзге де қысым жасауға жол беріледі.

Мысалы, «Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг б.в.» компаниясында шетелдік қызметкерлердің еңбек демалысының ұзақтығы - 42 күнді, ал қазақстандықтар үшін – 30 күнді құрайды.

30-дан астам шетелдік жұмыскерлері бар ұйымдар бойынша

Еңбек инспекциялары мен көші-қон қызметтері (облыстар прокурорларының тапсырмалары бойынша) 30-дан астам шетелдік жұмыскерді тартатын ұйымдарда да тексерулер жүргізеді.

19 ұйымда тексерулер аяқталды.

ҚР Бас прокуратурасының деректері бойынша 134 заң бұзушылық, оның ішінде еңбекақы төлеудегі сәйкессіздіктің 4 фактісі, рұқсаттарда көзделмеген жұмыстарды шетелдіктердің орындауының 3 жағдайы және шетелдік және қазақстандық жұмыскерлер санының проценттік арақатынасын сақтамаудың 1 жағдайы анықталған.

Мәселен, «SINOHIDRO CORPORATION LIMITED» ЖШС-де (Алматы облысы) 30 білікті лауазымның ішінде (берілген рұқсаттар мен еңбек шарттарына сәйкес инженерлер, бөлім бастықтары) тек 1-ін қазақстандық маман иеленген, қалғандары шетелдіктер.

Рейдтік іс-шараларды өткізу кезінде Ақтөбе облысы Темір ауданының аумағында көші-қон полициясының қызметкерлері бизнес-визамен келген (консультациялық қызмет көрсетулер), бірақ іс жүзінде «ДО КНИСГ» ЖШС-де дәнекерлеуші және монтаждаушы ретінде жұмыс істеген ҚХР-ның 10 азаматын анықтады.

Есепті кезеңде еңбек инспекциялары 23 ұйғарым енгізді, 35 жұмыс беруші әкімшілік жауапкершілікке тартылды (18 ескерту, 2,4 млн.теңгеге 17 айыппұл салынды), шетелдік жұмыс күшін тартуға 24 рұқсат кері қайтарып алынды.

Еңбек инспекциялары көбінесе айқын бұзушылықтарды анықтамайтынын атап өткен жөн.

БҚО прокуратурасы еңбек инспекциясының «KKS-SICIM» ЖШС-дағы тексеруінен кейін талдау жүргізген, онда түрлі өтемақы төлемдерін (жалақыға үстемеақы) төлеу арқылы қазақстандық және шетелдік жұмыскерлер арасындағы жалақыдағы сәйкессіздік фактілері анықталған.

Мәселен, шетелдік жұмыскерлерге өтемақы төлемдерінің мөлшері 27-40%-ті, жергілікті қызметкерлерге – бар болғаны 0,35%-ті құрайды.

Заңдылықты бұзуға ықпал ететін негізгі себептер - азаматтардың және өзге де адамдардың еңбек құқықтарының сақталуына жүйелі мемлекеттік бақылаудың болмауы (Кәсіпкерлік кодексінің «Бақылау және қадағалау субъектілерін (объектілерін) топтар бойынша бөлу» атты 141-бабы).

Осыған байланысты ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі кешенді, соның ішінде құқықтық сипаттағы шаралар қабылдады.

Атап айтқанда, Еңбек кодексіне жұмыс берушінің қазақстандық жұмыскерлердің еңбек құқықтарын кемсіту үшін жауапкершілігін көздейтін өзгерістер енгізілді.

 

  1. Жеке және ұжымдық еңбек даулары құқығы

 

ҚР Еңбек кодексінде жеке еңбек дауларын қарау тәртібі, келісім комиссияларын құру, олардың құзыреті, келісім комиссияларының шешімдерін қабылдау және орындау тәртібі қарастырылған.

Ұжымдық еңбек дауларын қарау тәртібі де заңнамалық түрде белгіленген. Бұл тәртіп мыналарды қамтиды: жұмыскерлердің талаптарын ресімдеу және мәлімдеу рәсімдері, татуластыру рәсімдері, оның ішінде татуластыру комиссияларын, еңбек төрелігін, делдалдықты құру арқылы, ұжымдық еңбек дауы бойынша тараптардың қол жеткізуінің салдары.

Еңбек кодексі, егер татуластыру комиссиялары арқылы ұжымдық еңбек дауын шешуге қол жеткізілмесе, сондай-ақ жұмыс беруші татуластыру рәсімдерінен жалтарған не қол жеткізілген келісімдерді орындамаған жағдайларда, жұмыскерлерге Ереуіл жасау құқығын берді.

Қазақстанда ұжымдық еңбек дауын реттеу процесінде, ереуіл өткізуді қоса алғанда, локаутқа, яғни еңбекшілердің ұжымдық еңбек дауына немесе ереуілге қатысуына байланысты жұмыс берушінің бастамасы бойынша жұмыскерлермен еңбек шарттарын бұзуға тыйым салынады.

Еңбек кодексінің 22-бабы 1-тармағының 23) тармақшасына сәйкес жұмыскер ҚР ЕК-де, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген тәртіппен, ереуілге құқықты қоса алғанда, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешуге құқылы.

ҚР ЕК 17-бабының 12) тармақшасына сәйкес еңбек инспекциясы жөніндегі жергілікті орган еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысан бойынша ұжымдық еңбек дауларының мониторингін жүргізеді.

Ұжымдық еңбек дауларының алдын алу мақсатында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, ҚР Кәсіподақтар федерациясы және «Атамекен» ҚР Ұлттық кәсіпкерлер палатасы арасында бірлескен іс-қимыл жоспары (алгоритмі) қабылданды.

Кәсіподақтар билік органдарының назарын «қызу нүктелерге», проблемалық ұйымдарға аударады, олар бойынша әлеуметтік әріптестермен бірлесіп, әлеуметтік шиеленісті болдырмау үшін шаралар қабылдау қажет. Мұндай өзара іс-қимыл еңбек жанжалдарын ерте сатыда оқшаулауға мүмкіндік берді:

2017 жылы Маңғыстау облысында («Ойл Констракшен Компани» ЖШС, «Каспиан Офшор энд Марин Констракшн» ЖШС), Атырау облысында «Кентек Казахстан Техникал Сервисез» ЖШС»;

2018 жылы Тобыл жол станциясында (Қостанай облысы);

2019 жылы «OilServicesCompany» компаниясында (Маңғыстау облысы), «Мунайфилдсервис» ЖШС-де (Маңғыстау облысы), «СНПС Ақтөбемұнайгаз» компаниясында (Ақтөбе облысы).

Соңғы бес жыл ішінде, тұрақты төмендеу үрдісіне қарамастан, ЕХӘҚМ деректері бойынша, елде 31 еңбек жанжалдары мен ереуілдер орын алды, олар бойынша талаптардың көпшілігі қанағаттандырылды.

ҚР Кәсіподақтар федерациясының ұсыныстарын ескере отырып, ҚР Үкіметінің 2019 жылғы 29 мамырдағы қаулысымен Әлеуметтік шиеленістің алдын алу және әлеуметтік-еңбек жанжалдарын шешу жөніндегі кешенді жоспар бекітілді, онда еңбек саласындағы тәуекелдерді алдын ала шешу мақсатында еңбек жанжалдарының алдын алу жөніндегі жаңа шаралар көзделген.

Іс жүзінде ұжымдық еңбек даулары бойынша сұрақтар туындайды. Соңғы жылдары Қазақстанда орын алған ереуілдердің барлығын соттар заңсыз деп таныды, себебі жұмыскерлер оларды жариялау рәсімі бойынша талаптарды сақтамады. Өз кезегінде рәсімдердің күрделілігі стихиялық ереуілдерге әкелді.

Осыған байланысты, ҚР Кәсіподақтар федерациясы ҚР Еңбек кодексіне жұмыскерлердің талаптарын ұсыну және татуластыру рәсімдерін (татуластыру комиссиялары, еңбек төрелігі) жүргізу рәсімдерін жеңілдету бөлігінде түзетулер енгізуге бастамашылық жасады.

Жеке еңбек дауларын сотқа дейінгі тәртіпте татуластыру рәсімдері арқылы шешу үшін алғаш рет ҚР Жоғарғы Соты мен ҚР Кәсіподақтар федерациясы арасында өзара ынтымақтастық туралы Меморандумға қол қойылды.

Кәсіподақтардың барлық аумақтық бірлестіктерінің базасында бірлесіп 17 «Татуласу орталығы» құрылды.

2018 жылдың наурыз айынан бастап кәсіби медиаторларды, адвокаттарды, кәсіподақ мамандарын тарта отырып, «Татуласу орталықтарында» 3 мыңнан астам медиативтік рәсімдер өткізілді, оның ішінде 1590 еңбек даулары 1298 медиативтік келісімдер мен 292 жүргізілген келіссөздер шеңберінде оң шешілді. Сондай-ақ еңбек ұжымдарында 2900 адамды қамти отырып, 708 ақпараттық-түсіндіру іс-шаралары өткізілді.

Қазіргі уақытта кәсіподақтардан кәсіпқой медиаторлар пулы қалыптастырылды және кәсіподақ ұйымдарында жұмыс істеп тұрған медиаторларды жүйелі оқыту ұйымдастырылды.

                 

  1. Әлеуметтік көмек, қамтамасыз ету және қорғау құқығы

 

Мемлекет басшысының 2019 жылғы 2 қыркүйектегі «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының 68-тармағын қамтамасыз ету үшін 2020 жылдың басынан бастап атаулы әлеуметтік көмек (АӘК) көрсету тетігі түзетілді:

Біріншіден, көп балалы отбасылар үшін олардың табыстарына қарамастан сараланған мөлшерде жәрдемақы енгізілді (балалар санына қарай 44 532 теңгеден 77 951 теңгеге дейін, сегізінші және одан да көп балаға әр балаға 4 АЕК мөлшерінде сома қосылады).

Екіншіден, қолданыстағы АӘК жаңғыртылды, олар мыналарды көздейді:

АӘК алушылардың өз кірістерін жасыру мүмкіндіктерін теріс пайдалану жағдайларын болдырмайтын тоқсан сайынғы АӘК тағайындауды кері қайтару (бұрын АӘК 12 айға тағайындалған);

АӘК мөлшері отбасының барлық мүшелері үшін кедейлік шегі мен жан басына шаққандағы орташа табыс арасындағы айырмашылық ретінде айқындалады;

еңбекке қабілетті АӘК алушыларға қойылатын талаптарды күшейту, яғни олар жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің ұсынылған белсенді шараларынан бас тартқан жағдайда, АӘК алу құқығын отбасының барлық мүшелері жоғалтады;

учаскелік комиссиялар институтын күшейту.

Үшіншіден, аз қамтылған отбасылардан шыққан балалар үшін кепілдендірілген әлеуметтік пакет енгізілді (азық-түлік және тұрмыстық химия жиынтықтарымен қамтамасыз ету; оқу орны бойынша тегін тамақтандыруды, мектеп формасын және мектепке керек-жарағын ұсыну, қалалық қоғамдық көлікте жеңілдікпен жүру).

2020 жылдың 1 қазанына қарай АӘК 156,7 мыңнан астам отбасына немесе 804,2 мың адамға тағайындалған (оның ішінде 516,2 мың бала, 97,4 мың көп балалы отбасы).

Сондай-ақ төтенше жағдай және шектеу іс-шаралары кезеңінде тікелей байланысты болдырмау үшін бірқатар шаралар қабылданды, оның ішінде:

2020 жылғы 1 тоқсанның (109 мың отбасынан 561,4 мың адам), 2020 жылғы 2 тоқсанның (121 мың отбасынан 627 мың адам); 2020 жылғы 3 тоқсанның (121,2 мың отбасынан 627,4 мың адам); 2020 жылғы 4 тоқсанның (2020 жылғы 19 қазандағы жағдай бойынша 119,9 мың отбасынан 613,3 мың адам) алушыларына АӘК тағайындау ұзартылды;

алғаш рет жүгінген азаматтар үшін 2020 жылдың 2 тоқсанында 29,1 мың отбасынан 149,9 мың адамнан, 2020 жылдың 3 тоқсанында 41,2 мың отбасынан 211,0 мың адамнан, 2020 жылғы 4 тоқсанда 15,5 мың отбасынан 80,3 мың адамнан (2020 жылғы 19 қазандағы жағдай бойынша) электрондық үкімет порталы арқылы өтініштерді қабылдау жүзеге асырылды.

«Ең төмен әлеуметтік стандарттар және олардың кепілдіктері туралы» ҚР Заңына сәйкес айлық жалақының ең төмен мөлшері, күнделікті жұмыстың (жұмыс ауысымының) ұзақтығы, жыл сайынғы ақы төленетін негізгі еңбек демалысы еңбек саласындағы ең төмен әлеуметтік стандарттар болып табылады.

Әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы ең төменгі әлеуметтік стандарттар мыналар:

1) «ең төмен күнкөріс деңгейінің шамасы»;

2) «Ең төменгі зейнетақы мөлшері» ең төменгі әлеуметтік стандарты;

3) «Арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілдік берілген көлемі» ең төменгі әлеуметтік стандарты.

Әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы ең төменгі әлеуметтік стандарттар әлеуметтік кепілдіктердің және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған әлеуметтік құқықтардың іске асырылуын қамтамасыз етеді.

Бұдан басқа, жұмыскерлердің әлеуметтік қорғалуы мәселелері nараптардың өзара келісімі бойынша ұжымдық шартқа (жұмыскерлердің тұрғын үй және тұрмыстық жағдайларын жақсарту туралы; жұмыскерлердің сауықтырылуы, санаторий-курорттық емделуі және демалысы туралы; жұмыскерлер мен олардың отбасыларын медициналық сақтандыру кепілдіктері туралы, қоршаған ортаны қорғау туралы; жәрдемақылар мен өтемақы төлемдерін, оның ішінде еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғалар кезінде төлеу туралы және басқалар туралы) енгізілуі мүмкін.

 

  1. 6. Кәсіптік одақтар құру құқығы

 

Қазақстандағы кәсіптік одақтардың қызметі 2014 жылғы 27 маусымдағы «Кәсіптік одақтар туралы» ҚР Заңымен, ҚР Еңбек кодексімен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен регламенттелген.

ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша қазіргі уақытта Қазақстанда 500 кәсіподақ ұйымы жұмыс істейді. Оның ішінде 3 республикалық кәсіподақтар бірлестігі: ҚР Кәсіподақтар федерациясы, Қазақстандық еңбек конфедерациясы және «Аманат» Қазақстан кәсіподақтар достастығы, 39 салалық кәсіподақ, 19 аумақтық кәсіподақтар бірлестігі және 439 жергілікті кәсіподақ бар (2019 жылмен салыстырғанда кәсіподақтар санының 7%-ке өсуі байқалады).

ҚР Кәсіподақтар федерациясы 1,7 млн.адамды (2020 жылдың басында) біріктіретін, елдегі еңбекшілердің неғұрлым бұқаралық және өкілді ұйымы болып табылады.

Уақыттың сын-тегеурініне жауап бере отырып, ҚР Кәсіподақтар федерациясы кәсіподақтарды біріктіруге және ірілендіруге, еңбек қатынастарын реттеудегі олардың жауапкершілігін арттыруға, әлеуметтік әріптестікті дамытуға, ұйымдық-қаржылық жұмысты жетілдіруге, кәсіподақ кадрларының жауапкершілігін арттыруға, олардың резервін даярлауға, еңбек ететін әйелдермен және жастармен жұмыс істеуге, елдің қоғамдық-саяси өміріне белсенді қатысуға бағытталған жаңа бағыт алды.

Қазақстанда жұмыскерлердің кәсіподақ ұйымын құруға, олардың мәртебесі мен құрылымын, қызметінің басым бағыттарын анықтауды таңдауға құқығы бар екенін атап өткен жөн.

Кәсіподақтар өз қызметінде барлық деңгейдегі мемлекеттік органдардан, саяси партиялардан, жұмыс берушілер мен олардың бірлестіктерінен тәуелсіз, олардың бақылауында болмайды және оларға есеп бермейді.

Бұл ретте «Кәсіптік одақтар туралы» Заңда айқындалған кәсіподақтардың міндетті қауымдастықтығы олардың әлеуметтік әріптестіктің барлық деңгейлерінде жұмыскерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды орындауы кезінде туындайтын проблемаларды шешудегі кәсіподақтардың рөлін күшейту үшін қажет болды.

Заңның бұл ережелері кәсіподақтардың күшті әлеуметтік әріптестер ретінде қалыптасуына ықпал етті, олардың пікірлері әлеуметтік-еңбек саласында маңызды шешімдер қабылдауда ескеріле бастады.

 

  1. Әлеуметтік әріптестік

 

Әлеуметтік әріптестік тараптары тиісті атқарушы органдар тұлғасындағы мемлекет, жұмыскерлер және белгіленген тәртіппен уәкілеттік берілген өкілдер тұлғасындағы жұмыс берушілер болып табылады.

Әлеуметтік әріптестік әлеуметтік әріптестік органдары арқылы тараптардың өзара іс-қимылы нысанында қамтамасыз етіледі:

1) республикалық деңгейде – әлеуметтік әріптестік пен әлеуметтік және еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі республикалық үшжақты комиссия (бұдан әрі – республикалық комиссия);

2) салалық деңгейде – әлеуметтік әріптестік пен әлеуметтік және еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі салалық комиссиялар (бұдан әрі – салалық комиссия);

3) өңірлік (облыстық, қалалық, аудандық) деңгейде – әлеуметтік әріптестік пен әлеуметтік және еңбек қатынастарын реттеу жөніндегі облыстық, қалалық, аудандық комиссиялар (бұдан әрі – өңірлік комиссия);

4) ұйымдар деңгейінде – Қазақстан Республикасы заңнамасының негізінде жұмыскерлердің өкілдері мен жұмыс берушінің арасында еңбек саласындағы өзара нақты міндеттемелерді белгілейтін ұжымдық шарттар нысанында.

Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік әріптестік келесі міндеттерді шешуге бағытталған:

1) әлеуметтік, еңбек және олармен байланысты экономикалық қатынастарды реттеудің тиімді тетігін құру;

2) қоғамның барлық жіктерінің мүдделерін объективті ескеру негізінде әлеуметтік тұрақтылық пен қоғамдық келісімді қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

3) жұмыскерлердің еңбек саласындағы құқықтарының кепілдіктерін қамтамасыз етуге, оларды әлеуметтік қорғауды жүзеге асыруға жәрдемдесу;

4) барлық деңгейдегі әлеуметтік әріптестік тараптары арасындағы консультациялар мен келіссөздер процесіне жәрдемдесу;

5) ұжымдық еңбек дауларын шешуге жәрдемдесу болып табылады;

6) әлеуметтік-еңбек қатынастары саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Республикалық, салалық және өңірлік комиссиялар тараптардың орындауы үшін міндетті тиісті шешімдермен ресімделетін консультациялар мен келіссөздер жүргізу арқылы әлеуметтік әріптестік тараптарының мүдделерін келісуді қамтамасыз ету жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін органдар болып табылады.

Әлеуметтік әріптестікті ұйымдастыруды қамтамасыз ету мыналарға жүктеледі:

1) республикалық деңгейде – еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органға;

2) салалық деңгейде – тиісті қызмет салаларының уәкілетті мемлекеттік органдарына;

3) өңірлік деңгейде – тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы органдарына жүктеледі.

Тараптардың өкілдері мыналар болып табылады:

1) республикалық деңгейде – Қазақстан Республикасы Үкіметінің, кәсіптік одақтардың республикалық бірлестіктерінің, жұмыс берушілердің республикалық бірлестіктерінің (қауымдастықтарының, одақтарының), шағын кәсіпкерлік жөніндегі республикалық бірлестіктердің өкілетті өкілдері;

2) салалық деңгейде – тиісті қызмет салаларының уәкілетті мемлекеттік органдарының, салалық кәсіптік одақтардың, жұмыс берушілердің салалық бірлестіктерінің (қауымдастықтарының, одақтарының) өкілетті өкілдері, ал олар болмаған кезде салалық ұйымдар;

3) өңірлік деңгейде:

облыс, республикалық маңызы бар қала, астана деңгейінде – жергілікті атқарушы органдардың, кәсіптік одақтардың аумақтық бірлестіктерінің, облыстық немесе республикалық маңызы бар қаланың және жұмыс берушілер бірлестігінің (қауымдастығының, одағының), астанасының, облыстық немесе республикалық маңызы бар қаланың шағын кәсіпкерлік жөніндегі бірлестігінің өкілетті өкілдері;

аудан, облыстық маңызы бар қала деңгейінде - жергілікті атқарушы органдардың, аудандық немесе облыстық маңызы бар қаланың шағын кәсіпкерлік жөніндегі бірлестігінің, кәсіптік одақтардың аумақтық бірлестіктерінің өкілетті өкілдері.

Әлеуметтік әріптестік тараптарының өкілдеріне тең құқықтар мен өкілеттіктер беріледі.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Үкіметі, кәсіподақтардың республикалық бірлестіктері, жұмыс берушілердің республикалық бірлестіктері арасындағы 2021-2023 жылдарға арналған Бас келісімнің жобасы бойынша әлеуметтік әріптестермен бірлескен жұмыс жалғасуда.

 

  1. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

 

Қазақстан Республикасының Үкіметі еңбек, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын әзірлейді және іске асырылуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ тиісті уәкілетті органдардың еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.

Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган (ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі) еңбек, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырады және Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптардың сақталуына мемлекеттік бақылауды ұйымдастырады.

Еңбек кодексінің 181-бабына сәйкес жұмыскер еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарға сәйкес жабдықталған жұмыс орнына; еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарға, сондай-ақ еңбек, ұжымдық шарттарға сәйкес санитариялық-тұрмыстық үй-жайлармен, жеке және ұжымдық қорғаныш құралдарымен қамтамасыз етілуге құқылы.

Сонымен бірге жұмыскер мыналарға: еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі нормалардың, ережелердің және нұсқаулықтардың талаптарын сақтауға; жұмыс беруші ұсынатын жеке және ұжымдық қорғану құралдарын мүлтіксіз қолдануға және мақсатқа сай пайдалануға; белгіленген тәртіппен еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөнінде оқытудан, нұсқау беруден және білімін тексеруден өтуге міндетті.

Өз кезегінде, Еңбек кодексінің 182-бабына сәйкес жұмыс беруші еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарды бұзған жұмыскерлерді жұмыстан шеттетуге және тәртіптік жауапкершілікке тартуға құқылы; сондай-ақ жұмыскерлерге қажетті санитариялық-гигиеналық жағдайлар жасауға, еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нормаларға сәйкес жұмыскерлердің арнайы киімі мен аяқкиімін беруді және жөндеуді, оларды профилактикалық өңдеу құралдарымен, жуу және дезинфекциялау құралдарымен, медициналық қобдишамен, сүтпен немесе оған теңестірілген тамақ өнімдерімен және (немесе) диеталық (емдік және профилактикалық) тамақтануға арналған мамандандырылған өнімдермен, жеке және ұжымдық қорғаныш құралдарымен жабдықтауды қамтамасыз етуге міндетті.

ҚР ЕК-нің 157-бабына сәйкес ұжымдық шартқа міндетті түрде салауатты және қауіпсіз еңбек пен тұрмыс жағдайларын жасау туралы, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру көлемі туралы, денсаулық сақтауды жақсарту туралы ережелер енгізілуге тиіс.

Кәсіподақ ұйымдары жұмыскерлердің жұмыс орнындағы қауіпсіз еңбек жағдайларына және олардың денсаулығын сақтауға мүдделерін дәйекті түрде қорғайды.

Осы мақсатта еңбекті қорғау туралы заңнаманы жетілдіру, озық тәжірибені насихаттау, мемлекеттік басқару, бақылау және қадағалау органдарымен өзара іс-қимыл жасау сияқты құралдар кеңінен пайдаланылады.

Халықаралық еңбек ұйымының деректері бойынша жыл сайын әлемде өндірісте 2,3 млн. адам қайтыс болады және кәсіби аурулар нәтижесінде 2 млн. астам адам қайтыс болады. Жарақаттануға, жұмысшылардың денсаулығының нашарлауына байланысты өтемақы төлемдеріне миллиардтаған сомамен есептелген жұмыс берушілердің экономикалық шығындарының ауыртпалығы үнемі өсіп келеді. Бүгінгі еңбекті қорғау жүйесі оқиғалардың алдын алуға емес, олардың салдарын жоюға бағытталған.

Кәсіподақтар мемлекеттік органдармен және жұмыс берушілермен бірлесіп жүзеге асыратын еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мәселелері бойынша қабылданған кешенді шаралардың нәтижесінде 2015-2019 жылдар кезеңінде республикада өндірістік жарақаттануды 17,4%-ға, ал адам өлімімен аяқталуды 29%-ға төмендетуге қол жеткізілді.

Еліміз бойынша өндірістік жарақаттану деңгейінің салыстырмалы түрде төмендеуіне қарамастан, жалпы еңбекті қорғау саласындағы ахуал күрделі болып қалуда. Соңғы 10 жылда жыл сайын 2 мыңнан 3 мыңға дейін жұмыскер еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиғалар кезінде жарақат алады және мерт болады, оның ішінде орташа есеппен 250 адам қайтыс болады.

Өндірістік жарақаттанудың ең көп таралған себептері мыналар екенін атап өткен жөн:

жұмыскерлердің өздерінің қауіпсіздік талаптарын орындамауы;

жұмыс беруші тарапынан өндірістік процестерге тиісті бақылаудың болмауы;

қауіпсіздік техникасы бойынша оқыту мен нұсқама жүргізбеу;

жұмыскерлерге өздеріне тиесілі емес тапсырмалар беру (арнайы техниканы, мұнара кранын, бетон араластырғышты және т.б. басқару);

жеке және ұжымдық қорғану құралдарының болмауы;

қауіпсіздік талаптарына сай келмейтін құралдар мен жабдықтарды пайдалану;

жұмыс беруші еңбек қауіпсіздігінің сақталуына жауапты адамдарды тағайындамайды.

2019 жылғы қазаннан бастап 2020 жылғы қаңтарға дейін аумақтық прокурорлардың талаптарын орындау үшін еңбек инспекциялары 95 ұйымда (30-дан астам шетелдік жұмыскерді тартатын) еңбек заңнамасының сақталуына тексеру жүргізді.

Еңбек заңнамасының, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптардың, санитарлық-эпидемиологиялық нормалардың анықталған бұзушылықтары бойынша прокурорлық ден қою актілері енгізілді.

Бұдан басқа, 2019 жылы ҚР Кәсіподақтар федерациясы 2018 жылы өліммен аяқталған жазатайым оқиғаларға талдау жүргізді: осы кезеңде 191 ұйымда 216 адам қайтыс болған. 160 ұйымда жұмыс берушінің кінәсі дәлелденді. 138 ұйымда кәсіподақ бірлестіктері болмаған. Тиісінше, қоғамдық бақылау болған жоқ, өндірістік кеңестер құрылған жоқ. Қазіргі уақытта Қазақстанда әрбір жетінші жұмыскер өндірісте зардап шегу қаупі жоғары зиянды және қауіпті еңбек жағдайларында жұмыс істейді. Бұл жағдайда жұмыс істейтіндердің төрттен бірі – әйелдер.

Кәсіподақтар федерациясы Қазақстан Республикасының Үкіметіне жазатайым оқиғаларды болдырмау профилактикасының рөлін күшейту, Еңбек кодексінде бекітілген жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің құқықтары мен міндеттерін іске асырудың жаңа тетіктерін әзірлеу бөлігінде еңбек заңнамасын реформалау жөніндегі ұсыныстар жіберді.

2018-2019 жылдар ішінде Кәсіподақтар федерациясы «Атамекен» ҚР Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен және Қазақстанның жұмыс берушілер конфедерациясымен бірлесіп, «Еңбекті қорғау саласындағы профилактика мәдениетін бірге арттырамыз» республикалық акциясын өткізді, оның негізгі мақсаттары бизнестің корпоративтік әлеуметтік жауапкершілігін дамыту, жұмыскерлердің еңбекті қорғауға кеңінен қатысуын қамтамасыз ету және еңбек жағдайлары мен қауіпсіздігін жақсарту мәселелеріне жұртшылықтың назарын аудару болды.

Акция шеңберінде әзірленген іс-шаралар қоғамдық бақылау институтын – еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі өндірістік кеңестерді дамыту арқылы жұмыскерлердің салауатты және қауіпсіз еңбек жағдайларын жасауға жұмыс берушілердің мүдделілігін арттыруға бағытталған.

Акция шеңберіндегі жұмыс өзінің оң нәтижелерін бергенін атап өту қажет - егер 2018 жылғы 1 қаңтарда 12 855 өндірістік кеңес жұмыс істесе (оның 94%-ы кәсіподақтардың бастамасы бойынша құрылған), 2020 жылғы 1 қаңтарда 15 мыңнан астам өндірістік кеңестер құрылды.

Еңбекті қорғау жөніндегі кәсіподақ техникалық инспекторларының мәртебесін арттыру және үздік жұмыс практикаларымен алмасу мақсатында 2018 жылы Кәсіподақтар федерациясы «Қазақстан Республикасы Кәсіподақтар федерациясының Еңбекті қорғау жөніндегі үздік техникалық инспекторы» жыл сайынғы республикалық конкурсын өткізу туралы ережені бекітті.

2019 жылы техникалық инспекторлар 73438 тексеру жүргізді, еңбекті қорғау туралы заңнама талаптарының 116338 бұзушылығын анықтады және жойды, 561 станоктың, машиналардың және басқа да өндірістік жабдықтардың жұмысы тоқтатылды, 302 жазатайым оқиғаны тексеруге қатысты.

Жалпы, бүгінгі таңда еңбек жағдайларына қоғамдық бақылауды еңбекті қорғау жөніндегі 18 мыңға жуық техникалық инспектор жүзеге асырады.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Кәсіподақтар федерациясымен, «Атамекен» ҚР Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен бірлесіп ҚР Үкіметінің 2020 жылғы 26 маусымдағы № 441 қаулысымен бекітілген 2019-2023 жылдарға арналған ҚР-дағы өндірістік жарақаттану мен еңбек жағдайлары зиянды жұмыс орындарын азайту жөніндегі жол картасын әзірледі.

Мемлекет басшысы 2019 жылғы мамырда бастамашылық еткен «Халықтық бақылау» жобасын ірі өндірістік объектілерде енгізу бойынша жұмыс жалғасуда. Бұл жоба ұйымдардағы қауіпсіздік пен еңбекті қорғауды бақылауды күшейтуге арналған. Ол үшін «халықтық бақылаушылар» ретінде мүмкіндігі шектеулі адамдарды тартады - бүгінгі таңда 36 ұйым осы жобаны жүзеге асырды.

Жергілікті жерлерде мүшелік ұйымдарды, еңбекті қорғау жөніндегі техникалық инспекторларды және кәсіподақ активін тұрақты негізде дайындалатын қажетті анықтамалықтармен, ұсынымдармен, жинақтармен әдістемелік қамтамасыз ету мәселесі назардан тыс қалмайды.

 

  1. Жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзу фактілері және оларды шешу жолдары

 

Азаматтардың және өзге де адамдардың еңбек құқықтары негіз қалаушы болып табылады және оларды еңбек құқықтық қатынастарының барлық субъектілерінің сақтауы мемлекеттегі жеке адамның құқықтық мәртебесі бар істердің нақты жағдайын көрсетеді.

Бүгінгі таңда азаматтар мен өзге де адамдар бұл конституциялық құқықты әртүрлі нысандарда жүзеге асыра алады. Бұл құқықтың мазмұнына еңбек бостандығы, әркімнің еңбек қабілетін еркін пайдалануы, қызмет түрі мен мамандығын таңдау мүмкіндігі сияқты негізгі принциптер кіреді. Сонымен қатар мәжбүрлі еңбекке тыйым салынады.

Әркімнің қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай келетін жағдайларда еңбек етуге, еңбегі үшін ешқандай кемсітусіз және заңда белгіленген ең төменгі жалақы мөлшерінен кем емес сыйақы алуға құқығы бар.

Жұмыс беруші мен ол жалдайтын қызметкердің мүдделері әрдайым сәйкес келе бермейді, сондықтан еңбек қатынастарының кез-келген кезеңінде бұл мүдделер қақтығысы болуы мүмкін. Бұл әртүрлі әдістермен, соның ішінде қызметкердің еңбек құқықтарын тікелей қорғау арқылы шешілуі қажет жанжалдарға әкеледі.

Еңбек кодексінің 191-бабы 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының сақталуын мемлекеттік бақылауды мемлекеттік еңбек инспекторлары жүзеге асырады.

Мемлекеттік еңбек инспекторлары қызметінің қорытындысы бойынша 2020 жылдың 9 айында 2970 тексеру жүргізілді, оның барысында 4503 еңбек заңнамасын бұзушылық анықталды, 129,5 млн.теңгеден астам сомаға 772 әкімшілік айыппұл салынды. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарына сәйкес келмегені үшін 4 дана станоктың (жабдықтың) жұмысы тоқтатылды (тыйым салынды), 33 қызметкер жұмыстан шеттетілді, 812 жағдайда материалдар құқық қорғау органдарына берілді, олар бойынша 97 қылмыстық іс қозғалды.

Еңбек қатынастарына байланысты заңнаманың негізгі бұзушылықтары:

еңбек шартын заңсыз бұзу;

жұмыс уақыты нормаларының асып кетуі;

еңбек демалыстарын беру мерзімдерін бұзу;

жалақы төлеу мерзімдерін бұзу және т.б.

Жұмыс берушілерге 1088 ұйғарым беріліп, 86,7 млн теңге сомасына 500 айыппұл салынды. Осылайша, ҚР еңбек заңнамасын қолданудағы басты проблема жұмыскерлердің еңбекке ақы төлеу құқықтарын бұзу болып табылады. Және де бұл проблеманың екі құрамдас бөлігі бар: жұмыскерлерге жалақы төлемеу және коронавирустық инфекциядан қорғау жөніндегі санитарлық-эпидемиологиялық шараларға қатысатын жұмыскерлерге қосымша ақылар мен үстемеақылар төлемеу.

Сонымен бірге, ҚР ЕК-нің 155-бабына сәйкес жұмыскерлердің республикалық және салалық бірлестіктері келісімдерде және ұжымдық шарттарда бекітілген шарттармен және тәртіппен Қазақстан Республикасы Еңбек заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асырады.

Кәсіподақтық қолдау шараларын күшейту мақсатында ҚР КФ барлық өңірлік кәсіподақ орталықтарында «қызу желілер» мен жедел штабтар құрылды, олардың құрамына салалық, жергілікті кәсіподақтар филиалдарының барлық төрағалары кірді.

Коронавирус пандемиясы кезеңінде ҚР КФ құрған кәсіподақ ұйымдарының қызу желілері мен жедел штабтары еңбек қатынастары саласындағы бұзушылықтардың тұрақты мониторингін жүзеге асыруға мүмкіндік берді.

Олардың барлығы негізінен еңбек заңнамасын бұзуға қатысты болды: жалақы төлемеу, жалақы бойынша қарыздар, еңбек ұжымдарындағы жұмысшылар санын қысқарту және т.б.

Еңбекке ақы төлеу құқығын бұзу

«SENIM» Денсаулық сақтау жүйесі жұмыскерлерінің салалық кәсіподағының ақпараты бойынша, Қарағанды облысының бірқатар медициналық ұйымдарында бос тұрып қалу ақысының болмауы, Қостанай және Маңғыстау облыстарының бірқатар ұйымдарында үстеме жұмыс үшін төлемақының болмауы фактілері болды, олар кәсіподақ күшімен шешілді.

Мәдениет, спорт, туризм және ақпарат қызметкерлерінің қазақстандық салалық кәсіподағының ақпараты бойынша, пандемияның басында мемлекеттік органдар тарапынан төтенше жағдайларда мәдениет және спорт ұйымдарының жұмыс жағдайларын түсіндірудің болмауына байланысты жол берілген бұзушылықтар байқалды. Атап айтқанда қызметкерлері ақы төленбейтін демалысқа кеткен мәдениет және спорт мекемелерінің бірін жөндеуге жабумен байланысты проблема көрсетіледі, қарапайым ұйым ресімделмеген, тиісінше ең төменгі жалақы төленбеген.

Екінші құраушысы медицина қызметкерлеріне, сондай-ақ медициналық персоналға жатпайтын, бірақ халықтың тіршілігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды іске асыруға қатысатын жұмыскерлерге қосымша ақылар мен үстемеақылар төлемеудің көптеген фактілерін қамтиды.

Жергілікті жерлерде медицина қызметкерлеріне үстемеақылар мен қосымша ақылар төлеу кезінде бұзушылық фактілері орын алған.

Денсаулық сақтау жүйесі жұмыскерлерінің салалық кәсіподағы атап өткендей, жұмыс орнында ауырып қалған, бірақ тәуекел тобына кірмейтін медицина қызметкерлері бойынша көптеген сұрақтар туындайды.

Еңбек режимін бұзу

Тағы бір маңызды мәселе медицина қызметкерлерінің еңбек режимін бұзу болып табылады: ҚР Бас санитариялық дәрігерінің ақпараты бойынша Қазақстанда төтенше жағдай режимі кезеңінде стационарда тәулік бойы болу, артық жұмыс істеу, үстеме жұмыс, жеке қорғаныш құралдарымен қамтамасыз етілудің төмендігі, сондай-ақ киіну/шешу техникасын, жеке қорғаныш құралдарын (бұдан әрі – ЖҚҚ) пайдалану уақытын сақтамау орын алған. Бұл ретте карантиндік объектілердің медицина қызметкерлерінің демалыс жағдайларын өңірлерде жұмыстан кейін тек 3 өңір ғана орындауда: Ақтөбе, Жамбыл, Батыс Қазақстан облыстары. Көрсетілген фактілер медицина қызметкерлерінің коронавирустық инфекцияны жаппай жұқтыру себептерінің бірі болды.

Мәселен, 2020 жылғы 13 сәуірдегі жағдай бойынша медицина қызметкерлері арасында 211 жағдай тіркелген, олардың үлесі республика бойынша жалпы сырқаттанғандардың санының 20,5%-ін құраған.

«Қызмет» мемлекеттік, банк мекемелері және қоғамдық қызмет көрсету жұмыскерлерінің салалық кәсіподағының ақпараты бойынша, ТЖ режиміне байланысты әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарының жұмыскерлері вахталық жұмыс әдісіне ауыстырылған. Алайда ұжымдық немесе еңбек шарттарында жұмыспен қамтудың мұндай нысаны бұрын қарастырылмаған.

                     Жаппай жұмыстан босату

Ресми статистика 2020 жылдың 2 тоқсанында персонал санының қысқаруына немесе заңды тұлғалардың таратылуына байланысты ірі және орта ұйымдардың жұмыстан босатылған жұмыскерлерінің бір жарым жылдағы ең аз саны – 2064 адам тіркелгенін көрсетеді. 2020 жылдың 1 тоқсанында 3770 адам босатылса, 2019 жылы 4-тоқсанда – 4382, 3-тоқсанда – 2408,  2-тоқсанда – 3146, 1-тоқсанда – 9134 адам босатылған.

Сонымен бірге, ресми статистика карантиндік шараларды енгізуден ең көп зардап шеккен шағын бизнесті қамтымайды. Мәселен, ҚР ҰКП жүргізген сауалнама деректері бойынша ТЖ мен карантин 830 мыңнан астам кәсіпкердің жұмысына әсер еткен. Жедел штабтың 40 мыңға жуық кәсіпкерге жүргізген сауалнамасы сұралғандардың 35%-і қысқартылғанын немесе өз қызметкерлерін ұстамай демалысқа жіберілгенін көрсетті. Ең көп зардап шеккен салалар: тамақтану, көлік, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсетулер, бөлшек сауда. 37 мың кәсіпкердің ішінде шағын бизнес субъектілері 41 мыңнан астам жұмыскерді немесе ТЖ енгізілгенге дейінгі жұмыскерлердің жалпы санының шамамен 15%-ін қысқартты. Жұмыскерлерді қысқартудың ең жоғары көрсеткіштері қоғамдық тамақтандыру (33%), халыққа қызмет көрсету (21%), туризм (21%) және қону қызметтері (19%) салаларында.

                 Ақы төленбейтін демалыстар

Төтенше жағдай және карантин кезеңінде жұмыскерлердің жалақы төленбейтін демалысқа жаппай «кетуі» анықталды. ҚР ҰКП ақпараты бойынша шағын бизнес субъектілері жалақыны сақтамай демалысқа 52 мыңға жуық жұмыскерді жіберген (жалпы санының 19%). Барынша жоғары көрсеткіштер ойын-сауық және демалыс (45%), туризм (37%), қоғамдық тамақтану (35%), халыққа қызмет көрсету (23%), қону қызметтері (23%) және көлік (23%) салаларында. Көбінесе мұндай практика қазақстандық заңнама бойынша айтарлықтай қиындық тудырмайтын қысқартумен қорқыта отырып жұмыс берушілердің жұмыскерлерге деген қысымына негізделген. Сонымен бірге, мемлекеттік қолдаудың арқасында жалақысы сақталмайтын демалыстағы жұмыскерлер ТЖ кезеңінде (2020 жылғы наурыз-мамыр айына екі төлемнен) ЕТЖ мөлшерінде біржолғы әлеуметтік төлем ала алды.

                         Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

Коронавирустық пандемия кезіндегі кең ауқымды мәселе жұмыскерлердің қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету болды.

Көптеген кәсіподақтар ЖҚҚ тапшылығы және еңбек қауіпсіздігі ережелерін бұзу туралы хабарлайды. Атап айтқанда, Қазақстандық салалық денсаулық сақтау қызметкерлері кәсіподағының ақпараты бойынша келесі бұзушылық фактілері анықталған:

медицина қызметкерлері үшін, әсіресе covid-19-ға қарсы күреске тартылмаған, бірақ сырқаттанушылықтың өсуі кезеңінде инфекциялық және провизорлық стационарлар санатына ауыстырылған стационарлар мен емханаларда ЖҚҚ-ның жаппай тапшылығы;

ПТР диагностикасы жүргізілмеген, аурудың белгілері бар медицина қызметкерлері ПТР-ды өз есебінен алуға жіберілген;

қызметкерлердің бір бөлігін ақы төленбейтін демалысқа кетуге мәжбүрлеген;

жұмыстың тоқтап тұруын ресімдеген, бұл ретте кейбір медициналық ұйымдарда мамандар жетіспеген, яғни менеджерлердің үйлестіруші ұйымдастырушылық жұмысы болмаған;

ауырған және карантинге жатқызылған кезде еңбекке жарамсыздық парақтары ең төменгі мөлшерде 15 айлық есептік көрсеткішке дейін ғана төленген;

медицина қызметкерлерінің тұру және демалу жағдайлары (қонақ үйлер, көлік, тамақтану) барлық уақытта бірдей қамтамасыз етілмеді, кадрлар тапшылығына, шамадан тыс жүктемеге байланысты еңбек және демалыс режимі сақталмады;

сырқаттанушылықтың жоғары өсуі кезеңінде кадр резервтері және оларды эпидемияға қарсы іс-шаралар бойынша оқыту дайындалмады.

                    Еңбек инспекциясының тексерулеріне мораторий

Жалпы, Қазақстанда 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап 2023 жылғы 1 қаңтарға дейін белгіленген шағын бизнес субъектілерін тексеруге мораторий жұмыскерлердің еңбек құқықтары үшін елеулі сын-қатер болып табылады. Бұл проблема және шағын кәсіпкерлік субъектілері (ШКС) жұмыскерлерінің құқықтарын бұзудың көптеген фактілері туралы «Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюро» ҚБ бірнеше рет айтқан болатын. Бұдан басқа, барлық ұйымдарда жоспардан тыс тексерулер жүргізуге мораторий ТЖ кезеңіне белгіленді. Бұған мемлекеттік еңбек инспекциясынан қорғау таппаған еңбек құқықтарының бұзылуының көптеген фактілері де байланысты болды.

Кәсіподақ мүшелігімен қамтылмаған, бейресми жұмыспен қамтылған қызметкерлер санаттарын қоса алғанда, Кәсіподақтар федерациясына және оның мүшелік ұйымдарына көмек сұрап жүгінетін еңбекшілердің бірде-бір өтініші кәсіподақ қолдауынсыз қалмағанын атап өткіміз келеді.

                    Ағымдағы ахуалдың жай-күйіне талдау

Азаматтардың еңбек құқықтарын қорғау – прокуратура органдары мен мемлекеттік еңбек инспекторлары қызметінің басым бағыттарының бірі.

Әрине, бірінші кезектегі міндет – жұмыскерлер алдындағы жалақы бойынша берешекті өндіріп алу.

Жалақы бойынша берешектің ең үлкен шыңы 2009 жылдың қыркүйегінде тіркелді және 5 млрд теңгеге жетті. Өсу үрдісі байқалды.

Осыған орай прокуратура органдары мемлекеттік органдардың жұмысын жандандырды, деректермен алмасу жолға қойылды, дебиторлармен және борышкерлердің мүлкін іздеу бойынша жұмыс басталды.

8 жыл бойы мүдделі органдармен бірлесіп проблемалық ұйымдардан орташа есеппен жылына 1,7 – 2 млрд теңгеден өндіріп алынды, бұл жалпы берешекті азайтуға және оны 1,5 млрд теңге деңгейінде ұстап тұруға мүмкіндік берді.

Әдетте, мұндай ұйымдардың мүлкі мен активтері болмады, бұл жалақы бойынша берешекті өтеуге кедергі келтірді.

Тұрақты мониторинг арқылы жаңа проблемалық жұмыс берушілер анықталды. Бұл берешектің көп бөлігін жұмыс істемей тоқтап тұрған ұйымдардың, сондай-ақ оңалту және банкроттық сатысындағы борыштары құрайды.

2019 жылдың басында ағымдағы берешектің қалдығы 80 млн. теңгені, мерзімі өткен берешек қалдығы – 2 млрд теңгені құрады. 2020 жылдың 5 айында ағымдағы 350 млн. және мерзімі өткен 500 млн. берешекті өтеуге қол жеткізілді.

2020 жылғы 30 қазандағы жағдай бойынша жалақы бойынша берешек 78 ұйымда 2 660 жұмыскер алдындағы 877,7 млн теңге сомасында сақталады (мерзімі өткен – 784,4 млн. және ағымдағы – 93,3 млн.).

Қарыздардың басым бөлігі Алматы қаласында (100,2 млн теңге), Шығыс Қазақстан облысында (107,1 млн теңге) және Алматы облысында (91 млн теңге).

Сонымен қатар, мониторинг төмендегіні көрсетті:

450 млн теңге берешегі бар 45 ұйым жұмыс істемей тоқтап тұр (985 жұмыскер), оның ішінде 37-сі банкрот (739 жұмыскер алдында 384 млн теңге);

246 млн теңге берешегі бар 26 ұйым бойынша (717 жұмыскер) мүлік пен активтердің болмауы себебінен борышты өтеуге қандай да бір перспективалар жоқ;

182 млн теңге қарызы бар 7 ұйымда (958 жұмыскер) мүлікке тыйым салуға, оның өтімсіздігіне, ұзаққа созылған сот дауларына және басқа да себептерге байланысты өтеуге шамалы перспективалар бар.

Жалақы бойынша берешекті өндіріп алу жұмысы тұрақты бақылауда, мәліметтер апта сайын өзектендіріледі.

Жұмыскерлердің еңбек құқықтарын қорғау мәселесі ешқашан өзектілігін жоғалтпайтын мәселелердің бірі болып табылады.

Жұмыс беруші мен жұмыскер жұмыс беруші басым тарап болып табылатын еңбек қатынастарына енген кезде бұл теңсіздікті жұмыскердің құқықтары мен бостандықтарына зиян келтіре отырып пайдалану қаупі болады.

Қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайлары құқығы, еңбегі үшін қандай да бір кемсітусіз сыйақы алу құқығы әрбір қазақстандықтың конституциялық құқықтары болып табылады.

Бұл мәселелер Еңбек кодексімен реттеледі, сондай-ақ жұмыс берушінің жергілікті актілерімен, еңбек саласындағы шарттармен және келісімдермен нақтылануы және толықтырылуы мүмкін.

Қазіргі уақытта 4 негізгі проблемалық мәселе анықталған:

1) қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етпеу;

2) жалақының уақтылы төленбеуі;

3) зиянды жағдайлар үшін үстемеақылар төлемеу және жалақы мөлшерін дұрыс есептемеу;

4) жұмыскерлерді кемсіту (оның ішінде қазақстандық азаматтардың шетелдік кәсіпорындардағы құқықтары).

Қазақстанда жұмыскерлер жұмыс берушілермен еңбек қатынастарында тұрған 1,4 млн ұйым жұмыс істейді.

Мұндай жағдайда олардағы қарызды анықтау көбінесе қиындық туғызады.

Ол үшін ақпараттық жүйелердің (ҚАОААЖ, ББСЖ, СДТБТ АЖО (құқық бұзушылықтар және қылмыстар бойынша), ЖТ МДҚ, «Е-Халық», «Еңбек нарығы», «АӘК», «Е-Собес», «Бүркіт», «Адам құқықтарын қорғау жағдайы туралы жыл сайынғы есеп» (ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеті желісі бойынша), «Е-Қызмет» және т.б.) мүмкіндіктерін пайдалануды, еңбек заңнамасын бұзушылықтарға байланысты сот актілерін (оның ішінде ақталмайтын негіздер бойынша), атқарушылық іс жүргізу және өзге де алынған мәліметтерді зерделеуді ұсынамыз.

Қазіргі уақытта ҚР Қылмыстық кодексінің 152-бабының 1, 2-бөліктері – «Еңбек заңнамасын бұзу» жеке айыптау қылмыстары санатына жатады.

Құқық бұзушылықтың құрамы болуы үшін жалақының басқа мақсаттарға пайдаланылғанын дәлелдеу қажет. Бірақ жұмыскерлер мұндай дәлелдерді өз бетінше ала алмайды.

Осыған байланысты, ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия ҚК-нің 152-бабының 1, 2-бөліктерін жеке-жариялы айыптау қылмыстары санатына ауыстыруды ұсынады.

Мемлекеттік еңбек инспекторларының қызметін жаңғырту бойынша

Прокуратура органдары мен Адам құқықтары жөніндегі комиссия тұрақты негізде еңбек заңнамасының құқық қолдану практикасына талдау жүргізеді, соның негізінде оны жетілдіру қамтамасыз етіледі.

Бүгінгі таңда еңбек инспекциясы жұмысының тиімділігіне әсер ететін проблемалық мәселелер бар.

Атап айтқанда, бұл кадрлар тапшылығы және мемлекеттік еңбек инспекторларын оларға тән емес функцияларға тарту мәселелеріне қатысты.

Соңғы үш жылда мемлекеттік еңбек инспекциясы жүйесінен 123 еңбек инспекторы (42,7%) жұмыстан шыққан.

Сонымен қатар, жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік еңбек инспекторларына негізгі қызметке қатысы жоқ және жұмыс уақытының едәуір бөлігін алатын түрлі іс-шараларды ұйымдастыру және оларға қатысу жөнінде қосымша функциялар жүктейді.

Халықаралық тәжірибе Германия, Франция, Ұлыбритания, Италия, Финляндия, Нидерланды және Норвегия сияқты Еуропа елдерінде еңбек инспекциясының функционалдық міндеттері Еңбек министрлігінде бір жүйе ретінде ұйымдастырылғанын көрсетеді.

АҚШ-та еңбекті қорғау жөніндегі басқарма еңбекті қорғау және кәсіптік аурулардың алдын алу мәселелерімен айналысатын Еңбек министрлігінің ведомствосы болып табылады. Канадада еңбек инспекторлары Канаданың Еңбек гигиенасы мен қауіпсіздігі орталығына есеп береді.

Біздің ойымызша, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (бұдан әрі – Министрлік) жанындағы өңірлік еңбек инспекцияларының вертикал құрылымы Халықаралық еңбек ұйымының №81 («Өнеркәсіп пен саудадағы еңбек инспекциясы туралы») және №129 («Ауыл шаруашылығындағы еңбек инспекциясы туралы конвенцияны ратификациялау туралы») ратификацияланған конвенцияларына көбірек сәйкес келеді, оларға сәйкес еңбек инспекциясы орталық биліктің байқауында және бақылауында болуы тиіс.

Аумақтық еңбек инспекцияларын ҚР ЕХӘҚМ қарамағына қайтару қажеттігі пісіп-жетілді деп ойлаймыз.

Бұл құқық қолдану мен еңбек заңнамасының сақталуын бақылаудың бірыңғай практикасын қамтамасыз етеді.

 

  1. Білім алу құқығы

 

Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретінде халықаралық құқыққа сәйкес адамның туғаннан бастап әркімге тиесілі, абсолютті және бөлінбейтін деп танылатын, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайтын негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді таниды, бекітеді және кепілдік береді.

Ұлттық заңнамада тегіне, нәсіліне және ұлтына, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, тіліне, біліміне, дінге көзқарасына, тұрғылықты жеріне, денсаулық жағдайына және бала мен оның ата-анасына немесе басқа да заңды өкілдеріне қатысты өзге де мән-жайларға қарамастан, барлық балалардың тең құқықтары бар екендігі айқындалған[6].

«Білім туралы» ҚР Заңының 8-бабы 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын, сондай-ақ отбасын біріктіру мақсатында Қазақстан Республикасына келген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар білім беру саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алуға құқылы.

Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдарға, егер әскери, арнаулы оқу орындарын қоспағанда, осы деңгейлердің әрқайсысында бірінші рет білім алатын болса, мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық негізде тегін техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім алуға құқық беріледі.

Стипендиялық бағдарламалар бойынша білім алатын адамдарды қоспағанда, шетелдіктердің мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық негізде тегін техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім алу құқығы Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен айқындалады.

Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2010 жылғы 28 қыркүйектегі №468 бұйрығы қолданыста, онда Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың (оның ішінде қандастардың), сондай-ақ Қазақстан Республикасында уақытша тұратын адамдардың (босқындар, пана іздеген адамдар, консулдық лауазымды адамдар, дипломатиялық мекемелердің қызметкерлері, Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін еңбекші-мигранттар) балаларын мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алуы үшін онда білім беру ұйымдарына қабылдау регламенттелген.

Осылайша, Қазақстан Республикасы БҰҰ-ның Қазақстан ратификациялаған[7] Бала құқықтары туралы конвенциясының 28-бабын орындау бойынша Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес мигранттардың, қандастардың балаларының білім алуына дәйекті шаралар қабылдайды.

Білім мен ғылымды дамыту жөніндегі шаралар кешені іске асырылуда. Қазақстан Республикасы өзіне БҰҰ-ның 2030 жылға дейінгі 4-ші ОДМ-ға қол жеткізу бойынша жан-жақты және әділ сапалы білім беруді қамтамасыз ету және барлық адамдар үшін өмір бойы оқу мүмкіндігін көтермелеу бойынша міндеттемелер қабылдады. ҚР Білім және ғылым министрлігі (бұдан әрі – ҚР БҒМ) ҚР Білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыруда.[8]

Жергілікті атқарушы органдар мигранттардың балаларына мектептерден, мектепке дейінгі ұйымдардан Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен орын береді. Республикада тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ уақытша тұратын адамдардың (босқындар, пана іздеген адамдар, консулдық лауазымды адамдар, дипломатиялық мекемелердің қызметкерлері, Көші-қон заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін еңбекші-мигранттар) балалары білім беру ұйымдарына қабылданады және Қазақстан азаматтары сияқты құқықтарды пайдаланады.[9] 

Ұлттық білім беру деректер қорының деректері бойынша 2020-2021 оқу жылында орта білім беру ұйымдарында 731 босқын бала, 20 349 мигрант бала, 7 709 қандас бала білім алуда. Кәсіптік-техникалық білім беру жүйесінде 485 қандас бала және 93 еңбекші-мигранттың баласы білім алуда.

Балалардың орта білім алуын қамтамасыз ету үшін ұлттық білім беру деректер базасымен (ҚР БҒМ) және жеке тұлғалардың мемлекеттік деректер базасымен (ҚР ӘдМ) деректерді түсіру және салыстыру жолымен олардың автоматтандырылған есебі[10] жүргізіледі.

2020 жылы жоғары оқу орындарының шетелдік студенттерінің саны 34 452 адамды немесе студенттердің жалпы контингентінің 5,7%-ін құрайды (бакалавриат – 32621 (94,7%), магистратура – 454 (1,3%), докторантура – 57 (0,1%), дайындық курстары – 1320 (3,8%)).

Олардың ішінде ТМД елдерінен – 24887 адам, Азия елдерінен – 8789, Еуропа елдерінен – 122, Америка және Латын Америкасы елдерінен – 19, Таяу Шығыс елдерінен – 559, Африка елдерінен – 71 адам (азаматтығы жоқ тұлғалар – 5 адам).

Шетелдік студенттер арасында көп тараған бағыттар: педагогикалық ғылымдар – 10629 (30,9%), денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз ету (медицина) – 7245 адам (21%), бизнес, басқару және құқық – 6 285 адам (18,2%) және т.б.

ҚР жоғары білім беруді интернационалдандырудың 2025 жылға дейінгі стратегиясы әзірленді. Жоғары оқу орындарының халықаралық танымалдығын арттыру үшін ҚР жоғары білім беру жүйесі туралы Brand book әзірленді, онда ел туралы, Қазақстанда өмір сүрудің артықшылықтары, жоғары білім беру жүйесі, кадрлар даярлаудың негізгі бағыттары, жұмысқа орналасу мүмкіндіктері, шетелдік білім алушылар үшін оқу және тұру шарттары туралы жалпы мәліметтер көзделген.

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарында (бұдан әрі - ЖЖОКБҰ) оқитын шетелдік азаматтарға жатақханадан орын беріледі, онда олардың жайлы тұруы, оқуы, демалуы және қауіпсіздігі үшін барлық жағдайлар жасалған. Жатақханалар оқу залдарымен, компьютерлік сыныптармен, конференц-залдармен, тұрмыстық және душ бөлмелерімен жабдықталған, Интернетке сымсыз қосылу желісі (Wi-Fi) жұмыс істейді.

Әрбір жатақханада оқу кезеңінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету және төтенше жағдайларды болдырмау үшін жауапты тұлғалар айқындалған.

Жалпы бақылауды ЖЖОКБҰ-ның ұйымдастыру-тәрбие жұмысы жөніндегі проректорлары жүзеге асырады. Студенттердің денсаулық жағдайын медицина қызметкерлері бақылайды. Интернеттің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуді жүйелік әкімшілер жүзеге асырады.

Сонымен қатар, мигрант-балалар, ата-анасыз қалған босқын балалар анықталған кезде олар өз отбасына орналастырылғанға не өз Отанына оралғанға дейін өңірлік кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарына (бұдан әрі – КБО) және өмірлік қиын жағдайдағы балаларға арналған орталықтарға (бұдан әрі – ӨҚЖ балаларға арналған орталық) жіберіледі.

КБО-да және ӨҚЖ балаларға арналған орталықта болған кезеңде барлық балалар арнайы әлеуметтік қызметтер стандартында айқындалған, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің нормаларына сәйкес келетін арнайы әлеуметтік қызметтер алады.

Арнаулы әлеуметтік қызметтер кешеніне әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-педагогикалық, әлеуметтік-еңбек, әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық қызметтер кіреді.

Балаларға арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» ҚР Заңымен және білім беру мен балалардың құқықтарын қорғау саласындағы арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету стандартымен регламенттелген[11].

Анықтама: 2020 жылдың басынан бастап КБО-ға: Нұр-Сұлтан қаласына – 134 мигрант-бала (Өзбекстан Республикасы – 132, Қырғызстан Республикасы – 1 бала), Алматы қаласына – 37 бала (Өзбекстан Республикасы – 15, Тәжікстан Республикасы – 10, Қырғызстан Республикасы – 11 бала, Ресей Федерациясы – 1 бала), Шымкент қаласына – 8 бала (Өзбекстан Республикасы – 8) келіп түсті. Қазіргі уақытта КБО-да Өзбекстан Республикасынан 11 мигрант-бала бар (Нұр-Сұлтан қаласында – 2 бала, Алматы қаласында – 5 бала, Шымкент қаласында – 3 бала).

БҒМ және ЕХӘҚМ ЮНИСЕФ-пен бірлесіп халықтың неғұрлым қауқарсыз топтарын, әсіресе әртүрлі өңірлерде қиын өмірлік жағдайға тап болған балалар мен отбасыларды қамтумен айналысады. Көші-қоннан зардап шеккен балалар арасында COVID-19 ауруының таралуын болдырмау жөніндегі бағдарламалар іске асырылуда. Бұған балалар мекемелерінде инфекцияның таралуын болдырмауға көмектесетін гигиеналық тәжірибені насихаттау кіреді.

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР Кодексіне ата-аналарының құқықтық мәртебесіне қарамастан барлық балалардың тууын жалпыға бірдей тіркеуді көздейтін өзгерістер енгізілді, бұл азаматтығы жоқтықты тоқтату жолындағы маңызды қадам болды. Сондай-ақ ҚР Әділет министрлігі жаңа туған нәрестелерді баланың анасының телефонына SMS жолдау арқылы тіркеу қызметін енгізді.

ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы ЮНИСЕФ-пен бірлесіп көші-қон қызметінің қызметкерлері мен әлеуметтік қызметкерлерге арналған халықаралық стандарттар мен көші-қон жағдайында балалармен жұмыс жасаудың озық практикасы бойынша оқу бағдарламасын әзірледі.

Біз жүргізген талдау көрсеткендей, шетелдіктер, азаматтығы жоқ адамдар, қандастар, еңбекші-мигранттар, адам саудасының құрбандары мен олардың балалары құқықтарының бұзылуы туралы өтініштер прокуратура органдарына, адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелерге түскен жоқ.

Жалпы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, Бала құқықтары туралы конвенцияның, сондай-ақ ұлттық заңнаманың нормаларына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтардың және өзге де адамдардың білім алу құқықтарын сақтайды және қамтамасыз етеді.

ТМД, Еуразиялық экономикалық одақ елдерінен және алыс шетелден келген еңбекші-мигранттардың дипломдарын тану туралы

Еңбек көші-қонына қатысты ТМД елдерінің білім туралы құжаттарын тану 2014 жылғы 14 қазандағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа (бұдан әрі – Шарт) сәйкес реттеледі.

Шарттың 97-бабының 3-тармағында былай көзделген: жұмысқа орналастырушы мемлекетте мүше мемлекеттердің еңбек етушілерінің еңбек қызметін жүзеге асыруы мақсатында жұмысқа орналастырушы мемлекеттің заңнамасында белгіленген білім туралы құжаттарды тану рәсімдерін өткізбей, мүше мемлекеттердің білім беру ұйымдары (білім беру мекемелері, білім беру саласындағы ұйымдар) берген білім туралы құжаттар танылады.

Басқа мүше мемлекетте педагогикалық, заңдық, медициналық немесе фармацевтикалық қызметпен айналысуға үміткер бір мүше мемлекеттің еңбекшілері жұмысқа орналастырушы мемлекеттің заңнамасында белгіленген білім туралы құжаттарды тану рәсімінен өтеді және жұмысқа орналастырушы мемлекеттің заңнамасына сәйкес тиісінше педагогикалық, заңдық, медициналық немесе фармацевтикалық қызметке жіберілуі мүмкін.

Еуропа елдері мен алыс шетелдердің білім туралы құжаттарын тану мәселелері бойынша 2007 жылғы 27 шілдедегі «Білім туралы» ҚР Заңына, 2008 жылғы 10 қаңтардағы «Білім туралы құжаттарды тану және нострификациялау қағидаларына», сондай-ақ халықаралық құқықтық актілерге сәйкес тану рәсімі жүргізіледі.

 

  1. Азаматтардың және өзге де адамдардың мәдени құқықтары

 

Азаматтардың, шетелдіктердің, Қазақстанда тұрақты не уақытша тұратын азаматтығы жоқ адамдардың, қандастардың, еңбекші-мигранттардың, адам саудасы құрбандарының, сондай-ақ олардың балаларының мәдени құқықтарына (мәдени құндылықтарға қол жеткізу бөлігінде, қоғамның мәдени өміріне еркін қатысу құқығы, шығармашылық құқығы, ана тілі мен мәдениетін пайдалану құқығы және т.б.) Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактімен, Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы халықаралық конвенциямен, БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясымен және басқа да нормативтік құқықтық актілермен кепілдік берілген.

ҚР «Мәдениет туралы» Заңына сәйкес мемлекет мәдени өмірге қатысу, мәдени құндылықтарға қол жеткізу, мәдениет және өнер мамандықтары бойынша білім алу құқығын қамтамасыз ету арқылы азаматтар мен өзге де адамдардың мәдениет саласындағы қызмет құқығына кепілдік береді.

Музейлер мәдени құндылықтарға қолжетімділікті қамтамасыз ету және халықты мәдениет объектілеріне тарту үшін музей көрмелерін өткізеді. Мәселен, ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің (бұдан әрі – Министрлік) деректері бойынша соңғы 3 жылда республикалық музейлер 101 халықаралық, 46 халықаралық көшпелі, 1149 музейлік және 419 өңірлік көшпелі көрмелер өткізді.

Өңірлерде 24 778 көрме өткізілді, оның 295-і халықаралық көрме. 2018 жылы «Алтын адамның шеруі» халықаралық көрмесіне 202 мыңнан астам келуші, оның ішінде шетелдіктер мен еліміздің тұрғындары қатысты.

Бұдан басқа, әр айдың үшінші жексенбісінде, демалыс күндері музейлерге, музей-қорықтарға азаматтардың барлық санаттары мен өзге де адамдар, оның ішінде мектеп жасындағы балалар үшін тегін қолжетімділік беріледі.

Сонымен бірге, кітапханаларда халықтың зияткерлік және рухани өсуіне және өздігінен білім алуға деген қызығушылығын қалыптастыру және қанағаттандыру, әлемдік және ұлттық мәдениетке баулу, оқуға тарту, кітаптар мен кітап оқудың жоғары құндылығын насихаттау бойынша тұрақты және жүйелі жұмыс ұйымдастырылады.

Жыл сайын еліміздің көпшілік кітапханаларының кітапхана қоры 1,5 млн. баспа өнімімен толықтырылады және кітапхана қорының 73 млн. бірлігін құрайды.

2020 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мәдениет саласындағы кітапханаларға 51 млн. адам келген, 4,6 млн. оқырман тіркелген, 89 млн. астам кітап берілген.

Бұдан басқа, мүгедек адамдарды оңалтуға және оларды қоғамға кіріктіруге бағытталған жұмыс мәдениет ұйымдары өткізетін мәдени-ойын-сауық іс-шараларын ұйымдастыру арқылы жүйелі негізде құрылған.

Мәселен, мүмкіндігі шектеулі адамдардың қоғамның мәдени өміріне қатысуын кеңейту мақсатында ҚР Мәдениет және спорт министрінің 2015 жылғы 29 шілдедегі № 259 бұйрығымен «Мемлекеттік мәдениет ұйымдары өткізетін мәдени-ойын-сауық іс-шараларына мүгедек адамдардың қол жеткізуін қамтамасыз ету» ең төменгі әлеуметтік стандарты бекітілді.

Жалпы, республикалық мәдениет ұйымдарында мүмкіндігі шектеулі жандарды қоғамның мәдени өміріне тарту үшін қажетті жағдайлар жасалған.

2014 жылы Қазақстан Республикасының мәдени саясатының тұжырымдамасы бекітілді, оның міндеттерінің бірі Қазақстан халқы Ассамблеясының белсенді қатысуымен этностық әралуандықты сақтау және Қазақстан халқы мәдениетінің үйлесімді дамуы негізінде қазақстандық мәдени кеңістікті дамыту болып табылады.

Қазақстан Республикасында этникалық театрлар табысты жұмыс істеуде. Алматы қаласында ТМД мемлекеттері аумағында жалғыз республикалық мемлекеттік корей музыкалық комедия театры, Қ.Қожамияров атындағы Мемлекеттік ұйғыр музыкалық комедия драма театры, Республикалық неміс драма театры, сондай-ақ өзбек драма театры (Түркістан облысы Сайрам қаласы) жұмыс істейді.

Конституцияға, 2007 жылғы 27 шілдедегі «Білім туралы» ҚР Заңына, 1997 жылғы 11 шілдедегі «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» ҚР Заңына сәйкес мемлекет көпэтносты Қазақстан халқының барлық тілдерін оқып-үйрену мен дамыту үшін қолайлы жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.

Қазақстанда тұратын әрбір этникалық топтың өздерінің тілдерін, мәдениетін, дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын жандандыруға және дамытуға ықпал ететін өзінің этномәдени орталықтарын, жексенбілік мектептерін құруға құқығы бар.

Алматы, Шымкент қалаларында, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Павлодар, Ақмола облыстарында ұлттық жаңғыру мектептері мен ана тілін оқыту үйірмелері ұйымдастырылған.

2019 жылы Қазақстан Республикасында тіл саясатын іске асыру жөніндегі 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама (бұдан әрі – Мемлекеттік бағдарлама) бекітілді.

Мемлекеттік бағдарлама барлық этникалық топтардың тілдері мен мәдениетін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасауды көздейді.

Барлық этностардың тілдерін оқып-үйрену мен дамыту үшін бір мезгілде жағдай жасай отырып, үш тілде білім беру енгізілуде.

Тұтастай алғанда, Қазақстанда тұрақты немесе уақытша тұратын азаматтар мен өзге де адамдардың мәдени құқықтарын мемлекет халықаралық стандарттар деңгейінде сақтайды және қамтамасыз етеді.

 

  1. Денсаулықты қорғау және білікті медициналық көмек алу құқығы

 

Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың денсаулығын сақтауға, мемлекеттік және жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке медициналық практикамен айналысушы адамдардан заңда белгіленген тегін кепілді медициналық көмек және ақылы медициналық көмек алуға құқығы көзделеді.

Халықтың денсаулығы республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің басты факторларының бірі болып табылады. Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттары мен міндеттері Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға, сапалы медициналық қызметтер алуға және оларды мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз етуге конституциялық құқықтарын сақтау болып табылады.

Азаматтардың тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін алуға конституциялық құқықтарын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 15 желтоқсандағы №2136 қаулысымен тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемінің тізбесі бекітілді. Бұл ретте жүкті әйелдер мен балаларды қоса алғандағы халықтың әлеуметтік қорғалған топтары бөлек қарастырылған, оларға медициналық қызметтер толық көлемде тегін көрсетіледі.

Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі (бұдан әрі - ТМККК) шеңберіндегі медициналық көмек.

Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 7 шілдедегі «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексінің 196-бабының 1-тармағына сәйкес ТМККК бюджет қаражаты есебінен Қазақстан Республикасының азаматтарына, қандастарға, босқындарға, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға ұсынылады, ол барынша дәлелденген тиімді профилактикалық, диагностикалық және емдік медициналық қызметтерді, сондай-ақ дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуді қамтиды.

Қазақстан Республикасында уақытша жүріп-тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың, еңбекші-мигранттардың, пана іздеген адамдардың, егер Қазақстан Республикасының заңдарында немесе Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, айналадағыларға қауіп төндіретін аурулар кезінде уәкілетті орган айқындайтын тізбе бойынша және көлемде ТМККК алуға құқығы бар.

Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (бұдан әрі – МӘМС) жүйесіндегі медициналық көмек)

«Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» 2015 жылғы 16 қарашадағы ҚР Заңының (бұдан әрі – Заң) 2-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ қандастар, егер осы Заңда өзгеше көзделмесе,  МӘМС жүйесінде Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең құқықтарды пайдаланады және міндеттерді атқарады.

Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттың талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүріп-тұратын шетелдіктер мен олардың отбасы мүшелері, егер заңдарда немесе халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, МӘМС жүйесінде Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең құқықтарды пайдаланады және міндеттерді атқарады.

Шетелдіктердің отбасы мүшелері бірге тұратын жұбайы (зайыбы) және балалары болып табылады.

Сондай-ақ Заңның 5-бабының 1-тармағына сәйкес «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕАҚ-ға (бұдан әрі – қор) аударымдар және (немесе) жарналар төлеу жүзеге асырылған, сондай-ақ осы Заңның 28-бабының 7-тармағына сәйкес қорға жарналар төлеуден босатылған адамдардың МӘМС жүйесінде медициналық көмекке құқығы бар.

ТМККК алу тәртібі Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 9 қазандағы № ҚР-ДСМ 121/2020 «Қазақстан Республикасы азаматтарының, қандастардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін алу қағидаларын бекіту туралы» бұйрығымен (бұдан әрі - №121/2020 бұйрық) белгіленген.

Бұл ретте, білікті медициналық көмектің түрлері мен көлемі «Медициналық көмектің түрлері мен көлемдерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 7 желтоқсандағы №1481 қаулысымен бекітілген.

Бұдан басқа, Кодекстің 202-бабының 9) тармақшасына сәйкес Кодекстің 88-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар ақылы медициналық қызметтерді де ала алады.

Иммигранттарға медициналық көмек көрсету тәртібі «Иммигранттарға медициналық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2011 жылғы 30 қыркүйектегі №665 бұйрығымен (бұдан әрі – 665 бұйрық) белгіленген, қазіргі уақытта оған «оралмандар» ұғымын өзгерту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі.

Еңбек көші-қоны және еңбекші-мигранттарды әлеуметтік қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы 1994 жылғы 15 сәуірдегі келісімге сәйкес еңбекші-мигранттар еңбекке уақытша қабілетсіздік жағдайына және ана болуына байланысты әлеуметтік сақтандыруды, өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан міндетті әлеуметтік сақтандыруды және міндетті медициналық сақтандыруды пайдаланады.

Сонымен қатар, 2009 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің еңбекші-мигранттары мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияның 7-бабына сәйкес еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелері халықаралық шарттар мен қабылдаушы Тараптың заңнамасына сәйкес ақысыз жедел (шұғыл) медициналық көмек және ақылы негізде өзге де медициналық көмек алудың негізгі құқықтарын пайдаланады.

Медициналық-санитариялық алғашқы көмек (бұдан әрі - МСАК) ұйымдарына бекіту ТМККК алу үшін негіз болып табылады.

«Халықтың көші-қоны туралы» 2011 жылғы 22 шілдедегі ҚР Заңына сәйкес өз бетінше жұмысқа орналасу үшін келетін немесе жұмыс берушілер, оның ішінде корпоративішілік ауыстыру шеңберінде тартылатын шетелдік жұмыскерлердің, бизнес-иммигранттардың, маусымдық шетелдік жұмыскерлердің МСАК-ты және стационарлық көмекті жабатын медициналық сақтандыруы болуға міндетті.

Қазақстан Республикасында жүріп-тұратын еңбек иммигранттары елімізде болу мерзіміне қарамастан, МӘМС жүйесінің, оның ішінде өздері үшін мемлекет жарналар төлейтін адамдардың санаттары бойынша қатысушылары болуға құқылы. Мемлекет жарналар төлейтін тұлғалар санаттарының тізбесі Заңның 26-бабында айқындалған.

Заңның 5-бабына сәйкес қорға аударымдар және (немесе) жарналар төлеу жүзеге асырылған, сондай-ақ осы Заңның 28-бабының 7-тармағына сәйкес қорға жарналар төлеуден босатылған адамдардың МӘМС жүйесінде медициналық көмекке құқығы бар.

Бұдан басқа, еңбек иммигранттары МӘМС жүйесінде медициналық көмек алу үшін сақтандырылуға, МСАК қызметтерін жабатын ерікті сақтандырудың сақтандыру полисіне ие болуға міндетті.

МСАК ұйымы сақтандыру ұйымымен жасалған шарт негізінде еңбек иммигранттарына медициналық қызмет көрсетуді жүзеге асырады, оның ішінде МӘМС жүйесінде медициналық көмек көрсетуге жолдама береді.

Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа 30-қосымшаның 3-тармағына сәйкес жұмысқа орналастырушы мемлекеттер мүше мемлекеттердің еңбекшілері мен отбасы мүшелеріне жұмысқа орналастырушы мемлекеттің заңнамасында және халықаралық шарттарда айқындалған тәртіппен және шарттарда медициналық көмек көрсетуді қамтамасыз етеді.

ҚР заңнамасына және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарға сәйкес МСАК деңгейінде медициналық қызметтерді тегін негізде ұсыну көзделмеген.

Сақтандырылған тұлға бола отырып, жоғарыда аталған тұлғалар денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган айқындайтын тізбе бойынша МӘМС жүйесінде медициналық көмек алуға құқылы (Кодекстің 7-бабының 7-тармағына сәйкес).

Сонымен қатар, ЕАЭО шетелдіктер үшін жедел және шұғыл медициналық көмек Қазақстан Республикасы ратификациялаған 1997 жылғы 27 наурыздағы ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің азаматтарына медициналық көмек көрсету туралы келісіміне және 2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартқа сәйкес тегін негізде көрсетіледі.

Осы Келісімге сәйкес науқастың өміріне немесе айналасындағылардың денсаулығына қауіп төндіретін кенеттен болған өткір жай-күйлер мен аурулар, жазатайым оқиғалар, уланулар, жарақаттар, босану және жүктілік кезеңіндегі шұғыл жай-күйлер кезінде жедел және шұғыл медициналық көмекті азаматтарға (оның ішінде адам саудасының құрбандарына және белгісіз адамдарға) уақытша болатын мемлекеттің аумағында, ұйымдастыру-құқықтық нысандарына, ведомстволық тиесілігіне және олардың меншік нысандарына қарамастан емдеу-алдын алу мекемелері кедергісіз, тегін және толық көлемде көрсетеді.

Осылайша, ҚР аумағына уақытша келген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар жоғарыда көрсетілген ҚР қолданыстағы заңнамасына сәйкес тәртіппен және көлемде МСАК түрінде медициналық көмек алады.

Жыл сайын пациенттердің медициналық көмек сапасына қанағаттанушылығына әлеуметтанулық сауалнама жүргізіледі, 2020 жылы бұл көрсеткіш 51%, 2019 жылы – 48,13%, 2018 жылы - 47,84%, 2017 жылы - 46%, 2016 жылы – 41,3% құрады.

2016, 2017, 2018 және 2019 жылдардағы әлеуметтанулық зерттеулердің нәтижелері ҚР ДСМ Тауарлар мен қызметтердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау комитетінің сайтында, сондай-ақ ҚР ДСМ Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығының сайтында жарияланған.

 

  1. Қазақстанда тұрақты немесе уақытша тұратын шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға, қандастарға олар Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін, еңбекші-мигранттар мен адам саудасының құрбандарына білікті, оның ішінде тегін заң көмегін көрсету мәселелері

 

ҚПК-нің 27-бабына сәйкес әркімнің қылмыстық процесс барысында осы Кодексте көзделген тәртіппен білікті заң көмегін алуға құқығы бар.

Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі.

Уәкілетті органдар, адвокаттар заң көмегін көрсету кезінде тегіне, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

АҚШ Мемлекеттік департаментінің 2019 жылғы Адам саудасы туралы баяндамасында берілген ұсынымдарды іске асыру жөніндегі жоспар-бекітуді орындау барысында Әділет департаменттеріне адам саудасы құрбандарының құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін адвокаттар үшін курстар, семинар-тренингтер ұйымдастыру туралы хаттар жолданды. Бүгінде бұл бағыттағы жұмыстар жалғасуда.

Жалпы, қылмыстық іс жүргізу барысында азаматтардың және өзге де адамдардың конституциялық құқықтарын қорғау прокуратура органдары жұмысының басым бағыттарының бірі болып табылады.

2020 жылдың 10 айында қылмыстық жауапкершілікке 1074 шетелдік тартылды (оның ішінде кісі өлтіру – 13, денсаулыққа ауыр зиян келтіру – 39, зорлау – 14, ұрлық – 498, қарақшылық – 9, бұзақылық – 47, алаяқтық – 108, тонау – 50).

Оның ішінде 5 шетелдік пен 10 қандасты прокурорлар ұстаудың негізсіз болуына байланысты УҰИ-дан босатты.

Мысалы, 04.06.2020 жылы Өзбекстан Республикасының азаматшасы Д.А.Ермакова ҚПК-нің 128-бабы тәртібінде ұрлық жасады деген күдікпен ұсталып, Алматы қаласының УҰИ-ға қамауға алынған.

Қылмыстық іс материалдарын зерделеу кезінде ҚПК талаптары сақталмағаны, Д.А.Ермакованың құқықтары бұзылғаны анықталды.

Осыған байланысты, Жетісу ауданы прокурорының 05.06.2020 жылғы қаулысымен Д.А.Ермакова УҰИ-дан босатылды.

Басқа жағдайда заңсыз экстрадицияланған шетелдіктердің құқықтары қорғалған.

Мәселен, 07.03.2019 жылы Нұр-Сұлтан қаласы ПД қылмыстық қудалау органы ҚПК-нің 131-бабы тәртібінде Д.А.Таджибоевты ұстаған және УҰИ-ға қамаған.

02.02.2017 жылы Өзбекстан Республикасы Әндіжан қаласының қылмыстық қудалау органы Д.А.Таджибоевке қатысты Өзбекстан Республикасы ҚК 168-бабының 1-бөлігінде көзделген қылмыстық құқық бұзушылық құрамы белгілері бойынша қылмыстық іс қозғады (алаяқтық, яғни алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бөтеннің мүлкін иемдену немесе бөтеннің мүлкіне құқық алу).

02.02.2017 жылы Әндіжан ІІД тергеушісінің қаулысымен Д.А.Таджибоевке іздеу жарияланды (№10309 іздестіру ісі).

16.02.2018 жылы Әндіжан қаласы сотының қылмыстық істер бойынша ұйғарымымен Д.А.Таджибоевке қатысты сырттай «күзетпен ұстау» түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылды.

Егер адамды ұстап беру (экстрадициялау) туралы сұрау салуды алған кезде Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыстық қудалауды бастау мүмкін болмаса немесе үкімді ескіру мерзімінің өтуі салдарынан немесе өзге де заңды негіз бойынша орындау мүмкін болмаса, ҚПК-нің 590-бабы 1-бөлігінің 6-тармағына сәйкес адамды ұстап беруге жол берілмейді.

Д.А.Таджибоевтің ҚР ҚК 11-бабының 1-бөлігіне сәйкес жасаған қылмыстық құқық бұзушылығы онша ауыр емес қылмыс болып табылатыны анықталды.

ҚР ҚК 71-бабы 1-бөлігінің 2-тармағына сәйкес, егер адам қылмыстық құқық бұзушылық жасалған күннен бастап 2 жыл өткен болса, онша ауыр емес қылмыстар бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

Ұсынылған материалдардан Д.А.Таджибоевтің қылмыстық құқық бұзушылық жасау фактісі 2016 жылғы 25 сәуірде орын алғаны, яғни Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес осы қылмыс бойынша ескіру мерзімі 2018 жылғы сәуір айында аяқталған болып шығады.

Осыны ескере отырып, Өзбекстан Республикасының азаматы Д.А.Таджибоевті УҰИ-да уақытша оқшаулау үшін заңды негіздер болмаған, осыған байланысты Нұр-Сұлтан қаласы Алматы ауданы прокурорының қаулысымен ол УҰИ-дан босатылды, экстрадициялаудан бас тартылды.

ҚР Бас прокуратурасы әкімшілік істер бойынша қадағалауды жүзеге асыру барысында 3 қандас пен шет мемлекеттің 2 азаматының құқықтарын қорғады.

Мысалы, Қапшағай аудандық соты ӘҚБтК-нің 517-бабының 4-бөлігі бойынша Өзбекстаннан келген Е.Саметовты шығарып жіберді (көші-қон карточкасында көрсетілген мерзім өткеннен кейін кетуден жалтару түріндегі көші-қон заңнамасын бұзу).

ӘҚБтК-нің 829-14-бабының 2-бөлігіне сәйкес шығарып жіберу туралы сот қаулысы ол шығарылған күннен бастап заңды күшіне енеді және шығарып жіберу үшін негіз болады.

Құқық бұзушылық фактісі дәлелденген және дауласпаған. Алайда сот қатаң және әділетсіз жаза қолданған.

Е. Саметов этникалық қазақ болып табылады. Қазақстанда оның туысы – Г.С.Қаражігітовтың туған тәтесі (Қазақстан азаматы, әкесінің қарындасы) тұрақты тұрады. Саметов Е. Қапшағай колледжінде оқиды (анықтамасы бар).

Оның Қазақстанда болуына қандай да бір кедергілер болған жоқ. Бұл ретте сот ауырлататын мән-жайларды анықтаған жоқ. Е.Саметов біздің елде қалуға және Қазақстан азаматтығын алуға ниетті екенін атап өтті.

ҚР Жоғарғы Соты 2017-2019 жылдары этникалық қазақтарға қатысты ұқсас 5 істі қайта қарады (ҚР Бас прокуратурасының наразылығы бойынша 3), онда шығарып жіберу айыппұлға ауыстырылды.

Санкция шығарып жіберуді айыппұлға (15 АЕК) ауыстыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты ҚР Бас прокуратурасы наразылық енгізді, ҚР ЖC 20.03.2020 жылғы қаулысымен Е.Саметовты елден шығарып жіберу түріндегі жаза алынып тасталды, айыппұл түріндегі жаза тағайындалды.

Қазақстан Республикасында әркімнің білікті заң көмегін алу құқығына кепілдік берілген. Заңда көзделген реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі (ҚР Конституциясының 13-бабының 3-бөлігі).

«Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңының 4-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясат негізделетін негізгі қағидаттардың бірі Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарға және халықаралық шарттарға сәйкес мигранттардың құқықтары мен бостандықтарын тану және оларға кепілдік беру болып табылады.

ҚР «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» Заңының 18-бабынан келіп шығатыны, Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер өздеріне тиесілі мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау үшін сотқа және өзге де мемлекеттік органдарға жүгінуге құқылы. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, шетелдіктер сотта іс жүргізу құқықтарын Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең пайдаланады.

Осыған ұқсас ереже «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңының 5-бабы 1-тармағының 1) тармақшасында бекітілген. Азаматтық немесе қылмыстық процесс барысында әркімнің білікті заң көмегін алу құқығы АПК-нің 18-бабында және ҚПК-нің 28-бабында бекітілген.

Аталған іс жүргізу нормалары ҚР Конституциясына негізделген және ҚР Конституциясының 14-бабының 1-тармағында бекітілген заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі сияқты конституциялық қағидатпен тығыз өзара байланысты.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңының (бұдан әрі - Заң) 31-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасындағы адвокатура адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сот арқылы қорғауға және заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген құқықтарын іске асыруға жәрдемдесуге, сондай-ақ дауды бейбіт жолмен реттеуге жәрдемдесуге арналған.

Заңда құқықтық консультация беру, сондай-ақ соттарда, қылмыстық қудалау органдарында, өзге де мемлекеттік органдар мен мемлекеттік емес ұйымдарда жеке тұлғалардың мүдделерін қорғау және білдіру түрінде мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсететін адамдар тобы белгіленген (Заңның 26-бабы).

Бұдан басқа, Заңның 19-бабының ережелеріне сәйкес азаматтардың нақты санаттары көзделген, оларға ақысыз заң көмегі шартына сәйкес: өмірлік қиын жағдайда жүрген адамдарға, «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» ҚР Заңына сәйкес, атаулы әлеуметтік көмек алуға құқығы бар адамдарға; қиын әлеуметтік және қаржылық жағдайдағы өзге де адамдарға кешенді заң көмегі көрсетілуі мүмкін.

2014 жылдан бастап ҚР Әділет министрлігі 005 «Адвокаттардың заң көмегін көрсетуі» бюджеттік бағдарламасының бірыңғай әкімшісі болып белгіленген.

Қазіргі уақытта республика бойынша жалпы саны 5418 болатын 17 аумақтық адвокаттар алқасы жұмыс істейді, олардың ішінде 3440 адвокатпен мемлекет кепілдік берген заң көмегін (бұдан әрі МКЗК) көрсету туралы келісімдер жасалған, бұл адвокаттардың жалпы санының 63%-ін құрайды.

Сонымен бірге, білікті, оның ішінде тегін заң көмегін алуды нақты қамтамасыз ету үшін, бірінші кезекте, адвокаттық қызмет көрсету тапшылығының өзекті мәселесі оң шешілуі тиіс.

Қазір адвокаттар корпусының жалпы саны жоғарыда айтылғандай 5418 адамды құрайды. ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның көзқарасы бойынша азаматтардың заң көмегіне толыққанды қол жеткізуі үшін мұндай cан жеткіліксіз, өйткені Қазақстанда орташа есеппен бір адвокатқа 3400-ге жуық азамат келеді, ал Италияда бұл көрсеткіш 260-қа, Германияда – 500-ге, Англияда – 900 азаматқа тең.

Республиканың бір судьясына 2-ден аз адвокаттан келеді, бұл еуропалық және басқа елдердің ұқсас көрсеткіштерінен әлдеқайда төмен.

Адвокаттық корпус санының өсуі бәсекелестікті күшейтуге, тиісінше, заң көмегінің сапасына және оның қолжетімділігіне оң әсерін тигізуге тиіс.

Тараптардың тең құқылығы қағидатын көздейтін ҚР ҚПК-нің 23-бабы 7-бөлігінің ережелерін негізге ала отырып, Қылмыстық-процестік кодексінде ҚПК-нің 67-бабында сотталушылармен қатар жәбірленушілерге олар мұндай өтінішхат берген кезде оларға қорғаушының, оның ішінде қылмыстық процесті жүргізетін орган адвокаттардың кәсіби ұйымы арқылы немесе оның құрылымдық бөлімшелері арқылы қамтамасыз етілетін қорғаушының қатысу құқығын беру керек деп пайымдаймыз.

 

  1. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы

 

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады  (Конституцияның 12-бабы).

Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы ҚР Конституциясының 13-бабының 2-бөлігінде көзделген.

ҚР «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» Заңының (бұдан әрі - Заң) 3-бабына сәйкес Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және халықаралық шарттарында белгіленген барлық құқықтар мен бостандықтарға ие, сондай-ақ міндеттерді атқарады.

Шетелдіктердің өз құқықтары мен бостандықтарын пайдалануы Қазақстан Республикасының мүдделеріне, оның азаматтары мен басқа да адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірмеуге тиіс және олардың заңдарда белгіленген міндеттерді атқаруынан бөлінбеуге тиіс. Осылайша, ҚР қолданыстағы заңнамасы ҚР азаматтарының ғана емес, азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдіктердің, қандастардың, босқындардың, еңбекші-мигранттардың, адам саудасы құрбандарының және т.б. сот төрелігіне қол жеткізуін көздейді, «Төрелік» АЖ статистикалық деректеріне сәйкес 2019 жылы республика соттары 37509 қылмыстық істі аяқтады.

Халықаралық конвенциялар қолданылған 14391 қылмыстық іс аяқталды, яғни бұл барлық аяқталған істердің 38,4%.

ҚК-нің 395-бабы (Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін тарту және пайдалану ережелерін бірнеше рет бұзу) бойынша 4 іс қаралып, 4 адам сотталды.

2020 жылдың 9 айы ішінде барлығы 26730 қылмыстық іс аяқталды. Халықаралық конвенциялар қолданылған 4 499 қылмыстық іс немесе барлық аяқталған істердің 0,4% аяқталды.

ҚК-нің 395-бабы бойынша республика соттарына қылмыстық істер түскен жоқ және қаралған жоқ.

Еңбек даулары бойынша

Талдау мақсаты 2018 жыл мен 2020 жылғы 9 ай ішіндегі кезеңдегі шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, қандастардың, еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының (бұдан әрі – еңбекші- мигранттары) құқықтарын қорғау туралы еңбек дауларын қарау кезіндегі сот практикасын зерделеу, сот практикасында туындайтын проблемалық мәселелерді анықтау, заңнаманы біркелкі қолдануды қалыптастыру бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Талдау республиканың облыстық және оларға теңестірілген соттары ұсынған ақпарат негізінде жүргізілді.

Қазақстанда еңбек қатынастары туындаған кезде еңбекші-мигранттардың құқықтық жағдайы Конституцияға сәйкес айқындалады және Қазақстан Республикасының «Халықтың көші-қоны туралы» және «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» заңдарымен, сондай-ақ басқа да нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Сондай-ақ олардың ережесі Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен белгіленуі мүмкін.

Еңбекші-мигранттардың еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты құқықтары болады және олар сондай міндеттерді атқарады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-бөлігінде бекітілген әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы еңбек құқығы қатынастарына қатысушыларға да қолданылады.

Сондықтан еңбекші-мигранттар азаматтармен бірдей бұзылған немесе даулы құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа және өзге де мемлекеттік органдарға жүгінуге құқылы. Тиісінше, халықаралық шарттардан туындайтын жағдайларды қоспағанда, сотта азаматтық іс жүргізу заңнамасында көзделген барлық құқықтар мен міндеттерді пайдаланады.

Өңірлер бөлінісінде еңбекші-мигранттардың қатысуымен қаралған еңбек даулары бойынша статистикалық деректер көрсетілген санаттағы адамдарға қатысты еңбек дауларын есепке алу жөніндегі жеке бағанның статистикалық есептілікте болмауына байланысты республика соттары ұсынған мәліметтерге сәйкес қалыптастырылған.

2018 жылы республика соттары еңбек даулары бойынша барлығы 7176 істі аяқтады (4%), оның ішінде 283 іс мигранттармен байланысты, 2019 жылы 6311 істің 219-ы (3,5%), 2020 жылдың 9 айында 3748 істің 213-і (6%). Талдау республика соттарының талданып отырған тұлғалар санатына қатысты дауларды қарау кезінде қолданыстағы заңнама нормаларын дұрыс қолданатынын көрсетті.

Төменде сот тәжірибесінен бірнеше мысал келтірілген.

АҚШ азаматы болып табылатын Д. «CASPIAN HES CONSULTUNG» ЖШС-не еңбек қатынастарын туындаған деп тану туралы, 8 656 440 теңге мөлшерінде жалақы өндіріп алу туралы талап-арызбен сотқа жүгінді.

Сот 2014 жылғы 15 қыркүйекте талапкерді тіркеу және оның республика аумағында заңды тұруы үшін ұзақ уақыт қажет болғандықтан, тараптар арасында оларды тиісті ресімдеусіз еңбек қатынастарына кіру туралы уағдаластық болғанын анықтады.

Талапкердің ЖШС директорының еңбек міндеттерін нақты орындауы 2015 жылғы 30 наурызға дейін ұйымның қызметтік құжаттамасымен және іс бойынша басқа да белгіленген мән-жайлармен дәлелденді.

Бұл ретте Д. жалақыны 2015 жылғы наурыздан бастап өндіріп алу туралы талаппен 2017 жылғы 2-ші қазанда сотқа жүгінді.

ҚР Еңбек кодексінің 160-бабына сәйкес келісу комиссиясына немесе даулар бойынша жеке еңбек дауларын қарау жөнінде сотқа жүгіну үшін, жұмысқа қайта алу туралы талаптарды қоспағанда, қызметкер немесе жұмыс беруші өз құқығының бұзылғаны туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл белгіленген.

Д.-ның жалақысын өндіріп алу туралы талаппен 2,5 жылдан астам уақыт өткен соң жүгінгенін және мерзімді өткізіп алу себептерінің дәлелділігін растайтын дәлелдемелер ұсынбағанын назарға ала отырып, Маңғыстау облысы Ақтау қаласының №2 сотының 2018 жылғы 09 сәуірдегі №2 шешімімен талап ішінара қанағаттандырылды:

Д. мен «CASPIAN HES CONSULTUNG» ЖШС арасындағы еңбек қатынастары 2014 жылғы 15 қыркүйектен 2015 жылғы 30 наурызға дейін туындады деп танылды;

талаптың қалған бөлігін қанағаттандырудан бас тартылды.

Маңғыстау облыстық сотының Азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2018 жылғы 26 маусымдағы қаулысымен аталған сот шешімі өзгеріссіз қалдырылды.

2) Ресей Федерациясының азаматтары Л.А.Н. және Л.А.В. «POLITERM» ЖШС-ға жұмыс берушінің іс-әрекетін заңсыз деп тану, жұмысынан айырылуына байланысты жалақы, өтемақы төлемдерін өндіріп алу және моральдық зиянды өтеу туралы сотқа жүгінді.

Талаптар талапкерлердің 2016 жылғы 1 қарашадан 2017 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі мерзімге жасалған 2016 жылғы 4 қазандағы еңбек шарттары негізінде тиісінше атқарушы директор және бас технолог ретінде «POLITERM» ЖШС-мен еңбек қатынастарында тұрғаны туралы дәлелдермен негізделген.

Еңбек шарттары бойынша Л.А.Н. жалақысы 750 000 теңгені, Л.А.В. жалақысы – 500 000 теңгені құраған.

2017 жылдың 1 қаңтарынан 28 ақпанына дейін ЖШС қызметкерлеріне жалақысы сақталмайтын демалыс берілген.

Талапкерлердің пікірінше, жұмыс беруші оларға екі айлық мәжбүрлі жұмыс уақыты үшін жалақының кем дегенде 50% төлеуге міндетті, өйткені олар жалақы сақталмайтын демалыс беру туралы өтініш жасамаған.

Сотта Л.А.Н. және Л.А.В. жеке істеріне олардың жалақысы сақталмайтын демалыс беру туралы өтініштері және 2016 жылғы 26 желтоқсаннан бастап 2017 жылғы 11 қаңтарға дейін, 2017 жылғы 11 қаңтардан бастап 31 қаңтарға дейін, 2017 жылғы 31 қаңтардан бастап 28 ақпанға дейінгі кезеңге жұмыс берушінің тиісті бұйрықтары қоса тіркелгені анықталды.

Бұл ретте 2017 жылғы 1 қаңтар мен 28 ақпан аралығындағы кезеңге ұқсас өтініш жоқ, ал жұмыс берушінің олардың келісімінсіз демалыс беру жөніндегі іс-әрекеттеріне олар заңда белгіленген тәртіппен шағым жасаған жоқ.

Жұмыс беруші тарапынан келісім болмаған жағдайда талапкерлер жұмыс орындарында болуға және өздерінің функционалдық міндеттерін орындауға міндетті екенін назарға ала отырып, алайда жоғарыда көрсетілген кезеңде Ақмола облысы Бұланды аудандық сотының 2018 жылғы 16 ақпандағы заңды күшіне енген шешімімен жұмыста болмау себептерінің дәлелдемелерін ұсынбаған, көрсетілген бөлігінде және моральдық зиянның өтемақысын өндіріп алу бөлігінде талап қанағаттандырусыз қалдырылған.

Сонымен бірге, жұмыс уақытын есепке алу табелінен және ұсынылған есептеулерден Л.А.Н.-ға – 149148 теңге, Л.А.В.-ға – 99432 теңге мөлшерінде жалақы төленбеген. Сондықтан аталған бөлікте талап-арыздар қанағаттандырылды.

Осы азаматтық істі қарау кезінде сот Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (2005 жылғы 28 қарашадағы № 91-III ҚР Заңымен ратификацияланған, 2006 жылғы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы үшін заңды күшіне енген) 3-бабы 3-тармағының нормаларын қолданды, оларда Пактіге қатысушы әрбір мемлекет құқықтары мен бостандықтары бұзылған кез келген адамды құқықтық қорғаудың тиімді құралымен қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Бұған қоса, сот аталған актінің 14-бабының 1-тармағын қолданған, онда әркімнің істі құзыретті, тәуелсіз және бейтарап соттың әділ және жария талқылауы құқығы көзделген.

Шетел азаматтарын Қазақстаннан тыс жерлерге шығарып жіберу бойынша

Шетелдік тұлғаларды Қазақстан аумағынан шығару мәселесі ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 517-бабының нормаларымен қарастырылған.

«ТӨРЕЛІК» АЖ статистикалық деректеріне сәйкес, осы санат бойынша республика соттары мына істерді қараған: 2018 жылы – 43842 іс, 2019 жылы – 48321 іс, 2020 жылдың 9 айында – 5851 іс.

Олардың ішінде келесі әкімшілік жазалар тағайындалған:

Ескерту: 2018 жылы – 42, 2019 жылы – 33, 2020 жылғы 9 айда – 11.

Айыппұл: 2018 жылы – 21499, 2019 жылы – 28607, 9 2020 жылғы 9 айда – 2 509.

Тұтқындау: 2018 жылы – 8342, 2019 жылы – 7203, 2020 жылғы 9 айда – 1 276.

Осылайша, аталған санат бойынша қаралған істердің саны 48321 құрады, бұл 2018 жылға (43842) қарағанда 9,3%-ға артық.

Алайда, 2020 жылдың 9 айында істер саны айтарлықтай азайды және 5 851 құрады, бұл 2019 жылмен салыстырғанда 87,9%-ке аз (48321).

Едәуір азаю 27.12.2019 жылғы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасын жетілдіру және жеке адамның құқықтарын қорғауды күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңын қабылдаумен байланысты, онда ӘҚБтК-нің 517-бабына соттардың ведомстволық бағыныстылығына жатқызылған бөліктердің диспозициясын өзгерте отырып Қазақстан Республикасында тіркеусіз болғаны үшін әкімшілік жауапкершілікті (ӘҚБтК-нің 517-бабының 1-бөлігі) алып тастау туралы түзетулер енгізілген.

Сонымен бірге, әкімшілік жазаларды тағайындау бөлігінде 2020 жылдың 9 айында әкімшілік айыппұлды қолдану 2019 жылмен салыстырғанда 91,2%-ке азайды. Сондай-ақ өткен жылдармен салыстырғанда әкімшілік қамауға алуды тағайындау 2019 жылы 13,7%-ке және 2020 жылдың 9 айында 82,3%-ке төмендегені байқалады.

ҚР Жоғарғы Сотының мамандандырылған Сот алқасына осы санат бойынша наразылық пен ұсыныс жөнінде: 2018 жылы - 1, 2019 жылы – 21, 2020 жылдың 9 айында – 14 іс келіп түсті.

Бұл ретте кассациялық сатыда ӘҚБтК-нің 517-бабы бойынша әкімшілік істерді қарау барысында мәселелер туындаған жоқ.

Соттардың адам құқықтары бойынша ратификацияланған халықаралық шарттардың нормаларын қолдануы туралы

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жергілікті соттары Қазақстан Республикасының адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерін іске асыруға тікелей қатысады.

БҰҰ институттары, үкіметтік емес ұйымдар соттардың адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттарды тікелей қолдануы, сот шешімдерінде тиісті халықаралық актілерге сілтемелердің болуы және осындай сот шешімдерінің статистикасы мәселелеріне жоғары көңіл бөледі.

Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары қолданыстағы құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады, бұл туралы «Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 10 шілдедегі №1 нормативтік қаулысында белгіленген.

Соттардың халықаралық шарттардың нормаларын тікелей қолдану практикасын мониторингтеу және ынталандыру үшін 2012 жылы сот статистикасында арнайы көрсеткіштер көзделген болатын.

Адам құқықтарын қорғаудың халықаралық стандарттары және соттардың халықаралық шарттарды қолдануы саласында оқыту және ақпараттық бағдарламалар тұрақты түрде жүргізіледі (оның ішінде ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот төрелігі академиясы ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссиямен бірлесіп жұмыс істеп жүрген судьялардың біліктілігін арттыру курстары шеңберінде жүйелі негізде жүргізеді).

Соттардың адам құқықтары бойынша ратификацияланған халықаралық шарттардың нормаларын қолдануы бойынша жүргізілетін іс-шаралардың белгілі бір оң нәтижелері бар.

 

  1. Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, қандастардың, еңбекші-мигранттардың, адам саудасы құрбандарының ақпаратқа қол жеткізуі туралы

 

ҚР Конституциясының 12-бабының 4-тармағына сәйкес шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.

Мәселен, «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» ҚР Заңының (бұдан әрі – Заң)
1-бабының 2) тармақшасына сәйкес ақпаратқа қол жеткізу – мемлекет кепілдік берген, Қазақстан Республикасының Конституциясында және заңдарында бекітілген, әркімнің ақпаратты заңда тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін алуға және таратуға құқығы.

Сонымен бірге, Заңның 5-бабында ақпаратқа қол жеткізу құқығы конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін екендігі көрсетіледі. Заңның 5-бабының осы нормасы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 19-бабы 2) және 3) тармақтарының нормаларына сәйкес келеді.

Осылайша, шетелдіктер, азаматтығы жоқ адамдар, қандастар, еңбекші-мигранттар, адам саудасының құрбандары және басқалар ҚР азаматтарымен тең жағдайда ақпарат беру туралы сұрау салуға, ақпарат иеленушінің ресми интернет-ресурсында және «Ашық үкімет» порталдарында орналастырылатын ақпаратқа қол жеткізуге құқылы.

Сонымен қатар, қазіргі уақытта Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру шеңберінде ақпаратқа қол жеткізу саласындағы заңнамаға өзгерістер енгізілетінін атап өтеміз (ақпаратқа қол жеткізу саласындағы уәкілетті органды және әрбір мемлекеттік органда уәкілетті бөлімшені не тұлғаны айқындау; жыл сайын Мемлекет басшысына ақпаратқа қол жеткізу саласының жай-күйі туралы есеп енгізу; орталық және жергілікті атқарушы органдардың функцияларын орындаушыларды ақпарат иеленушілерге жатқызу; квазимемлекеттік екторды ұйымдастыруда «Ашық диалог» порталында ашық деректерді орналастыру және бірінші басшылардың жеке блогтарын жүргізу бойынша міндеттемені тарату және т.б.).

Бұл өзгерістер әркімнің ақпаратқа қол жеткізу құқығын тиімді іске асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

«Отандастар қоры» КЕАҚ (бұдан әрі – Қор) ҚР СІМ-нің шетелдегі мекемелеріне отандастармен ақпараттық жұмыста қолдау көрсетеді. Мәселен, Қордың 10 өңірлік фронт-офисі мен Колл-орталығы арқылы шетелде тұратын этникалық қазақтарға ақпараттық-консультациялық қызметтер көрсетіледі. Колл-орталық туралы мәліметтер қандастар тұратын 40-қа жуық елшіліктің веб-сайттары мен әлеуметтік желілерінде жарияланды.

Анықтама: 2020 жылдың басынан бастап байланыс орталығына 947 өтініш, фронт-офистерге 1558 өтініш келіп түсті (ҚР азаматтығын ресімдеу, қандастар ұсынатын жеңілдіктер, қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу, тұруға ықтиярхатты ресімдеу/ұзарту және басқалар).

Қазақстанға келген және шетелде тұратын қандастар үшін ақпарат Қордың ресми сайтында, сондай-ақ әлеуметтік желілердегі ресми парақшаларда берілген.

Шетелдегі отандастарымызды және еліміздің шет елдердегі мекемелерін кеңінен хабардар ету мақсатында «El kz» отандық ақпараттық-танымдық порталының тұсаукесері өткізілді, оның мәні қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде Қазақстан туралы танымдық және ақпараттық материалдарды жариялау болып табылады.

2011 жылдан бастап ҚР Әділет министрлігінің жанында Құқықтық ақпараттық қызмет (бұдан әрі – ҚАҚ) жұмыс істейді, оның негізгі мақсаттары мен міндеттері халыққа құқықтық мәселелер бойынша тегін кеңес беру және 119 (58-00-58) call-орталығы арқылы ҚР қолданыстағы заңнамасының ережелерін түсіндіру болып табылады.

2013 жылғы қаңтардан бастап «Әділет» ақпараттық-құқықтық веб-жүйесі жұмыс істейді. Бұл жүйені белсенді пайдалану азаматтардың заңнамаға деген қызығушылығының артқандығының дәлелі болып табылады және азаматтардың құқықтық хабардар болуына ықпал етеді.

Ақпараттық-құқықтық жүйеге кіруді талдау оның интернет қолданушылары арасында өте танымал екенін көрсетеді. Статистика көрсетіп отырғандай, соңғы 3 жылда 51,3 млн. астам адам кірген (2017 ж. - 16,5 млн. астам, 2018 ж. – 16,8 млн. астам, 2019 ж. – 18 млн. астам).

Онлайн режимде «Әділет» АҚЖ арқылы «Виртуалдық кеңесші» виджеті (чат-бот), «Құқықтық консультация» айдары және WhatsApp онлайн мессенджері арқылы кеңестер беріледі.

ҚАЖ құрылған сәттен бастап халыққа шамамен 1 млн. 211 мың консультация берілді, 2020 жылы (2020 жылғы 14 қазандағы жағдай бойынша) – 117366 консультация, 2019 жылы – 141518 консультация ұсынылды, орташа есеппен күн сайын қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде 575 консультация беріледі.

Бұл ретте, ақпараттық анықтамалық жүйелерді пайдалана отырып, 2019 жылдың қорытындысы бойынша анықтамалық-консультациялық қызметті бағалаған азаматтардың жалпы саны 18165 құрады, оның ішінде қанағаттандырылғандар саны – 17292 немесе 95,4 % (жоспар – 95%). Сонымен бірге, ҚР-да ТЖ режимінің қолданылу кезеңінде ҚАЖ ҚР Президентінің «Қазақстан Республикасында төтенше жағдайды енгізу туралы» Жарлығына байланысты құқықтық мәселелерді түсіндіру бойынша жедел желі болып жарияланды. Мәселен, 18.03.2020 ж. – 14.10.2020 ж. аралығында 119 телефоны бойынша мынандай қызметтер көрсетілді:

ТЖ режимі және карантиндік іс-шаралар бойынша 3863 консультация;

ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің коронавирустық инфекциямен күрес саласындағы қызметі бойынша 377 консультация.

Азаматтар мен өзге де адамдарды құқықтық ағарту мәселелері

ҚР Әділет министрлігі және басқа да мемлекеттік органдар халықтың кең ауқымы үшін олардың қызмет бағыттары бойынша құқықтық түсіндіру жұмыстарын жүргізуде.

2017-2022 жылдарға арналған Құқықтық ағарту саласын жетілдіру жөніндегі тұжырымдама (бұдан әрі - Тұжырымдама) дайындалды және бекітілді.

Тұжырымдама тәсілдерін іске асыру үшін 35 іс-шараны орындауды қамтитын іс-шаралар жоспары бекітілді (Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2017 жылғы 9 қарашадағы № 1408 бұйрығымен бекітілген).

Жоспардың 3 жыл ішінде орындалуы бойынша талдау орталық, аумақтық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар ғылыми және мәдени қоғамдастықпен бірлесіп, халықты қолданыстағы құқық, азаматтардың құқықтары, бостандықтары және олардың міндеттері туралы біліммен қамтамасыз ету мақсатында кең ауқымды жұмыс жүргізілгенін  көрсетті (600000-нан астам іс-шара ұйымдастырылған).

Құқықтық ағарту ақпараттық және насихаттық әдістермен шектелмейді, ол белсенді азаматтық ұстанымды қалыптастыру жөніндегі шараларды қосымша көздейді. Құқықтық мәдениеттің төмен деңгейіне немесе құқықтық ақпараттың қолжетімді арналарының тапшылығына байланысты осал жағдайдағы нақты нысаналы топтарды бөліп көрсетуге елеулі рөл бөлінеді. «Ашық НҚА» бөлімінде, Egov интернет-порталында, ведомстволық сайттарда, әлеуметтік желілерде заң жобаларын орналастыру арқылы әзірленетін заң жобалары бойынша кең түсіндіру жұмыстарын қамтамасыз ету бойынша жұмыс тұрақты негізде жүргізіледі.

Консультациялық көмек көрсету және қолданыстағы заңнаманы түсіндіру мақсатында мемлекеттік органдар әртүрлі форматтағы жұмыс жүргізеді, оның ішінде қабылдаулар, халықпен кездесулер, оның ішінде интернет-конференциялар, бірінші басшылардың блогтары, ведомстволық сайттарда, мобильді қосымшаларда «Сұрақ-жауаптар» айдарлары арқылы жүргізіледі.

Аудиторияны әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде кеңінен қамту мақсатында инфографика белсенді қолданылады. Instagram, Facebook, Вконтакте, Twitter-дегі өздерінің ресми аккаунттары (парақшалары) арқылы мемлекеттік органдар мен ведомстволар жұмыс жүргізуде, онда оқырмандардың жалпы саны 1 миллионнан астам адамды құрайды.

Бұл жұмыс қоғамдық пікірді барынша ескеруге, азаматтардың заңнамалық өзгерістер туралы құқықтық хабардар болуы деңгейін көтеруге, сондай-ақ азаматтар мен өзге де тұлғалардың ақпаратқа қол жеткізу құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. «Ашық диалог» форматы шеңберінде орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар басшыларының азаматтық сектор өкілдерімен онлайн-трансляция және бейнеконференцбайланыс режимінде халықтың өзекті мәселелерін талқылау мәселесі бойынша кездесулері практикасы енгізілді.

Құқықтық ағарту саласындағы ынтымақтастықтың тиімді тетігін құру мақсатында азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимыл жолға қойылды, осыған орай облыстық соттармен, ЖАО-мен, өңірлік адвокаттар алқаларымен, нотариаттық палаталармен, Қазақстан халқы Ассамблеясымен, кәсіби және кәсіби емес медиаторлармен өзара ынтымақтастық туралы меморандумдар жасалды.

Белсенді журналистер қатарынан пулдар құрылды, олар облыстық және республикалық деңгейлерде жүргізіліп жатқан жұмыстар туралы жариялауды жүргізеді (талдамалық мақалалар, сондай-ақ ақпараттық сипаттағы материалдар). Мемлекеттік органдар өткізетін іс-шараларға, халықпен кездесулерге, сондай-ақ мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру, заң көмегін ұйымдастыру және көрсету, құқықтық насихат, білім беру, қоғамдық даму, жастар саясаты, мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласында, сондай-ақ қоғамда діни экстремизмнің алдын алу бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру бойынша жұмысқа белсенді қатысатын ғылыми және мәдени қоғам өкілдері мен қоғам қайраткерлерінен пулдар қалыптастырылды, азаматтарда толерантты діни сана мен радикалды және деструктивті діни идеологияға деген иммунитетті қалыптастыру.

Арнайы мониторингтік топтар жұмыс істейді, олардың құрамына әлеуметтік желілерді белсенді пайдаланушылар, сондай-ақ блогерлер кіреді.

 

Арнайы баяндаманың 1-ші және 2-ші бөлімдерінің ұсынымдары

  1. Еңбекші-мигранттардың құқықтарын қорғаудың халықаралық тетіктерін нығайту мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Парламентіне ХЕҰ-ның мынадай конвенцияларын ратификациялау мүмкіндігін қарастыруды ұсынамыз:

1949 жылғы «Еңбекші-мигранттар туралы» № 97 Конвенция;

1975 жылғы «Көші-қон саласындағы теріс пайдаланулар туралы және еңбекші-мигранттардың мүмкіндіктер мен қарым-қатынас теңдігін қамтамасыз ету туралы» № 143 Конвенция.

Азаматтардың және өзге де тұлғалардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғауды күшейту мақсатында ХЕҰ-ның мынадай конвенцияларын ратификациялау мүмкіндігін қарастыруды ұсынамыз:

«Дамушы елдерді ерекше ескере отырып, ең төменгі жалақыны белгілеу туралы» № 131 Конвенция»;

«Мүмкіндігі шектеулі адамдарды кәсіптік оңалту және жұмыспен қамту туралы» № 159 Конвенция;

«Еңбек саласындағы зорлық-зомбылық пен қудалауды жою туралы» №190 Конвенция;

«Әлеуметтік қамсыздандырудың ең төменгі нормалары туралы» №102 Конвенция;

«Ел азаматтарының, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы тең құқылығы туралы» №118 Конвенция.

  1. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің Факультативтік хаттамасын ратификациялау мүмкіндігін қарастыруды ұсынамыз.
  2. Жақын және алыс шет елдермен реадмиссия туралы келісімдер жасасу жөніндегі жұмысты кейіннен ратификациялай отырып, ары қарай жалғастыруды ұсынамыз.

Сыртқы еңбек көші-қоны саласында:

  1. Білікті шетелдік жұмыс күшін тарту реформасының табыстылығын қамтамасыз ету және өз бетінше жұмысқа орналасуға рұқсат алу тәртібін жеңілдету үшін ҚР уәкілетті мемлекеттік органдарына үздік шетелдік тәжірибені мұқият зерделеуді, осы тәжірибені практикаға енгізу үшін жетекші шетелдік мамандар мен сарапшыларды Қазақстанға шақыруды ұсынамыз.
  2. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне еңбек көші-қоны бойынша тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу.
  3. Еңбек қызметін жүзеге асыруға рұқсат беру рәсімін жетілдіру жолымен жоғары білікті шетелдік мамандар үшін елдің тартымдылығын арттыру.
  4. Мамандардың біліктіліктерін өзара тану және аккредиттеу рәсімдерін оңайлату.
  5. Еңбек нарығы қажеттіліктерінің өзгеруіне сәйкес тартылатын шетелдік жұмыс күшінің санына квотаны түзетуді қамтамасыз ету; білікті еңбекші-мигранттардың еңбек қызметін жүзеге асыруға рұқсат алу рәсімін барынша оңайлату.
  6. Заңды тұлғалар үшін шетелдіктердің маусымдық жұмыстарға еңбек қызметі үшін Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларының және облыстардың ПД Көші-қон қызметі басқармаларына олардың жүріп-тұруын уақтылы бақылауды жүзеге асыру үшін рұқсаттар (патенттер) беру туралы мәселені қарау.
  7. Көші-қон процестері туралы статистикалық деректерді жинау мен мониторингтеуді, сондай-ақ оларды халықаралық көші-қон статистикасымен үйлестіруді, көші-қон үрдістерін болжау тетігін әзірлеуді жақсарту.
  8. Көші-қон процестері, мемлекеттік органдардың көші-қонды реттеу саласындағы жұмыс қорытындылары туралы транспарентті және өзекті ақпарат беруді, көші-қонға тартылған адамдардың құқықтары мен міндеттері туралы кеңінен ақпараттық жария етуді қамтамасыз ету.
  9. Құқықтарды сақтау, кемсітудің кез келген нысандарынан қорғау, оларға көмек көрсету және қолдау көрсету арқылы көші-қонның әртүрлі кезеңдерінде мигранттар тап болатын тәуекелдерді барынша азайтуға және қауқарсыздық факторларын жоюға жәрдемдесу.
  10. Еңбекші-мигранттардың заңды жұмыспен қамтылуына қол жеткізуін жақсартуға, әлеуметтік және қаржылық интеграцияға жәрдемдесуге, олардың инвестициялық және кәсіпкерлік белсенділігін ынталандыратын нысаналы бағдарламалар әзірлеуге жәрдемдесу.
  11. Еңбекші-мигранттарды Қазақстанға келу және жүріп-тұру ережелері туралы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон заңнамасы туралы уақтылы хабардар ету мақсатында барлық шекаралық өткізу пункттерінде тиісті ақпараттық тақталар орнату, сондай-ақ мигранттарға қазақ, орыс, өзбек, қырғыз және тәжік тілдерінде буклеттер мен ақпараттық материалдарды тегін тарату мүмкіндігін қарастыру.

Этникалық көші-қон саласында:

  1. Қазақстандық қоғамға қандастардың ықпалдасуымен байланысты ахуалды жақсарту үшін мемлекеттік қана емес, сонымен қатар мемлекеттік емес, мысалы жеке мекемелер, қорлар, басқа да коммерциялық емес ұйымдар нысанындағы қандастарға арналған бейімдеу және ықпалдастыру орталықтарының санын ұлғайту және қызметін қолдау. Қызметтердің тиісті сапасын қамтамасыз ету үшін орталықтардың қызметіне тұрақты түрде мониторинг және бағалау жүргізу.
  2. Уәкілетті мемлекеттік органға (ЕХӘҚМ) «қандас» мәртебесін алуға үміткер адамдардың қазақ ұлтына тиесілілігін айқындау қағидаларын әзірлеу бойынша құзырет, сондай-ақ осы қағидаларды орындау бойынша жергілікті атқарушы органдарға өкілеттіктер беру туралы мәселені қарауды және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына тиісті түзетулер енгізуді ұсынамыз.
  3. Жәрдемақы мөлшері қандастар қоныстанатын өңірлер бойынша саралансын (басымдық берілетін өңірлерде: Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарында қоныстандыру үшін жәрдемақының 1,5-2 мөлшері төленсін).
  4. Қандастарымызды шет елде алған мамандығы бойынша жұмысқа орналастыру үшін шетелдік дипломды тану рәсімін (нострификация) жеңілдету.

Ішкі көші-қон саласында:

  1. Жұмыс күшінің аумақтық ұтқырлығын арттыру үшін, әсіресе халықтың көші-қонының кемуі болжанатын Қазақстанның солтүстік және шығыс өңірлерінде экономикалық жағдайлар жасау (тұрғын үй және еңбек нарығын пропорционалды дамытуды қамтамасыз ету).
  2. Ішкі мигранттардың оңтүстік өңірлерден солтүстікке көшуіне және оларды қабылдаушы қоғамдастықтың орнықты әлеуметтік байланыстарына жедел енгізуге ықпал ететін қажетті ақпараттық сүйемелдеуді қамтамасыз етуді қоса алғанда, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық жағдайлар жасау.
  3. Қоныс аудару процесіне, мигранттардың құқықтарының сақталуына, олардың өздеріне алған міндеттемелерін орындауына және мемлекет тарапынан міндеттемелердің орындалуына пәрменді мемлекеттік және қоғамдық бақылауды қамтамасыз ету.

22.Ішкі мигранттардың Қазақстан Республикасының Конституциясында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде кепілдік берілген Қазақстан Республикасының аумағы бойынша еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді еркін таңдау құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінен тұрғылықты жері бойынша немесе жүріп-тұратын жері бойынша уақытша тіркелмегені үшін айыппұл салуды көздейтін норманы алып тастауды ұсынамыз.

Еңбекші-мигранттардың еңбек, әлеуметтік, экономикалық, азаматтық және мәдени құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі ұсынымдар

  1. Білікті еңбекші-мигранттарға Қазақстан Республикасында оның азаматтарымен қатар жұмысқа орналасу құқығы мен мүмкіндігін заңнамалық деңгейде беру, сол арқылы оларды Қазақстандағы еңбек нарығына кіру құқығымен қамтамасыз ету.
  2. Еңбекші-мигранттардың құқықтары мен міндеттері туралы хабардар болу деңгейін арттыру үшін барлық облыс орталықтарында және Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында шетелге жұмысқа шығатын азаматтарға тұрақты тегін заң консультацияларын ұсыну үшін пункттер құру қажет деп ойлаймыз.
  3. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, ҚР Бас прокуратурасы жұмыс берушілердің еңбекші-мигранттардың еңбек құқықтарын, ең алдымен, міндетті еңбек шарттарын жасасу және олардың мазмұнының Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің нормаларына сәйкестігі, жұмыс уақыты мен демалыс уақытының нормаларын сақтау, жалақыны уақтылы төлеу бөлігінде сақтауына бақылау мен қадағалауды күшейтсін.
  4. Еңбекші-мигранттар арасында анықталған еңбекті қорғау туралы заңнама бұзушылықтарының жаппай сипатын ескере отырып, мемлекеттік еңбек инспекторлары мен ҚР прокуратура органдарына жұмыс берушілердің, ең алдымен құрылыс ұйымдарының еңбекті қорғау жөніндегі стандарттар, ережелер мен нормалар талаптарын сақтауына бақылауды күшейтуді ұсынамыз.
  5. Мемлекеттік еңбек инспекторлары жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, еңбекші-мигранттар арасында еңбек, әлеуметтік заңнама және халықты жұмыспен қамту туралы заңнама нормаларын түсіндіру жөніндегі ақпараттық-насихаттық жұмысты жандандырсын.
  6. Еңбекші-мигранттардың құқықтық сауаттылық деңгейін арттыру мақсатында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне және оның аумақтық органдарына мамандандырылған ҮЕҰ, кәсіподақ ұйымдарымен, сондай-ақ еңбек қатынастары саласындағы сарапшылармен бірлесіп, олар үшін оқыту семинарлары мен тренингтерін тұрақты түрде өткізуді ұсынамыз.
  7. Ересектер мен балаларды қоса алғанда, қоғамның балалар еңбегінің ең нашар түрлерінің проблемасы, оның ауқымы мен сипаттамалары, бала мен қоғам үшін салдары, сондай-ақ осы саладағы халықаралық және ұлттық заңнаманың негіздері туралы хабардар болуын арттыру.
  8. Шетелдік жұмыскерлерге медициналық сақтандыру құқығын беретін Қазақстан Республикасының «Халықтың көші-қоны туралы» Заңының 12 және 35 баптарының сақталуын қамтамасыз ету.
  9. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі ҮЕҰ және сақтандыру компанияларымен бірлесіп еңбекші-мигранттар арасында ерікті медициналық сақтандыру туралы ақпаратты, оның ішінде ерікті сақтандыру, сондай-ақ жұмыс беруші қаржыландыратын сақтандыру бойынша түсіндірмелерді таратсын.
  10. Құрылыс секторындағы еңбекші-мигранттардың денсаулығы үшін кәсіби қауіптер (мысалы, шаң мен тыныс алу жолдарының аурулары), сондай-ақ коронавирустық инфекция және туберкулез сияқты еңбекші-мигранттар арасында денсаулыққа қатысты жалпы проблемалар туралы ақпарат беру және медицина қызметкерлерін оқыту.
  11. Еңбекші-мигранттар мен адам саудасының құрбандарына олардың құқықтары мен ұлттық заңнамасына сәйкес медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету. Медициналық қызметтерге, оның ішінде сақтандыруды жабуға және Қазақстанның бейрезиденттері үшін қолжетімді қызметтерге одан әрі қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін құқық қорғау қызметін қолдау.
  12. Еңбекші-мигранттардың кең таралған жұмыс істейтін және тұратын орындарында қарқынды маусымдық көші-қон кезеңінде жұқпалы сипаттағы кең таралған аурулар мен жарақаттар тұрғысынан көшпелі медициналық тексеру жүргізу.
  13. Жұмыс берушілер үшін жазатайым оқиғалар кезінде немесе еңбекші-мигранттар ауырған жағдайда қолдау және өтемақы төлеу рәсімдерін әзірлеу.
  14. Медициналық оқу орындары мен басқа да медициналық білім беру мекемелерінің бағдарламасына құрылыс жұмыстары сияқты аса зиянды секторлардағы еңбекті қорғау мен оның қауіпсіздігін оқытуды, сондай-ақ шектен тыс пайдалану, оның ішінде сәйкестендіру, қауіпсіз жұмыс істеу және мамандандырылған көмек көрсету жағдайларын шешуге арналған тәсілдерді оқытуды енгізу.
  15. Еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының азаматтық сот ісін жүргізу шеңберінде тегін заң көмегін алу құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында ҚР АПК-нің 112-бабының 1-тармағын мынадай мазмұндағы 5) тармақшамен толықтырылсын: «5) еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының жұмысқа байланысты денсаулығының зақымдануынан келтірілген не қылмыстық құқық бұзушылықтан келтірілген зиянды өтеу туралы».
  16. «Мемлекет кепілдік берген заң көмегі туралы» ҚР Заңының 3-бабы мынадай редакцияда жазылсын:

«3-бап. Осы Заңның күші Қазақстан Республикасының азаматтарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты не уақытша тұратын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарға, еңбекші-мигранттарға, адам саудасының құрбандарына, сондай-ақ мемлекет кепілдік берген құқықтық көмек алуға мұқтаж заңды тұлғаларға қолданылады».

  1. «Мемлекет кепілдік берген заң көмегі туралы» ҚР Заңының 6-бабының 3) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:

«3) осы Заңда және өзге де заң актілерінде белгіленген жағдайларда және тәртіппен соттарда, қылмыстық сот төрелігі органдарында, өзге де мемлекеттік органдар мен мемлекеттік емес ұйымдарда Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдік азаматтардың, азаматтығы жоқ адамдардың, еңбекші-мигранттардың, адам саудасы құрбандарының мүдделерін қорғау және оларға өкілдік ету.

  1. Еңбекші-мигранттарға және адам саудасының құрбандарына тегін заң көмегін көрсетудің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында көрсетілген тегін заң қызметтерінің сапасын бақылау тетігін әзірлеуді және енгізуді ұсынамыз.
  2. Еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының қатысуымен барлық ашық сот процестерінің, сондай-ақ сот билігі органдары қызметінің ашықтығына бағытталған қажетті тиімді шараларды қабылдау.
  3. Еңбекші-мигранттар мен қазақ немесе орыс тілдерін білмейтін не нашар білетін адам саудасының шетелдік құрбандарының құқықтарын қорғау мақсатында сот органдарына сот төрелігін іске асыру кезінде өзбек, тәжік, қырғыз, түрік және басқа да тілдерді білетін кәсіби аудармашыларды кеңінен тартуды ұсынамыз.
  4. Барлық сот органдарына қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және ювеналдық істер бойынша сот төрелігін іске асыру кезінде адам құқықтары саласында ратификацияланған халықаралық шарттардың нормаларын кеңінен қолдануды ұсынамыз.
  5. «Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасына жұмыс берушілердің еңбек құқықтарын бұзуы нәтижесінде өмірлік қиын жағдайға тап болған еңбекші-мигранттарға көмек көрсету бойынша жеке мақсатты қор құруды ұсынамыз.
  6. Кәсіподақ ұйымдарына, бейіндік ҮЕҰ мен медиаторларға еңбекші-мигранттарға жұмыс берушілермен жанжалды жағдайларды реттеуде, сондай-ақ құқық бұзушылардан, соның ішінде жосықсыз жұмыс берушілерден келтірілген залал сомасын өндіріп алу кезінде қажетті құқықтық көмек көрсетуді ұсынамыз.
  7. Мектептерде, колледждерде, жоғары оқу орындарында, сондай-ақ еңбекші-мигранттардың құқықтары туралы жұртшылықтың кең ауқымында білім беру бағдарламаларын жүргізуді кеңінен тәжірибеге енгізу. Қазақстан Республикасының қолданыстағы көші-қон және еңбек заңнамасы және еңбекші-мигранттардың құқықтары туралы қысқаша ақпаратты көптеген мигранттар сапарын бастайтын немесе аяқтайтын автовокзалдарда, теміржол вокзалдарында, өзен және теңіз вокзалдары мен әуежайларда, сондай-ақ базарларда, сауда-ойын-сауық орталықтарында, мешіттерде, шіркеулерде, храмдарда және басқа да қоғамдық орталықтарда таратуды ұсынамыз.

47.Уәкілетті мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ еңбекші-мигранттар мен адам саудасының құрбандары арасында «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» ҚР Заңының ережелері туралы кеңінен түсіндіру жұмыстарын жүргізсін.

  1. Ересектер мен балаларды қоса алғанда жұртшылықтың балалар еңбегінің ең нашар түрлерінің проблемасы, оның ауқымы мен сипаттамалары, бала мен қоғам үшін салдары, сондай-ақ осы саладағы халықаралық және ұлттық заңнаманың негіздері туралы хабардар болуын арттыру.
  2. Еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының ақпарат алуға қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында барлық көші-қон қызметі басқармалары мен уәкілетті мемлекеттік органдарда келушілер үшін қолжетімді орындарда ақпараттық тақталарды орналастыру жөнінде қажетті шаралар қабылдансын.

Ұйымдастырушылық және басқарушылық сипаттағы ұсынымдар

  1. Көші-қон процестерінің жоғары деңгейін ескере отырып, Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында ҚР заңнамасын бұзған және шығарып жіберуге жататын шетелдіктерді уақытша ұстау орталықтарын (бұдан әрі - Орталық) құру мүмкіндігін қарастыруды ұсынамыз.

Орталықты құру сот органдарында әкімшілік материалдарды қарау рәсімін реттеуге, сот шешімдерін тиімді орындауға және құқық бұзушыларды елден шығарып жіберуді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта шетелдік азаматтарды шығарып жіберу рәсімдері айтарлықтай қиын, өйткені құқық бұзушылар сотқа бармайды және кейіннен оларды іздеуді ұйымдастыруға көп уақыт пен бюджеттік ресурстар жұмсалады.

Бұған қоса, Орталық реадмиссияланатын (басқа елден қуылған) адамдарды ұстау проблемасын шешуге, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар тарапынан қайыр сұрау фактілерінің жолын кесу, сондай-ақ заңсыз көші-қон арналарын анықтау жөніндегі профилактикалық жұмысты жақсартуға мүмкіндік береді.

Құқық бұзушылардан басқа, Орталықта құжаттарды жоғалтқан шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, еңбекші-мигранттар уақытша ұсталатын болады.

                    

ІIІ бөлім.

ҚАЗАҚСТАНДА АДАМ САУДАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ

ЖӘНЕ АНЫҚТАУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ТУРАЛЫ

 

3.1. Адам саудасына қарсы іс-қимыл саласындағы проблемалық мәселелер туралы

 

Қазіргі заманғы адам саудасы соңғы жылдары геометриялық прогрессиямен өсуде, бұл ретте Қазақстанда құлдықтың қазіргі заманғы нысандарының болуы проблемасының түсінікті және объективті себептері бар: ТМД және Орталық Азия елдерімен шекаралардың ашықтығы; мемлекеттер арасында да, ел ішінде де көші-қон ағындарының күшеюі; экономикадағы қолайлы жағдай және басқа посткеңестік елдерге қарағанда неғұрлым жоғары табыс; Қазақстанды аз рөлде жеткізуші ретінде, бірақ көп рөлде тұтынушы ретінде, сондай-ақ транзиттік дәліз ретінде қарайтын ұйымдасқын қылмыс.

Қазақстан көрші мемлекеттер – Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан адам саудагерлері үшін тартымды өткізу елі болып табылады, ал Еуропа, БАӘ, Греция, Түркия, Израиль, Албания, Катар және басқалары үшін «жанды тауар» шығарылған және транзиттелген ел болып табылады.

2018 жылы құлдықтың әлемдік рейтингінде Қазақстан Ресей (64), Тәжікстан (75), Өзбекстан (69) және Грузия (78) сияқты посткеңестік елдерден артта қалып, 83-орында (167 елдің ішінде) болды.

Әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарына қарамастан, Қазақстан Орталық Азияның экономикалық жағынан аз тұрақты елдерінің азаматтары үшін тартымды межелі орын болып қала береді. Соңғы жылдары ел ішінде адам саудасы жағдайларының саны артып келеді, бұл жұмыссыздықпен және ауылдық өңірлерден ірі қалаларға көші-қон ағындарының ұлғаюымен түсіндіріледі.

Әлемдік қоғамдастықтың ортақ күш-жігерін ұстана отырып, Қазақстан құл саудасының жаңа нысандарына тиімді қарсы іс-қимыл жасау үшін қажетті, оның ішінде заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық, халықаралық салаларда қажетті шаралар қабылдауда.

Адам саудасының тиімді алдын алуға, оған қарсы іс-қимыл жасауға және оны болдырмауға кедергі келтіретін проблемалық мәселелер жеткілікті түрде кең сипатқа ие және уәкілетті мемлекеттік органдардың көпшілігінің құзыретіне және дағдарыс орталықтары мен мамандандырылған ҮЕҰ қызметіне қатысты бола отырып, ішкі істер органдарының ғана өкілеттіктері шеңберінен шығып кетеді.

Мәселен, сарапшылар құқық қорғау органдары мен мемлекеттік органдардың үкіметтік емес ұйымдармен және дағдарыс орталықтарымен тиімді өзара іс-қимылының болмауынан адам саудасына байланысты қылмыстардың төмен анықталғандығы байқалатынын атап өтуде.

Сондай-ақ ҮЕҰ мәліметтері бойынша, адам саудасының құрбандарына уақтылы көмек көрсетуге кедергі келтіретін проблемалар бар.

Бүгінгі таңда олардың бірі көші-қон қызметінің жұмысы болып табылады, ол әртүрлі еңбек объектілерінде анықталған кез келген шетелдік азаматты (еңбекші-мигрантты) ең алдымен әлеуетті құқық бұзушы ретінде қарастырады.

Негізгі назар құжаттардың болмауына немесе елде жүріп-тұру мерзімінің кешіктірілуіне аударылады. Бұл ретте оның Қазақстанда пайда болу себептері, тұру және тамақтану жағдайлары, жалақы төленген-төленбегені анықталмайды.

Осылайша, шетелдік тұлға ең алдымен көші-қон заңнамасын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Кейіннен шетелдік азаматтар көбіне Қазақстанға келу құқығынсыз депортацияланады, ал жұмыс беруші жауапкершіліктен жалтарады немесе шетелдік жұмыс күшін тартқаны үшін оған шамалы мөлшерде айыппұл төлейді.

Еңбек немесе сексуалдық қанауға ұшыраған шетел азаматтарын жәбірленуші деп таныған жағдайда ғана заңнамада қылмыстық іс бойынша сот шешімі шығарылғанға дейін олардың елде жүріп-тұру мерзімін ұзарту көзделген.

Соңғы үш жыл ішінде ҮЕҰ үшін адам саудасының тәуекелдері туралы хабардар ету мен халықпен ақпараттық және алдын алу жұмыстарын жүргізу бойынша мемлекеттік тапсырыс орналастырылмайды (мысалы, Алматы қаласындағы «Родник» ҚҚ, Ақтау қаласындағы «Мейірім» ҚБ). ҮЕҰ хабардар етуді волонтерлік негізде немесе көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның жобасы шеңберінде жүзеге асырады.

Қазақстанда жұмыс істейтін баспаналар адам саудасынан зардап шеккендерге құқықтық, психологиялық және медициналық көмек көрсетеді және барлық зардап шеккендерді: Қазақстан азаматтарын, тұрақты тұратын шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдарды жынысы мен жасына қарамастан қабылдайды. Мұндай қызметтер азаматтарға құқық қорғау органдарымен ынтымақтасуға дайын екендігіне қарамастан ұсынылды. Алайда, шетелдік зардап шеккендерге көмек олардың құқық қорғау органдарымен ынтымақтастығы жағдайында көрсетілді.

Адам саудасына байланысты фактілер туралы азаматтардың өтініштерін уақтылы қарауды қамтамасыз ету мақсатында 2010 жылдан бастап республика аумағында ІІМ бастамасымен «Қазақстанның дағдарыс орталықтарының одағы» ЗТБ базасында құрылған тәулік бойғы «116 16»сенім телефоны жұмыс істейді.

Алайда, Kcell және Activ ұялы байланыс абоненттері үшін қолжетімсіз сенім телефонының бар екенін барлық азаматтар біле бермейді.

Халықты «116 16» және «150» сенім телефондарының жұмысы туралы неғұрлым кеңінен хабардар ету талап етіледі.

Жедел желі жұмысын жақсарту үшін (ақпаратты қабылдау және өңдеу кезіндегі іс-қимыл алгоритмі, оны мемлекеттік органдарға тексеру үшін беру, консультанттарды оқыту) АҚШ-тың «Polaris» ҮЕҰ тәжірибесін зерделеу ұсынылады.

Адам саудасына қарсы күрес проблемасы тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде өзекті.

Бұған АҚШ Мемлекеттік департаментінің Адам саудасы туралы 2019 жылғы жыл сайынғы баяндамасы дәлел (25.06.2020 жылы жарияланған), оған сәйкес басқа 187 елдің ішінде Қазақстан Watch List-бақылау тізімінің бақылауындағы мемлекеттердің 2-санатына жатқызылған (Осы тізімде Әзірбайжан, Қырғызстан, Өзбекстан сияқты посткеңестік елдер де бар).

АҚШ Мемлекеттік департаментінің баяндамасында Қазақстанның адам саудасының алдын алу саласындағы халықаралық ең төменгі стандарттарға толық сәйкес келмейтіні көрсетілген. Бұл ретте құқық қорғау органдарының осы санаттағы қылмыстарды тергеу, қудалау және соттау жөніндегі қызметінің жеткіліксіздігі байқалады. Мәселен, есепте полиция 2019 жылы адам саудасы туралы 45 қылмыстық істі тергеді, бұл 2018 жылмен салыстырғанда аз (106 іс). Сондай-ақ, 2019 жылы сексуалдық қанау үшін 8 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды, 2018 жылғы - 17, 2017 жылы - 29 және 2016 жылы - 45 адам, яғни төрт жыл қатарынан төмендеу байқалады.

Сондай-ақ, лауазымды адамдар мен полиция қызметкерлерінің адам саудасына жәрдемдесуі туралы айтылады, ал іс жүргізуде полиция қызметкерлеріне қатысты қылмыстық істердің аз ғана бөлігі болған.

Қолда бар мәліметтер бойынша, адам саудагерлері қылмыстық қудалауды болдырмау үшін қарапайым полиция қызметкерлерін ақша беріп сатып алған (пара берген).

Ағымдағы жыл шекті жыл болып табылады, одан кейін Қазақстан не 2-ші деңгейге көтеріледі, не автоматты түрде 3-ші деңгейге түседі (кейінге қалдыруға 1 жылға жол берілетін жекелеген жағдайлар бар). Қазақстанның заңсыз адам саудасы бойынша қызыл аймақта болуы АҚШ тарапынан қолдау шаралары мен инвестициялардың қысқаруына әкелуі мүмкін.

Мәселен, 3-деңгейдегі елдердің үкіметтері шетелдік көмекке қойылатын белгілі бір шектеулерге ұшырауы мүмкін, соған сәйкес АҚШ Президенті Үкіметке гуманитарлық емес, саудаға байланысты емес шетелдік көмек бермеу туралы шешім қабылдауы мүмкін.

Бұдан басқа, білім беру және мәдени алмасу бағдарламаларын қаржыландырудан бас тарту туралы шешім қабылдануы мүмкін.

 

3.2. Қазақстанда адам саудасына қарсы іс-қимыл тетіктерін одан әрі жетілдіру жөніндегі ұсыныстар

 

ҚР Қылмыстық кодексінде (2014 жылғы 3 шілдедегі редакциядағы) ҚК-нің 3-бабын «Адам саудасына байланысты қылмыстар» ұғымын түсіндірумен толықтыру қажет, онда көрсетілген қылмыстардың тізбесін ҚК-нің 128-бабына (1997 жылғы 16 шілдедегі редакциядағы) ескертпеге ұқсас етіп келтіру керек, сондай-ақ «сатып алу-сату, адам саудасына қатысты өзге де мәмілелер» және «жәбірленушінің жоспарланған қанауға келісімі» ұғымдарына түсіндірме беру қажет;

- ҚР Қылмыстық кодексінің 128 және 135-баптарында адам саудасы және кәмелетке толмағандар саудасы үшін жауапкершілік қарастырылған. Жоғарыда аталған баптағы диспозицияларда осы құқыққа қарсы әрекеттерді жасау тәсілдері туралы мәселелер қамтылмағандықтан, адамдарды, әсіресе Әйелдер мен балаларды саудаға салудың алдын алу мен жолын кесу және трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы БҰҰ конвенциясын толықтыратын ол үшін жазалау туралы Хаттаманың нормаларына сәйкес осы анықтаманы қосу қолайлы болып табылады;

- адам саудасы мен кәмелетке толмағандарға қатысты қайталама қылмыстық ниеттің алдын алу және болдырмау үшін тиімді жағдай жасау мақсатында, Адам құқықтары жөніндегі комиссия 2014 жылғы 3 шілдедегі ҚР Қылмыстық кодексінің 128 «Адам саудасы» және 135 «Кәмелетке толмағандар саудасы» баптарында адам саудасы мен кәмелетке толмағандарды жазалау мерзімдерін ұлғайтуды қарастыруды ұсынады;

- ҚК-нің 116-бабына (2014 жылғы 3 шілдедегі редакциясында) адамның тіндерін ғана емес, жасушаларын да заңсыз алып қойғаны үшін қылмыстық жауаптылық туралы толықтыру енгізілсін;

- жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстарға ҚК-нің 133-бабының (кәмелетке толмағандарды сексуалдық пайдалану мақсатында саудалау), ҚК-нің 134-бабының (кәмелетке толмағанды жезөкшелікпен айналысуға тарту) құрамдарын қосу; аталған істер санаттары бойынша адам саудасына байланысты істерді қарауға қатысу үшін заңнамалық тәртіппен жаңа фигура - әлеуметтік психологты (әлеуметтік қызметкер мен психологтың бір тұлғасында) енгізу қажет;

- жәбірленушінің сенімді қарым-қатынасы қалыптасқан маманға жәбірленушімен бірге жүру, жәбірленушілерге жеке күту бөлмесін бөлу құқығын беру; іс жүргізу келісімдері мәтіндерінің заң талаптарына сәйкестігін, жәбірленушілердің келісім беруінің еріктілігін тексеру қажет; егер жәбірленуші сот ісін жүргізу тілін білмейтін кәмелетке толмағандар не өзінің дене немесе психикалық жағдайы бойынша өз құқықтарын өз бетінше қорғау мүмкіндігінен айырылған адамдар болса, онда заңды өкілі мен адвокаттың олардың құқықтарын қорғауға жазбаша келісімінің болуы міндетті болып табылады; адам саудасы туралы істер бойынша жәбірленушілерге оларға келтірілген материалдық залалды өтеу туралы мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне материалдық залалды өндіріп алу бойынша есеп айырысуларды жүргізудің арнайы әдістемесін әзірлеуді ұсынамыз;

- құқық қорғау органдарында АҚШ тәжірибесі бойынша қылмыстық-процестік кодекске тиісті өзгерістер енгізуді талап ететін, оларға бейнежазба қолданылатын әңгімелесу құқығын бере отырып, психологтың арнайы білімі бар және құқық қорғау органдарының қызметкерлері болып табылмайтын адамдардан тұратын жәбірленушілермен жұмыс істеу жөніндегі бөлім құру қажет;

- қылмыстық іс жүргізу заңында жас ерекшелігіне немесе физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты болған оқиғаның мән-жайлары туралы ауызша хабарлау, суреттерді, схемаларды бейнелеу және бейнежазбаны қолдана отырып, оларға түсініктемелер беру және т.б. арқылы хабарлау мүмкіндігінен айырылған адамдардың құқығын көздеу.

Бүгінгі таңда мәселе адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтарды анықтаумен байланысты. Бұл туралы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің төртінші отырысында Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаев айтты. Мемлекет басшысы мұндай қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу мен оларды анықтаудың тиімділігін арттыру жөнінде нақты шаралар қабылдау қажеттігін атап өтті.

Адам құқықтары жөніндегі комиссия полиция қызметкерлерінің, ең алдымен арнайы мекемелер мен учаскелік полиция қызметкерлерінің, сондай-ақ көші-қон қызметінің міндеттеріне адам саудасының құрбандарын анықтау үшін арнайы әзірленген нысандар бойынша сауалнама жүргізуді енгізуді ұсынады.

Аталған салада туристік жолдамалар беру саласындағы мониторингті күшейту жөніндегі тетіктерді әзірлеу ұсынылады. Мәселен, шетелге туристік жолдамалар бойынша кеткен және кері қайтпаған адамдарға туыстарынан өтініштер түскенге дейін қызығушылық танытытылмайды.

Тиісті ден қою және тіркеу үшін туристік агенттіктердің құзыретті органдардың одан әрі мониторингі үшін рейстің нөмірін, жіберу орнын және қайту күнін көрсете отырып, азаматтың Қазақстаннан шығуы кезінде құзыретті органдарды міндетті түрде хабардар етуі ұсынылады.

Сондай-ақ қазіргі уақыттағы ел ішіндегі проблемалардың бірі жұмысқа қабылдау туралы тиісті құжаттарды ресімдеместен еңбек жолымен ұрлау болып табылады. Бұл әсіресе біліктілікті, жұмыс тәжірибесін талап етпейтін салаларда орын алады, бұл жұмыс берушіге салық төлеуден және басқа төлемдерден жалтаруға негіз береді. Осындай бұзушылықтарды анықтау және болдырмау мақсатында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетіне мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, барлық шаруа және фермер қожалықтарын қоса алғанда, түрлі қызмет объектілеріне бару арқылы мониторингтік топ құру ұсынылады.

Мониторингтік топтың жұмысы құжаттарды ресімдеусіз, тіркеусіз еңбек қанауының болу-болмау жағдайын анықтауға бағытталуы тиіс.

Баяндалғанды сондай-ақ мұндай құқық бұзушылықтарды анықтаудың төмендігі дәлелдейді. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің статистикалық деректеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 86-бабы (адамды еңбек шартын жасамай жұмысқа жіберу) бойынша 2019 жылы 325 іс, 2020 жылдың 9 айында 74 әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс тіркелген.

Еңбекті пайдалану фактілерін анықтау жөніндегі ақпарат көздерінің бірі мемлекеттік еңбек инспекторлары жүзеге асыратын тексеру болуы мүмкін.

Осыған байланысты мемлекеттік еңбек инспекторларын адам саудасының құрбандарын сәйкестендіру және құқық қорғау органдарына қайта жіберу мәселелерін жүйелі негізде оқыту ұсынылады.

Адам құқықтары жөніндегі комиссия өз тарапынан ақпараттық-әдістемелік материалдарды ұсынуға және оқыту семинарлары мен тренингтерін өткізу үшін Комиссия мүшелері мен сарапшыларын жіберуге жәрдемдесуге дайын.

Адам саудасына қарсы күрес, адам саудасына қарсы іс-қимыл саласындағы ҮЕҰ-мен және дағдарыс орталықтарымен өзара іс-қимылдың тиімділігін арттыру мәселелері бойынша мүдделі мемлекеттік органдардың нақты құзыреттері мен өкілеттіктерін айқындау мақсатында ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия «Адам саудасына қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының жеке Заңын әзірлеуді және қабылдауды табанды түрде ұсынады.

 

IV бөлім.

АДАМ САУДАСЫНЫҢ ҚҰРБАНДАРЫ-ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ ҮШІН АРНАУЛЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕР КӨРСЕТУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ МОНИТОРИНГІ

 

4.1. Кіріспе

 

2000 жылы БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын (бұдан әрі - Палермолық хаттама) толықтыратын Адамның,  әсіресе әйелдер мен балалар саудасының алдын алу және жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттама қазіргі заманғы адам саудасына қарсы қозғалыстағы маңызды белесті паш етті.

Палермолық хаттаманың қабылдануы елдер үкіметтерінің адам саудасын криминализациялайтын, адам саудасының алдын алу және жолын кесу, құрбандарды қорғау және құрбан болудың алдын алу, сондай-ақ БҰҰ-ға мүше мемлекеттер арасындағы ынтымақтастыққа ықпал ету саясатын әзірлеуі үшін қажетті негізді қамтамасыз етті.

Қазақстан Республикасы Адам саудасына қарсы күрес саласындағы 25-тен астам халықаралық шарттардың, оның ішінде Палермолық хаттаманың қатысушысы болып табылады, оларды ратификациялай отырып, адам саудасы құрбандарының (бұдан әрі – АСҚ) құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді өзіне қабылдады.

Қазақстан АСҚ шыққан, транзиттелген және баратын ел болып қалуда, оған ТМД елдерімен шекаралардың ашықтығы, мемлекеттер арасында да, республика ішінде де көші-қон ағындарының күшеюі, дамушы экономика ықпал етуде.

Соңғы 5 жылда Халықаралық көші-қон ұйымының (бұдан әрі – ХКҰ) деректері бойынша[12] Қазақстанда жыл сайын орта есеппен 107,8 АСҚ – шетел азаматтары (бұдан әрі – АСҚ-шетелдіктер) анықталады, бұл ҚР азаматтарынан 2 есе артық (50,2 ел резиденттері-АСҚ).

ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ-шетелдіктердің басым бөлігі Өзбекстан (84,5%), Қырғызстан (6,8%), Ресей Федерациясы (2,5%), Қытай Халық Республикасы (1,8%), Тәжікстан (1,7%) азаматтары болып табылады.

ҚР аумағында анықталған АСҚ-шетелдіктер географиясы ауқымды және оның құрамына Украина, Беларусь, Молдова, Түркіменстан, Моңғолия, Нигерия, Филиппин және Оңтүстік Африка елдерінің АСҚ-азаматтары кіреді. 2004 жылдан бері ҚР аумағында анықталған АСҚ-шетелдіктердің жалпы санының 66%-і халықаралық адам саудасының құрбандары болған.

2020 жылғы 20 маусымда АҚШ-тың Адам саудасын бақылау және оған қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік департаментінің Басқармасы ұсынған жыл сайынғы баяндамада[13] (бұдан әрі – АҚШ Мемлекеттік департаментінің баяндамасы) «Қазақстанға жұмыс істеуге Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Қырғызстаннан және басқа елдерден келген еңбекші-мигранттар көбінесе отанында ауыр жағдайда болады. Мұндай мигранттар үшін «қанауға келісу» көбінесе жұмыс орындары үшін күресте жалғыз бәсекелестік артықшылық болып табылады... Орталық Азия, Шығыс Еуропа елдерінен, сондай-ақ Қазақстанның шалғай аудандарынан келген әйелдер мен қыздар Қазақстанда сексуалдық қанауға ұшырайды», - делінген.

АҚШ Мемлекеттік департаментінің баяндамасында АСҚ-шетелдіктер қылмыстық істер бойынша тергеу әрекеттеріне қатысқан жағдайда ғана жан-жақты қолдау көрсетілетіні айтылған. Рәсімдік әрекеттерге қатыспайтын АСҚ-шетелдіктер елден шығарудан басқа құқықтық салада ешқандай нұсқаны таңдай алмады. Қазақстанның ең төменгі стандарттарды сақтамауы, оның ішінде АСҚ-шетелдіктерді анықтау және қорғау жөніндегі шаралардың жеткіліксіздігі, өткен есепті кезеңнен бастап Қазақстан Үкіметі тарапынан адам саудасын жою бағытындағы күш-жігерді жандандырудың болмауы Қазақстанның «бақылаудағы» - «2-санатқа» ауысуына ықпал етті.

Сонымен бірге, Палермолық хаттаманың 6-бабының 3-тармағында әрбір қатысушы мемлекет АСҚ-ты физикалық, психологиялық және әлеуметтік оңалтуды қамтамасыз ету жөніндегі шараларды, оның ішінде тиісті жағдайларда, үкіметтік емес ұйымдармен (бұдан әрі - ҮЕҰ), басқа да тиісті ұйымдармен және азаматтық қоғам элементтерімен ынтымақтастықта, ішінара алғанда мыналарды ұсынуды көздейтін шараларды іске асыру мүмкіндігін қарастырады:

а) тиісті баспана;

  1. b) консультациялық көмек пен ақпарат, әсіресе олардың заңды құқықтарына қатысты, АСҚ түсінетін тілде;

с) медициналық, психологиялық және материалдық көмек;

  1. d) жұмысқа орналастыру, білім беру және кәсіптік даярлау саласындағы мүмкіндіктер.

Бұған қосымша Палермолық хаттаманың 7-бабының 1-тармағы Палермолық хаттаманың 6-бабына сәйкес шаралар қабылдауға қосымша әрбір қатысушы мемлекет шетелдік АСҚ-қа тиісті жағдайларда оның аумағында уақытша немесе тұрақты негізде қалуға мүмкіндік беретін заңнамалық немесе басқа да тиісті шараларды қабылдау мүмкіндігін қарастырады.

Палермолық хаттаманың 6, 7-баптарының нормалары ұлттық заңнамаға қаншалықты имплементацияланғанын анықтауға төменде баяндалған Қазақстанда АСҚ-шетелдіктер үшін әлеуметтік көмек шараларын ұсыну саласындағы заңнаманың мониторингі мүмкіндік береді.

 

4.2. Адам саудасының құрбандарына-шетел азаматтарына әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы халықаралық тәжірибе

 

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы адам құқықтарының әмбебап сипатын анықтайды, олар нәсіліне, түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа да жағдайларына қарамастан барлық адамдарға қолданылады.

Адам саудасы әртүрлі тұрғыдан қарастыруға болатын күрделі мәселе екенін ескере отырып, БҰҰ-ның көптеген келісімдері өзекті болып табылады. Мысалы, мәжбүрлі еңбекке, әйелдер мен балалардың құқықтарына, мигранттарға, құлдық пен құл саудасына қатысты барлық шарттар, сондай-ақ азаматтық, мәдени, экономикалық, саяси немесе әлеуметтік құқықтарға қатысты жалпы сипаттағы шарттар адам саудасына қарсы күресте қолданылады.

Осылайша, адам құқықтары толық көлемде АСҚ-ға қолданылады. Егер олар өздері тұратын елден тыс жерде болса да, халықаралық құқық шетелдіктерді азамат емес болғандықтан ғана кемсітуге болмайды деп нақты қарастырған. Адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық мемлекеттің аумағында немесе юрисдикциясында болатын кез-келген адамға, оның ұлтына немесе азаматтығына және адамның осы аумақта болу себептері қарамастан, тек бірнеше сирек жағдайларды қоспағанда қолданылады.

Шартқа қатысушы бола отырып, мемлекеттер өзіне халықаралық-құқықтық сипаттағы қатаң міндеттемелерді алады және өздерінің ұлттық заңнамасы, саясаты немесе практикасы шарттың талаптарына сәйкес келетініне және/немесе сәйкес келетініне және оның стандарттарына, оның ішінде халықаралық шарттарда көзделген АСҚ-ның көмек пен қорғауға құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі стандарттарға сәйкес келетініне кепілдік беруге міндеттенеді.

Мәселен, Испания, Грузия, Литва, Эстония, Норвегия Үкіметтерінің қабылдаған адам саудасын жоюға бағытталған күш-жігері адам саудасын жою жөніндегі ең төменгі стандарттарға толық сәйкес келеді. Осы елдердің үкіметтері 2019 жылдың есептік кезеңінде елеулі және дәйекті күш-жігер көрсетуді жалғастыруда, бұлар мыналарға әсер етті:

Испания, Норвегия 2012 жылдан бастап «1-санатта» қалып келеді;

Грузия, Литва 2016 жылдан бастап «1-санатта» қалып келеді;

Эстония 2017 жылдан бастап «1 санатта» қалып келеді.

Сонымен бірге көшбасшылар қатарына Молдова мен Армения Үкіметтері де кіреді, олар адам саудасын жоюға айтарлықтай күш салуда, бірақ әзірге ең төменгі стандарттарға толық сәйкес келмейді, сондықтан 2019 жылы алдыңғы есептік кезеңмен салыстырғанда «2-санат» деңгейінде қалып отыр.

Аталған кейбір елдердің үлкен жетістіктерге жетуіне АСҚ-шетелдіктер құқықтарын қорғау жөніндегі жекелеген заңнамалық актілердің қабылдануы болды. Мәселен, Грузия 2006 жылы «Адам саудасына қарсы күрес туралы» Заң қабылдады, онда Грузия аумағында жасалған адам саудасы қылмысынан зардап шеккен жәбірленуші немесе шет мемлекеттің адамы адам саудасынан зардап шеккен барлық құрбандар мен адамдар үшін қарастырылған құқықтарды пайдаланады.

Молдова 2005 жылы Адам саудасының алдын алу және жолын кесу туралы заңды (бұдан әрі – Молдованың АСАЖ туралы Заңы) қабылдады, ол адам саудасының алдын алуға және жолын кесуге, АСҚ және болжамды АСҚ қорғау мен көмек көрсетуді қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ ынтымақтастығына қатысты құқықтық қатынастарды реттейді.

2014 жылы Армения мемлекеттік билік органдарының, ҮЕҰ, халықаралық ұйымдар мен азаматтық қоғамның мүмкіндіктерін ескере отырып, болжамды және сәйкестендірілген АСҚ сәйкестендірудің, қолдаудың, қорғаудың және реинтеграциялаудың стандартты рәсімдерін белгілейтін «Траффикингке және қанауға ұшыраған адамдарды сәйкестендіру және қолдау туралы» заңды (бұдан әрі – АСҚСТ туралы Заң) қабылдады. Армения заңнамасының ережелеріне сәйкес, шетелдік құрбандарға Армения азаматтарымен бірдей құқықтар мен қызметтер ұсынылады.

Адам құқықтары және адам саудасы туралы мәселе бойынша әлеуметтік көмек пен АСҚ қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі ұлттық стратегияны құруда ең алдымен мыналар маңызды ережелер болып табылады:

- АСҚ анықтау және сәйкестендіру;

- физикалық және психологиялық көмек, жеке өмірге қол сұқпаушылық, одан әрі зиян келтіруден қорғау;

- қалпына келтіру және ойлану кезеңін ұсыну;

- уақытша тұруға ықтиярхат беру («шығарып жібермеу» қағидатын сақтау).

 

4.2.1. Адам саудасының құрбандарын анықтау және сәйкестендіру

 

Испанияда 2011 жылы Испанияның Әділет, Ішкі істер, Жұмыспен қамту және әлеуметтік қамсыздандыру, Денсаулық сақтау, Әлеуметтік қызметтер және теңдік министрлері, прокуратурасы мен Сот органдарының бас кеңесі қабылдаған АСҚ қорғау туралы негіздемелік хаттама (бұдан әрі – негіздемелік хаттама) АСҚ-ға көмекті бастапқы анықтаудан репатриацияға дейін анықтау және жіберу тәртібін, сондай-ақ тиісті органдар мен мекемелер арасындағы үйлестіруді айқындайды.

Негіздемелік хаттама Испаниядағы шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтары және олардың әлеуметтік интеграциясы туралы 4/2000 Органикалық Заңның ережелеріне (атап айтқанда, 59-бис бабы) және 557/2011 Король Жарлығымен бекітілген оның атқару регламентіне негізделген және АСҚ-ның барлық болжамды жағдайларын жынысына, ұлтына, құқықтық мәртебесіне, азаматтығына қарай кемсітусіз қамтиды.

Негіздемелік хаттамада әртүрлі қатысушылардың міндеттері сипатталады және адам саудасының кез келген күдікті жағдайы туралы прокуратураға, сотқа немесе полицияға хабарлаудың жалпы міндеттемесі белгіленеді. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері тергеу контекстінде немесе иммиграциялық бақылау аясында ықтимал АСҚ-мен байланысқан кезде, олар прокуратураға дереу хабарлауы керек.

Егер еңбек инспекциясы кезінде адам саудасының ықтимал жағдайлары анықталса, олар прокуратураға да хабарлама жіберуі керек. Испания прокуратурасы қылмыс құрбандарын қорғау бойынша өзінің заңды міндеттерін орындауы және АСҚ-ға олардың қауіпсіздігіне және сот ісін қозғау мүмкіндігіне әсер етуі мүмкін кез-келген сот ісін жүргізуге қатысты нақты және қол жетімді түрде олардың құқықтары туралы үнемі хабардар болуын қамтамасыз етуі керек.

АСҚ анықтауға уәкілетті органдар – бұл адам саудасының алдын алуға және оған қарсы күреске мамандандырылған құқық қорғау органдары, сондай-ақ құрбандарды анықтауға және оларға көмек көрсетуге уәкілетті органдар. Жәбірленушіні анықтау үш элементке негізделген: көрсеткіштерді бағалау, мүдделі адаммен сұхбат және үшінші тараптың ақпараты.

Негіздемелік хаттама VI.С тармақта адамның АСҚ болып табылатындығы туралы ақылға қонымды негіздердің немесе дәлелдемелердің бар-жоғын анықтау үшін жауапты полиция қызметкерлері Хаттамаға 2-қосымшада көрсетілген, жария болып табылмайтын көрсеткіштерді ескеруі тиіс деп белгілеген.

Сәйкестендіру процесінде болжамды құрбанның жеке жағдайы туралы барлық қолда бар, оның ішінде құрбандарға көмек көрсететін мамандандырылған ҮЕҰ-дан және болжамды құрбандардың денсаулығы мен әлеуметтік жағдайына байланысты аспектілерді бағалау үшін біліктілігі бар мамандардан жиналатын ақпаратты ескеру қажет. Қолда бар дәлелдемелерді бағалау «ықтимал жәбірленушіні олардың қолдауы мен қауіпсіздігіне кепілдік беру үшін және одан әрі тергеу үшін барынша қорғау принципіне сәйкес жүргізілуі керек» деп көрсетілген.

Бағалау ықтимал зардап шегуші үшін тәуекелдерді ескеруі және талап етілетін қорғау, қауіпсіздік және құпиялылық шараларына қатысты ұсынысты қамтуы тиіс.

Грузия Үкіметінің 2014 жылы қабылданған «АСҚ сәйкестендірудің бірыңғай стандарттарын бекіту туралы» қаулысына сәйкес құрбандарды сәйкестендіру рәсімі мыналардан тұрады: а) сәйкестендіру әңгімесін жүргізетін психолог пен заңгерден тұратын арнайы мобильді топ жүргізетін алдын ала сәйкестендіру; б) құзыретті орган (Тұрақты мақсатты топ) қабылдайтын жәбірленуші мәртебесін беру туралы түпкілікті шешім. Адам саудасына қарсы күрес туралы Заңның 11-бабына және Тұрақты мақсатты топтың құрамы мен рәсімдер қағидаларының 3-бабына сәйкес ол тұлғаның АСҚ үшін қызмет көрсету агенттігіне (баспанаға) немесе тиісті мекемеге жүгінгенінен кейін 48 сағат ішінде АСҚ мәртебесіне қатысты шешім қабылдауға тиіс. Егер адамға АСҚ мәртебесі берілсе, ол АСҚ үшін қызмет көрсету агенттігіне (баспанаға) жүгінуге және адам саудасына қарсы күрес туралы заңда көзделген құқықтарды пайдалануға құқылы.

Литвада Литваның Бас прокуроры, Литваның Ішкі істер министрі және Литваның әлеуметтік қамсыздандыру және еңбек министрі 2015 жылы АСҚ сәйкестендіруге, қылмыстық тергеулер және ведомствоаралық ынтымақтастыққа қатысты ұсынымдарды (бұдан әрі - Құрбандарды сәйкестендіру жөніндегі ұсынымдар) бекітті. Құрбандарды сәйкестендіру жөніндегі ұсынымдарда полиция қызметкерлерін, шекарашыларды, прокурорларды, еңбек инспекторларын, консулдық лауазымды адамдарды, жергілікті атқарушы органдарды (бұдан әрі - ЖАО), әлеуметтік қорғау және балалар құқықтары жөніндегі қызметкерлерді, мамандандырылған ҮЕҰ мен ХКҰ-ның Вильнюстегі офисін қоса алғанда, әртүрлі субъектілер арасындағы рөлдер мен ынтымақтастықты айқындайтын АСҚ үшін қайта жолдаудың ұлттық тетігі (бұдан әрі – ҚБҰТ) баяндалған.

ҚБҰТ-қа сәйкес АСҚ сәйкестендіруге ықтимал құрбанға тап болған жоғарыда аталған қатысушылардың кез-келгені бастамашылық жасауы мүмкін. Құрбандарды сәйкестендіру жөніндегі ұсынымдарға енгізілген сәйкестендіруге арналған индикаторлар мен сәйкестендіру нысаны сәйкестендіру процесінде қолданылуы тиіс және рәсімнің қорытындылары бойынша АСҚ ретінде сәйкестендірілген тұлғаға тиісті куәлік берілуге тиіс. Іс жүзінде сәйкестендіруді іске асыруға көбінесе құқық қорғау органдары бастамашылық жасайды.

Молдовада АСАЖ туралы Заңның 16-бабында құрбандар мен болжамды АСҚ-ны сәйкестендіруді адамды құрбан немесе болжамды АСҚ деп санауға ақылға қонымды негіздері бар құзыретті мемлекеттік органдар/қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратыны айқындалған.

Сәйкестендіру тәртібі Молдованың Еңбек, әлеуметтік қорғау және отбасы министрлігінің 2012 жылғы 20 ақпандағы № 33 бұйрығымен құрбандар мен ықтимал АСҚ-ны сәйкестендіру жөніндегі нұсқаулық түрінде бекітілді. Бұл нұсқаулар сәйкестендіру процесінде орталық және жергілікті билік органдары, ҮЕҰ және қызмет көрсетушілер қабылдауы керек қадамдарды анықтайтын жедел құрал болып табылады. Олар құрбандар мен ықтимал АСҚ анықтау әдіснамасын және ведомствоаралық ынтымақтастық рәсімдерін ұсынады.

Арменияда АСҚСТ туралы Заңға сәйкес (АСҚСТ туралы Заңның 11-бабы) сәйкестендіру функциясы Сәйкестендіру жөніндегі комиссияға жүктелген, ол тең құқықтарда Сәйкестендіру жөніндегі комиссияда сөз сөйлейтін, траффикинг немесе пайдалану құрбандарын сәйкестендіру ісінде тәжірибелі қоғамдық ұйымдардың, Армения Республикасы Бас прокуратурасының, Армения Республикасының Еңбек және әлеуметтік мәселелер жөніндегі министрлігінің, Армения Республикасы полициясының өкілдерінен қалыптастырылады. Бұл ретте Арменияның заңнамасына сәйкес адам саудасының белгілерін немесе индикаторларын анықтауды траффикингке немесе пайдалануға ұшыраған адамдар туралы, сондай-ақ олармен байланысты болжанатын қылмыстар жағдайлары туралы ақпарат белгілі болған кез келген тұлға жүзеге асыра алады.

Норвегияда қайта бағыттаудың ұлттық тетігі (ҚБҰТ) әлі әзірленбеген. Өз кезегінде әлеуметтік қызметкерлерді, полиция қызметкерлерін, медициналық қызметкерлерді, еңбек инспекторларын, балалықты қорғау мәселелері жөніндегі лауазымды тұлғаларды, босқындарды қабылдау орталықтарының, ҮЕҰ қызметкерлерін қоса алғандағы барлық агенттіктер, ұйымдар немесе адам саудасының объектісі болуы мүмкін деп алаңдауға негізі бар жекелеген тұлғалар заңда белгіленген тиісті адамды ықтимал құрбан ретінде анықтау және құпиялылық туралы тиісті ережелерді сақтай отырып, оны тиісті органдар мен бағдарламаларға жіберу міндетіне ие. Көмек алу үшін АСҚ-ны ресми сәйкестендіру талап етілмейді. Басқаша айтқанда, АСҚ деп болжанған әрбір адамға, егер керісінше дәлелденбесе, барлық тиісті құқықтарымен қарау керек.

 

4.2.2. Физикалық және психологиялық көмек, жеке өмірге қол сұқпаушылық, одан әрі зиян келтіруден қорғау

 

Испанияда АСҚ-ға көмек көрсету шаралары тиісті және қауіпсіз тұрғын үй, материалдық көмек, психологиялық және медициналық көмек, аудармашы және адвокат қызметтерін қоса алғанда, АСҚ-ны қорғау туралы негіздемелік хаттамада егжей-тегжейлі баяндалған. Олардың келісімімен АСҚ-ға әлеуметтік көмек көрсететін өңірлік немесе жергілікті қызметтерге немесе АСҚ-ға көмек көрсету тәжірибесі аккредиттелген ұйымдарға жіберіледі. Мамандандырылған ҮЕҰ АСҚ-ға ресми сәйкестендіру рәсімінен тыс және жәбірленушінің билікпен ынтымақтасқысы келетіндігіне қарамастан көмек көрсете алады. Барлық қатысушы мекемелер жәбірленушінің жеке өміріне және хабардар етілген келісіміне кепілдік беруі керек.

Көмек алу құқығы барлық құрбан болғандарға және Испанияда тұруға рұқсаты бар-жоғына қарамастан, шетелдік құрбан жағдайында танылады.

Испанияның 4/2015 «Қылмыс құрбандарының мәртебесі туралы» Заңы құрбандар мен олардың отбасылары тек заңды ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік көмек ала алатындай етіп қылмыс құрбандарының құқықтарының тізімін белгіледі. «Қылмыс құрбандарының мәртебесі туралы» Заңның 5-бабы қолда бар көмек пен қолдау туралы ақпаратты уақтылы алу құқығын, шағым беру құқығын, заң көмегін алу рәсімін, өтемақы алу құқығын және оны алу тәртібін, сондай-ақ ауызша/жазбаша аударма қызметінің қол жетімділігін көздейді. «Қылмыс құрбандарының мәртебесі туралы» Заң сондай-ақ АСҚ және балалар сияқты ең қауқарсыз құрбандарға олардың шығу тегіне, әкімшілік жағдайына немесе басқа да мән-жайларға қарамастан көмек көрсетуді көздейді. Сондай-ақ қайталама құрбан болуды болдырмау үшін АСҚ-ны қорғауға деген қажеттілік жеке бағалау негізінде қанағаттандырылуы керек екендігі анықталды.

Грузияның қайта бағыттаудың ұлттық тетігі адам саудасына қарсы күрес туралы заңда көзделген АСҚ-ға көмек шараларын ұсыну рәсімдерін белгілейді. АСҚ құқық қорғау органдарымен ынтымақтастығына қарамастан қорғауға және көмек алуға құқылы.

Грузияның мемлекеттік қоры АСҚ-ға қызмет көрсету мен көмектесудің негізгі жеткізушісі болып қала береді, оның ішінде грузин де, шетелдік азаматтар да тұратын орын.

Көмек көрсету туралы ереже Грузия мемлекеттік қоры директорының 2014 жылғы 29 сәуірдегі №07-70 бұйрығымен бекітілген АСҚ-ға арналған баспана туралы ішкі ережеге сәйкес жаңартылды. Көмек қауіпсіз тұруды, тамақ пен киімді, медициналық және психологиялық көмекті (жеке және топтық терапия), заң көмегін және қажет болған жағдайда сотта өкілдік етуді, бенефициарға түсінікті тілде ақпарат беруді және аудармашының қызметтерін, отбасы мен қоғамды интеграциялау бағдарламаларына қатысуды және балалардың білім алуына қол жеткізуді қамтиды.

Сондай-ақ Грузияның адам саудасына қарсы күрес туралы Заңында (17-бап) адам саудасынан зардап шеккен құрбандар мен адамдарды қорғауды, қолдауды, оңалтуды және реинтеграциялауды қамтамасыз ететін мемлекеттік органдар заңдарға сәйкес халықаралық ұйымдармен, Грузияда қызметін жүзеге асыратын кәсіпкерлер болып табылмайтын заңды тұлғалармен және адам саудасынан зардап шеккен құрбандар мен адамдарды құқықтық қорғау мен қолдауды қамтамасыз ету үшін басқа да азаматтық қоғам институттарымен; құрбандардың, зардап шеккендердің және адам саудасы куәгерлерінің жеке деректерінің толық құпиялылығын қамтамасыз етеді; жеке басының қауіпсіздігі мен жеке өмірге қол сұғылмаушылықты қорғауды қамтамасыз етеді; олардың қауіпсіз репатриациясы мен медициналық-психологиялық оңалтылуын, сондай-ақ адам саудасы қылмысының нәтижесінде келтірілген физикалық, моральдық немесе мүліктік залалды өтеу бағдарламалары мен тетіктерін әзірлеу мен іске асыруды қамтамасыз етеді.

Литва заңнамасына сәйкес АСҚ-ға көмек көрсету ашық тендерлер барысында іріктелген мамандандырылған ҮЕҰ-ға беріледі және оны Әлеуметтік қамсыздандыру және еңбек министрлігі қаржыландырады. Мұндай көмек психологиялық және заңдық қолдауды; медициналық көмекке қолжетімділікті; уақытша тұруды; ақпаратты, делдалдықты және өкілдікті; тамақ пен киімді; көлікті; еңбек нарығына интеграциялануға көмекті (оқыту, жұмыс іздеу, жұмыс істейтіндер үшін жұмысқа орналасуға көмекті) қамтиды. Анықталған құрбандар құқық қорғау органдарымен ынтымақтасады ма, жоқ па, оған қарамастан көмекке қол жеткізе алады.

Норвегияда АСҚ ішкі заңнамада қарастырылған уақытша тұруға және 6 айға жұмыс істеуге рұқсат беретін қалпына келтіру және ойлану кезеңін қоса алғандағы бірқатар көмек шараларына; кез-келген қылмыстық айып тағылғанға дейін тегін заңгерлік көмекке; полиция (қауіп-қатерді бағалаудан кейін) ұсынатын қауіпсіздік шараларына; өмір сүру үшін қауіпсіз орынға, әлеуметтік қызметтер немесе иммиграциялық органдар ұсынатын күтімге; медициналық көмекке; қаржылық қолдауға құқылы; шығу еліне қауіпсіз ерікті қайтару және қалпына келтіруді Норвегия үкіметі келісім жасасқан ХКҰ қамтамасыз етеді.

Эстонияда АСҚ-ға көмек көрсету 2003 жылғы 17 желтоқсандағы «Құрбандарды қолдау туралы» Заңмен реттеледі, онда АСҚ үшін көзделген көмек шараларына қауіпсіз тұру, тамақтану, медициналық қызметтерге қол жеткізу, материалдық көмек, психологиялық көмек, жазбаша және ауызша аударма қызметтері және оларды физикалық және психоәлеуметтік оңалту үшін қажетті басқа да қызметтер кіреді. АСҚ ұсынатын көмектің ұзақтығы «құрбандарды қолдау туралы» Заңмен шектелмейді және «қашан қызметтерге қажеттілік тоқтағанға дейін» ұсынылуы керек.

«Құрбандарды қолдау туралы» Заңның 3 (22) бабына сәйкес, АСҚ ресми түрде танылмаған, бірақ адам саудасына ұшырауы мүмкін адамдар ресми түрде танылған АСҚ сияқты көмек шараларына құқылы. Егер АСҚ-ға қатысты қылмыстық іс қозғалмаса, болжамды АСҚ-ға әлеуметтік сақтандыру басқармасының қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы хабарламасынан бастап 60 күнге дейінгі мерзімге көмек көрсетіледі.

Молдовада АСҚ-ға көмек көрсету және қорғау түрлері мен мерзімдері адам саудасына қарсы күрес туралы Заңның 20-бабымен, сондай-ақ Молдова Үкіметінің 2015 жылғы 30 желтоқсандағы № 898 қаулысымен бекітілген АСҚ-ға көмек көрсету мен қорғау жөніндегі қызметті ұйымдастыру және оның жұмыс істеуі туралы ережемен (бұдан әрі - Қызметті ұйымдастыру туралы ереже) және АСҚ-ны қолдау мен қорғауға жауап беретін ең төменгі сапа стандарттарымен реттеледі Бұл ретте Адам саудасына қарсы күрес туралы Заңның 20-бабы АСҚ-шетелдіктерді қорғау және оларға көмек көрсету мәселелерін реттейді. Мәселен, адам саудасына қарсы күрес туралы Заңға (24-бап) сәйкес, шетелдіктер 30 күндік ойлану, психиатриялық және психологиялық кеңес беру, медициналық және қоғамдық көмек, АСҚ-ға көмек орталықтарында тұруға және оларды қорғауға құқылы. Сондай-ақ олар ақысыз заңгерлік көмекті қылмыстық процестің барлық кезеңдерінде және адам саудасына қатысты қылмыстық кодексте қарастырылған қылмыстарды жасаған адамдарға қатысты азаматтық іс жүргізу мәселелері бойынша қолдана алады. Адам саудасына қарсы күрес туралы Заңның 20-бабына сәйкес, қорғау және көмек көрсету қызметтерін ұсыну АСҚ-ның адам саудагерлерін қудалау процесіне қатысуға және өтініш жасауға деген ниетіне, сондай-ақ жәбірленушінің тұрғылықты жеріне немесе уақытша болатын жеріне қарамайды. Оңалту мақсатында медициналық, психологиялық, заңдық, білім беру және әлеуметтік қызметтер көрсету арқылы көмек көрсетіледі. Адам саудасына қарсы күрес туралы Заңның 21-бабында АСҚ-ның жеке өмірінің құпиялылығы туралы ережелер айтылған. Мәселен, АСҚ-ға қатысты қабылданған қауіпсіздік шаралары туралы ақпаратты, АСҚ туралы құпия ақпаратты, сондай-ақ қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы және қылмыстық процеске қатысушыларға қатысты қабылданған қауіпсіздік шаралары туралы ақпаратты ашу қылмыстық және әкімшілік жауаптылыққа әкеп соғады.

 

4.2.3.  Қалпына келтіру және ойлану кезеңін ұсыну

 

Испанияда қалпына келтіру және ойлану кезеңінің ұзақтығы әрі қарай ұзарту мүмкіндігімен 30-дан 90 күнге дейін ұзартылды. Мұндай мерзімді ұсынудың құқықтық негізі «Испаниядағы шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтары және олардың әлеуметтік интеграциясы туралы» 4/2000 Органикалық Заңының 59-бис бабы болып табылады, ол тергеуде және қажет болған жағдайда қылмыстық процесте ынтымақтасу керектігін шешу үшін реттелмеген әкімшілік жағдайы бар АСҚ-шетелдіктерді қалпына келтіруді қарастырады. Қалпына келтіру және ойлану кезеңін ұсыну рәсімі құрбандарды қорғау туралы негіздемелік хаттаманың XIII бөлігінде көзделген. Осыған сәйкес, болжалды жәбірленушіге осындай кезеңді ұсыну мүмкіндігі туралы және осы уақыт ішінде қол жетімді ресурстар туралы хабарлануы керек және болжалды қылмыскерлердің ықпалынан шығарылуы керек. Тиісті полицияның иммиграциялық бөлімшесі жәбірленушінің келісімімен жауапты үкіметтің аймақтық өкілдігіне анықталғаннан кейін 48 сағат ішінде қалпына келтіру және түсіну кезеңін ұсыну туралы өтініш беруі керек. Осы кезеңге арналған өтініштер жәбірленушінің толық дерекнамасымен және басқа да тиісті ақпаратпен қоса берілуге тиіс.

Грузияның адам саудасына қарсы күрес туралы Заңының 12-бабына сәйкес АСҚ тиісті қылмыспен байланысты қылмыстық процесте құқық қорғау органдарымен ынтымақтастық орнатқысы келетін-келмейтінін шешу үшін кем дегенде 30 күн ойлануға уақыт бөлуге құқылы.

Литва Үкіметі 2012 жылғы «Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі туралы» Заңның 130 (4)-бабына сәйкес шетелдік АСҚ-ға (оның ішінде ЕО-ға мүше мемлекеттерден келген) 30 күндік қалпына келтіру және ойлану кезеңін ұсыну рәсімін бекітті. АСҚ-шетелдіктер өтініш нысанын толтыру арқылы тергеушіге осы кезеңді ұсыну туралы өтініш беруі керек.

Тергеуші бұл мәселе бойынша келесі жұмыс күнінен кешіктірмей шешім қабылдауы керек. Ойлану кезеңі берілген адамдардың қауіпсіз тұруға, шұғыл медициналық көмекке, психологиялық қолдауға, әлеуметтік қызметтерге, жазбаша және ауызша аудармаға қол жеткізуге құқығы бар. Қалпына келтіру және ойлану кезеңінде елден шығаруға тыйым салынады. Бұрын көрсетілген құрбандарды сәйкестендіру жөніндегі ұсынымдар құқық қорғау органдары қызметкерлерінің және басқа да мамандардың қалпына келтіру және ойлану кезеңін сұрату құқығын қоса алғанда, олардың құқықтары туралы АСҚ-ны хабардар ету міндетін белгілейді.

Норвегияда АСҚ-шетелдіктер тергеуде ынтымақтасуға немесе қалпына келтіру және ойлану кезеңінде куәгер ретінде әрекет етуге міндетті емес. Кезең 6 айға дейін созылады және оны ұзартуға немесе тұрақты тұруға негіз бола алмайды. АСҚ қалпына келтіру және ойлану кезеңі аяқталғаннан кейін тұруға ықтиярхаттың 2 түрі қолжетімді: 1) полиция ұсынған есеп негізінде ықтимал ұзартумен 12 айға дейінгі мерзімге шектеулі тұруға ықтиярхат; 2) адам саудасы туралы істер бойынша куәларға арналған тұруға ықтиярхат.

Бірде-бір рұқсат тұрақты тұруға ықтиярхат үшін негіз бола алмайды.

Эстонияда шетелдіктер туралы Заңның 204 және 205-баптарында «Ойлану кезеңі» деп аталады, оны прокурор немесе тергеуші прокурордың өтініші бойынша шетелдік жәбірленушіге немесе адам саудасы мен онымен байланысты қылмыстарға куәгер бере алады. «Ойлану кезеңі» 30-дан 60 күнге дейін созылуы мүмкін және тиісті адамға тергеу органымен немесе прокуратурамен ынтымақтастық орнатқысы келетіндігін шешуге мүмкіндік береді. Шетелдіктер туралы заңда прокуратура немесе тергеу органы шетелдікке осы кезең ішінде ұсынылатын қызметтер туралы, сондай-ақ қылмыстық процеске немесе халықаралық қорғауға қатысу мақсатында уақытша тұруға ықтиярхат беру мүмкіндігі мен шарттары туралы хабарлайды.

Арменияда «Траффикингке және қанауға ұшыраған адамдарды сәйкестендіру және қолдау туралы» Заңның 19-бабында ойлану мерзімі – болжамды құрбанға - шетелдік адамға оның жүріп-тұру мәртебесінің заңдылығына қарамастан, Армения Республикасының аумағында қала отырып, траффикингті немесе адамдарды қанауды жүзеге асырған адамдардың ықпалынан арылу, өзіне келтірілген дене жарақаттарының салдарларынан оңалтудан өту, сондай-ақ ақылға қонымды және салмақты шешімдер қабылдау құқығы мен мүмкіндігі берілетін уақыт кезеңі деп айқындалған.

Ойлануға арналған мерзім уәкілетті орган болжамды құрбанды - шетелдік адамды қабылдаған сәттен бастап есептеледі және 30 күн мерзімге белгіленеді. Бұл ретте, ойлануға берілген мерзім осы адамды алдын ала сәйкестендіруді жүзеге асыратын құзыретті органның дәлелді өтініші негізінде шығарылған сәйкестендіру жөніндегі комиссияның шешімімен 30 күннен аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін.

 

4.2.4. Уақытша тұруға ықтиярхат беру («елден шығарып жібермеу» қағидатының сақталуы)

 

Испандық заңнама жәбірленушінің жеке жағдайы негізінде де, билікпен ынтымақтастық үшін де шетелдіктерге тұруға рұқсат беру мүмкіндігін қарастырады. АСҚ-шетелдіктерге тұруға ықтиярхат беру Испаниядағы шетелдіктердің құқықтары мен бостандықтары және олардың әлеуметтік интеграциясы туралы 4/2000 Органикалық заңның 59-бис бабының 4-тармағында, № 2/2009 шетелдіктер туралы Заңға, сондай-ақ 557/2011 Корольдік Жарлықтың 143 және 144-баптарына сәйкес реттеледі. Бұл ережелер АСҚ-ға Испанияда заңсыз жүріп-тұруына байланысты әкімшілік жауапкершіліктен босату және екі түрлі себеп бойынша тұруға рұқсат беру құқығын береді: қылмысты тергеуге қатысу немесе олардың жеке ахуалы.

Тұруға ықтиярхат жеке себептерге негізделген кезде, құзыретті орган Еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру министрлігі (Иммиграция және эмиграция жөніндегі мемлекеттік хатшылық) болып табылады, ол әрбір нақты жағдайда жәбірленушіні сәйкестендіру процесінде қол жетімді ақпарат негізінде, зардап шеккендерге көмек көрсету тәжірибесі бар ұйымдардың тиісті ақпаратын назарға ала отырып, бағалауды аяқтайды. Ынтымақтастық мақсатында тұруға ықтиярхатты қауіпсіздік жөніндегі мемлекеттік хатшы береді. Испан заңнамасы екі мүмкіндікті қарастырады: қылмысты тергеу тұрғысындағы немесе қылмыстық іс жүргізу тұрғысындағы ынтымақтастық. Тұруға ықтиярхат жәбірленушіге және қажет болған жағдайда кез-келген АСҚ балаларына 5 жыл мерзімге беріледі және жәбірленушіге Испанияның кез-келген секторында және кез-келген нүктесінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Грузияның адам саудасына қарсы күрес туралы Заңының 20-бабы және Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі туралы Заңның 61-бабы, ойлану кезеңінде адам саудасының қылмысынан зардап шеккен немесе АСҚ болып табылатын шетелдікті Грузиядан шығаруға тыйым салады.

Грузияның адам саудасына қарсы күрес туралы Заңына сәйкес және Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі туралы Заңның 15-бабына сәйкес, АСҚ деп есептелген немесе одан зардап шеккен шетелдікке арнайы тұруға рұқсат беріледі. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі туралы Заңның 16-бабында уақытша тұруға рұқсаттың қолданылу мерзімі 6 жылға дейін болуы мүмкін екендігі көрсетілген.

Арнайы тұруға ықтиярхат АСҚ қызметін көрсететін мекеменің немесе қылмыстық іс жүргізуді жүзеге асыратын органның сұрау салуы бойынша беріледі. Грузия Әділет министрлігі ойлану кезеңі ішінде адамға АСҚ үшін қызмет көрсету жөніндегі агенттіктің (баспана) немесе іс жүргізуді жүзеге асыратын органның өтініші бойынша тұруға ықтиярхат карточкасын береді.

Литвада АСҚ үшін тұруға ықтиярхатқа қатысты құқықтық жағдай өзгеріссіз қалуда. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі туралы Заңның 49 (1) бабы тергеу органымен немесе сотпен ынтымақтасатын АСҚ-шетелдіктер үшін уақытша тұруға ықтиярхатты көздейді. Тұруға ықтиярхаттың қолданылу мерзімі 6 айды құрайды және көші-қон департаменті алдын ала тергеу органының немесе соттың сұрау салуы бойынша ұзартылуы мүмкін. Уақытша тұруға рұқсат иелеріне жұмысқа рұқсат алып, жұмыс істеуге және егер бұл қызметтерді төлеуге жеткілікті қаражат болмаса, негізгі медициналық көмек пен әлеуметтік қызметтерді алуға құқық береді.

Эстонияда шетелдіктер туралы Заңның 203-бабына сәйкес, егер ол жәбірленуші немесе куәгер болса, адам саудасы немесе соған байланысты қылмыс жасағаны үшін қылмыстық іс қозғалса, үшінші елдің азаматына қылмыстық процеске қатысу үшін уақытша тұруға рұқсат берілуі мүмкін. Мұндай уақытша тұрғылықты жерді беру шарттары бұл адамның қылмысқа қатысты фактілерді анықтауға көмектесетіндігінде немесе бұған келіскендігінде, қылмыс жасады деп күдіктенген немесе айыпталушы адамдармен барлық қарым-қатынасты үзгендігінде және қоғамдық тәртіпке немесе ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндірмейтіндігінде.

Уақытша тұруға ықтиярхаттың қолданылу мерзімі бір жылға дейінгі мерзімге ұзарту мүмкіндігімен 6 айдан 12 айға дейінгі мерзімді құрайды.

Канадада уақытша тұруға рұқсат Канададағы халықаралық адам саудасының құрбандарын қорғаудың жалғыз қол жетімді федералдық құралы болып табылады. Канадада заңды иммиграциялық мәртебесі жоқ адам уақытша тұруға рұқсат алу үшін Канаданың иммиграциялық қызметіне (IRCC) жүгіне алады. Иммиграциялық қызметкер қысқа мерзімді уақытша тұруға рұқсат бере алады (жарамдылық мерзімі 180 күнге дейін), егер полиция қызметкерінде істің барлық фактілері болмаса да, өтініш берушінің АСҚ болуы мүмкін екендігі туралы дәлелдер болса жеткілікті.

Канадада 180 күнге дейін қысқа мерзімді уақытша тұруға рұқсат беру олардың заңды мүмкіндіктері бар екенін, сондай-ақ кейбір жағдайларда медициналық көмекке, консультация алуға, жұмысқа рұқсат алуға және провинцияның кірістеріне көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді рұқсат ұзартылуы мүмкін. Ұзақ мерзімді уақытша тұруға рұқсаттар өтініш берушінің АСҚ екенін куәландыратын фактілер мен жағдайды тереңірек зерттегеннен кейін де берілуі мүмкін. Бұл әдетте АСҚ-мен сұхбатты және жәбірленуші ұсынған фактілерді тексеру үшін құқық қорғау органдарымен сөйлесуді қамтиды[14].

Молдовада көрсетілген ойлану кезеңі ішінде осы адамдарға қатысты қабылданған шығарып жіберу туралы кез-келген бұйрықты орындауға жол берілмейді. Сондай-ақ АСҚ-шетелдікті АСҚ-ға көмек көрсету және оларды қорғау орталықтарына орналастырған жағдайда, егер олар адамды саудаға салушыға қатысты қылмыстық процеске қатысса, олар уақытша тұруға ықтиярхатты тегін алады, ол қажет болған жағдайда ұзартылуы мүмкін. Жеке басын куәландыратын құжаттар жоғалған, жойылған, ұрланған жағдайда АСҚ-шетелдікті құжаттандыруға көмек көрсетіледі.

Бұдан басқа, қажет болған жағдайда қызметті ұйымдастыру туралы Ережеге сәйкес бенефициарларды қорғауды қамтамасыз ету үшін орналастыру мерзімі 6 айға дейін ұзартылуы мүмкін. Өмір мен денсаулыққа нақты қауіп төнген кезде, өмір сүру кезеңі оларды қорғау үшін қажет деп саналатын мерзімге ұзартылуы мүмкін. АСҚ - жүкті әйелдер үшін тұру 12 айға дейінгі мерзімге қамтамасыз етіледі.

Молдова Республикасының 2010 жылғы 16 шілдедегі «Молдова Республикасындағы шетелдіктердің режимі туралы» Заңы (31-бап) АСҚ-шетелдіктер үшін уақытша тұруға ықтиярхатты көздейді («АСҚ-ны қорғау үшін уақытша тұруға ықтиярхат берілуі мүмкін»). Бұған қоса, Заңның 42-1-бабында шетелдік азаматқа, егер ол АСҚ болып табылатын немесе болған елге заңсыз кірсе де, келесі шарттармен 6 айға жаңартылатын тұруға рұқсат берілуі мүмкін: тиісті адам қылмысқа қатысушыларды анықтау және қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін құзыретті органдармен ынтымақтасады, шетелдіктің ел аумағында болуы қылмыстық процесті тиісті түрде жүзеге асыру үшін қажет, ол ұлттық қауіпсіздікке және/немесе қоғамдық тәртіпке ешқандай қауіп төндірмейді.

Арменияның заңнамасына сәйкес, адам саудасына ұшыраған адамдар үшін құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершіліктен босату, сондай-ақ шетелдіктерді депортациялауға тыйым салу нормалары көзделген, бұл өз кезегінде халықаралық стандарттар нормаларына сәйкес келеді.

Мәселен, «Траффикингке және қанауға ұшыраған адамдарды сәйкестендіру және қолдау туралы» Армения Республикасы Заңының 8-бабы жауапкершіліктен босатуды көздейді және заңда белгіленген негіздер бойынша траффикингке немесе пайдалануға ұшыраған адам өзіне қатысты жүзеге асырылған траффикинг немесе пайдалану барысында мәжбүрлеп тартылған құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық және әкімшілік жауаптылықтан босатылатынын көрсетеді.

«Траффикингке және қанауға ұшыраған адамдарды сәйкестендіру және қолдау туралы» Армения Республикасы Заңының 19-бабында ойлануға арналған мерзім көзделген, онда Армения Республикасының аумағында болатын шетелдік адамды ойлануға арналған мерзім кезеңінде депортациялауға не оны  Армения Республикасында көрсетілген кезеңде жарамды визасыз немесе жүріп-тұру мәртебесінсіз тұрғаны үшін немесе жарамсыз құжаттар бойынша тұрғаны үшін жауаптылыққа тартуға тыйым салынатыны көрсетіледі.

Мұндай тәжірибе Нидерланды, Италия, Ұлыбритания, АҚШ сияқты елдерде бар.

Нидерландыда болжамды АСҚ үшін «B9» рәсімі енгізілді. Полиция әлеуетті АСҚ анықтау үшін көрсеткіштер тізбесін – жеке басты куәландыратын құжаттардың болмауын, бас бостандығын шектеуді және т.б. пайдаланады. Осы рәсімге сәйкес, егер жәбірленуші куәлік айғақтар беруді шешсе, жәбірленушілерге Нидерландыда уақытша тұруға рұқсат беріледі. Уақытша тұруға ықтиярхат тергеу кезеңінде және сот процесі аяқталғанға дейін жарамды. Осыдан кейін жәбірленуші гуманитарлық негізде тұрақты тұруға рұқсат беру туралы өтініш жасай алады. АСҚ болған кез-келген адамды «B9» рәсімімен таныстыру – полицияның міндеті.

Италияда иммиграция туралы Заңның 18-бабында сауда объектісіне айналған адамдарға зорлық-зомбылық пен қылмыстық ұйымның ықпалынан аулақ болуға және көмек пен әлеуметтік интеграция бағдарламасына қатысуға мүмкіндік беретін уақытша тұруға рұқсат беру қарастырылған. Уақытша тұруға ыхтияр хат көмек алуға, білім алуға немесе жұмысқа орналасуға мүмкіндік береді. Тұруға ықтиярхат 6 айға жарамды және 1 жылға немесе қажет болған жағдайда ұзақ мерзімге жаңартылуы мүмкін.

Италия зардап шеккендерге куәлік айғақтар беруге дайын болу-болмауына қарамастан қорғаныс береді. Бұл тәсілдегі ең бастысы – жәбірленушінің мемлекеттік айыптаудың күш-жігеріне қосқан үлесі емес, оның қорғалуға деген қажеттілігі. Адам құқықтары тұрғысынан алғанда бұл тәсіл адам саудасына ұшыраған адамдардың жұмыс істеу және қоғамға қайта кірігу құқықтарын қамтитын мәселенің ең тиімді шешімі болып табылады.

Біріккен Корольдікте, егер АСҚ шығу мемлекетіне оралғысы келмесе немесе орала алмаса, олардың иммиграциялық мәртебесін иммиграциялық қызмет бағалай алады. Қолданыстағы ережелер АСҚ иммиграциялық мәртебесін уақытша заңдастыруға мүмкіндік береді. Егер жәбірленуші өзінің шыққан мемлекетіне оралуына қатысты алаңдаушылық білдірсе, иммиграциялық қызмет тиісті мемлекеттегі жалпы жағдайды және қайтып оралған жағдайда осы адамдар бастан кешкен барлық қауіп-қатерді күшейтуі ықтималдығын қарастырады. Егер жәбірленуші полиция жүргізіп жатқан ауыр қылмысты тергеуде айтарлықтай көмек көрсеткен болса және қылмыстық іс жүргізу кезінде куәгер ретінде қажет болса, қолданыстағы тәртіп полицияның иммиграциялық қызметке жәбірленушінің елде жүріп-тұру туралы өтінімхатпен жүгінуін қарастырады.

Ұқсас норма АҚШ заңнамасында бар.

2000 жылғы АСҚ қорғау туралы Заңға сәйкес адам саудасының ауыр түрлерінің құрбандарына АҚШ-тың уақытша тұрғындары болуға мүмкіндік беретін «T» санатындағы виза енгізілді. Заң құрбандарды өздерінің шыққан мемлекеттеріне қайтару көбінесе құрбандардың мүдделеріне сай келмейтінін және зардап шеккендерге депортация қаупіне ұшырамай, өз өмірлерін қайта ұйымдастыру мүмкіндігі қажет екенін мойындайды.

Құрбандарға мұндай визалар федералдық билікке адам саудасын тергеу мен сотта қарауға көмектесу үшін АҚШ-та қалуға мүмкіндік береді. Егер құрбанға елге оралған жағдайда «ерекше және ауыр зиян келтіретін шамадан тыс қиындықтар» қауіп төндіретіні анықталса, жәбірленушіге АҚШ-та қалуға рұқсат етіледі. Бұл процесс адамды саудаға салушыларды сәтті қудалауға да, зардап шеккендерді барынша қорғауға да бағытталған.

3 жылдан кейін «T» санатындағы виза алушылар тұрақты тұрғын мәртебесіне ие бола алады, егер:

- олар жоғары моральды адамдар ретінде танылса;

- олар үш жыл ішінде тергеуге көмектесу туралы барлық ақылға қонымды өтініштерді орындаса;

- олар егер АҚШ-тан шығарылған жағдайда аса қиындықтарға тап болса.

«T» санатындағы виза енгізілгенге дейін АСҚ депортациялауға жататын заңсыз иммигранттар ретінде қарастырылды.

АСҚ құқықтарын әлеуметтік қорғаудың ұлттық тәжірибесі халықаралық тәжірибеге қаншалықты ұқсас екенін Қазақстанда АСҚ-шетелдіктер үшін арнаулы әлеуметтік қызметтер (бұдан әрі – АӘҚ) көрсету саласындағы заңнаманың төмендегі мониторингі көрсетеді.

 

4.3. Қазақстанда адам саудасының құрбандары-шетел азаматтары үшін арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы заңнаманың мониторингі

 

Қазақстан адам саудасына қарсы күрес саласындағы бірінші халықаралық шартты ратификациялаған сәттен бастап адам құқықтары саласндағы халықаралық құқық нормаларын ҚР ұлттық заңнамасына имплементациялау бойынша ауқымды жұмыс жүргізді.

Сонымен бірге Бельгия, Грузия, Армения, Молдова және Түрікменстан үлгісімен жеке қабылданған заңнамалық акт Қазақстанда қабылданбаған, бірақ адам саудасы саласындағы халықаралық құқық нормалары ҚР жекелеген салалық заңнамалық актілерінде қамтылған.

Алайда халықаралық сарапшылар атап өткендей, «АСҚ көмек және қолдау бағдарламаларының табысты болуының маңызды факторларының бірі кешенді және интеграцияланған қызметтерді қамтамасыз ету болып табылады. Медициналық, психологиялық және заң көмегін көрсету, баспана беру, білім беру және кәсіптік даярлау жөніндегі қызметтер, егер жеке-жеке жүзеге асырылатын болса, қанағаттанарлық нәтижелер бермейді. Мүмкін болған барлық жағдайларда АСҚ қызметтерге «бір терезе» қағидаты бойынша қол жеткізе алуы тиіс».

Халықаралық сарапшылардың ұсынымдары Палермолық Хаттаманың 6-бабының 3-тармағында қамтылған нормаларға негізделеді, онда әрбір Қатысушы-мемлекет АСҚ физикалық, психологиялық және әлеуметтік оңалтуды қамтамасыз ету жөніндегі шараларды, оның ішінде тиісті жағдайларда, ҮЕҰ-мен, басқа да тиісті ұйымдармен және азаматтық қоғамның басқа да элементтерімен ынтымақтаса отырып және ішінара алғанда төмендегілерді ұсынатын шараларды іске асыру мүмкіндігін қарастырады:

а) тиісті баспана;

  1. b) консультациялық көмек пен ақпарат, әсіресе олардың заңды құқықтарына қатысты, АСҚ түсінетін тілде;

с) медициналық, психологиялық және материалдық көмек;

  1. d) жұмысқа орналастыру, білім беру және кәсіптік даярлау саласындағы мүмкіндіктер.

Сондай-ақ халықаралық сарапшылар үкіметтік құрылымдар мен ҮЕҰ арасындағы, оның ішінде ҮЕҰ-ның өздері арасындағы тығыз әріптестік үйлестірілген қызметтерді ұсынуды неғұрлым тиімді қамтамасыз ететінін атап өтті. Ең тиімдісі әр адамның әр түрлі қажеттіліктерін бір уақытта қанағаттандыру үшін кешенді түрде ұсынылатын қызметтер.

АСҚ құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық стратегиялардың мазмұны бойынша халықаралық сарапшылар берген сипаттамалар елде 2009 жылдан бастап ұсынылатын АӘҚ жүйесінде қамтылған қағидаттар мен мазмұнға сәйкес келеді.

АӘҚ жүйесінің басты ерекшелігі – олар әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-педагогикалық, әлеуметтік-еңбек, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық қызметтерді қамтитын 8 АӘҚ түрінде кешенді түрде ұсынылады.

Сонымен бірге, АӘҚ жүйесі Палермолық хаттаманың 6-бабы 3-тармағының нормаларына қаншалықты сәйкес келетінін төменде баяндалған мониторинг көрсетеді.

 

4.3.1. Адам саудасының құрбандарын анықтау және сәйкестендіру

 

ҚР ұлттық заңнамасында АСҚ анықтау жеке заңнамалық норма ретінде белгіленбеген, тиісінше нормативтік құқықтық актілер деңгейінде АСҚ болған тұлғаларды анықтау тәртібі де белгіленбеген.

АСҚ анықтауды профилактикалық немесе арнайы іс-шаралар шеңберінде ҚР қолданыстағы заңнамасының сақталуын бақылауға және оның нормаларының бұзылуына жол бермеуге тиісті өкілеттіктер берілген мемлекеттік органдар жүргізеді.

Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында АСҚ үшін АӘҚ көрсету стандарты (бұдан әрі – АСҚ үшін АӘҚ стандарты) деңгейінде АСҚ сәйкестендіру рәсімі айқындалған.

АСҚ үшін АӘҚ стандарты көрсетілген АӘҚ көлемін, АӘҚ сапасына қойылатын талаптарды, АӘҚ көрсетуге қабылдауды және АӘҚ-дан бас тарту тәртібін белгілейді.

АСҚ үшін АӘҚ стандартын қабылдау 2014 жылы «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» ҚР Заңында (бұдан әрі – «АӘҚ туралы» ҚРЗ) тұрмыстық зорлық-зомбылыққа, адам саудасына, оның ішінде кәмелетке толмағандарға, оларды қанаудың өзге де түрлеріне, сондай-ақ жасалған әрекеттер бойынша қылмыстық іс қозғау фактісінің бар-жоғына қарамастан, адамдарды ұрлауға байланысты әрекеттер әлеуметтік бейімсіздікке және әлеуметтік депривацияға әкеп соққан қатыгездікпен қарау нысандарына жатқызылғандығының арқасында мүмкін болды.

Бұл өзгерістер «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы арқылы жүзеге асырылды, сондай-ақ әлеуметтік бейімсіздікке және әлеуметтік депривацияға әкеп соққан қатыгездікпен қарау салдарынан өмірлік қиын жағдайда жүрген адамға (отбасына) бюджет қаражаты есебінен арнайы әлеуметтік қызметтер ұсыну құқығы берілді.

АСҚ үшін АӘҚ стандартының 3-тармағында «АСҚ», «АСҚ сәйкестендіру», «қайта әлеуметтендіру» сияқты ұғымдар енгізілген. Қазіргі уақытта бұл осы терминдерді қамтитын, заңға тәуелді сипаттағы жалғыз нормативтік құқықтық құжат.

АСҚ сәйкестендіру әлеуметтік бейімсіздікке және әлеуметтік депривацияға әкеп соққан қатыгездікпен қараудың бар-жоғын бағалау критерийлеріне[15]  (бұдан әрі – Қатыгездікпен қарауды бағалау критерийлері) сәйкес жүргізіледі.

Қабылданған Қатыгездікпен қарауды бағалау критерийлері ҮЕҰ-ға АСҚ-ны жағдайға қарай, ал құқық қорғау органдарына – адамды жәбірленуші деп тану кезінде қылмыс құрамы бойынша айқындауға мүмкіндік берді.

Бұл ретте, жақсы халықаралық практика АСҚ анықтау және сәйкестендіру, әлеуметтік көмек көрсету және оларды одан әрі интеграциялау процесінде адам құқықтарына және АСҚ-ның, әсіресе балалардың ең жақсы мүдделерін қамтамасыз етуге негізделген тәсілдерді сақтау қажеттігін көрсетеді. АСҚ-мен жұмыс істеудің осы негізгі тәсілдері мен қағидаттары мыналарды қамтиды:

қауіпсіздік және құпиялылық қағидаттарын ескере отырып, барлық іс-әрекеттерді жүзеге асыру. Тиісінше, қажетті ақпарат АСҚ оны ұсынуға, жинауға және өңдеуге келісім бергеннен кейін ғана жиналады;

жарақаттануды болдырмайтын шаралар қабылдау (мысалы, шамадан тыс немесе қажетсіз сауалнама, бір мезгілде тым көп мамандарды тарта отырып, қайта әңгімелесу арқылы) немесе қайта виктимизация;

жасқа байланысты, гендерлік және мәдени-сезімтал тәсілдерді қолдану;

өмірлік маңызы бар шешімдерді қабылдауға АСҚ-ның қатысуы және көмек көрсету басталғанға дейін оның хабардар етілген келісімінің қажеттілігі;

қайта жолдаудың және ведомствоаралық өзара іс-қимылдың нақты айқындалған тетіктерін пайдалану;

«шығарып жібермеу» қағидаттарының сақталуын қамтамасыз ету.

Баяндалғанды ескере отырып, АСҚ сәйкестендіру «АӘҚ туралы» ҚРЗ белгілеген құзыреттер шеңберінде қабылданған заңға тәуелді акт деңгейінде жүзеге асырылады. Бұл ретте АСҚ-ны, оның ішінде басқа мемлекеттердің азаматтарын анықтау құқық қорғау органдарының қылмыстың құрбандары болған жәбірленушілерді анықтауының жалпы рәсімдері шеңберінде жүзеге асырылады.

ХКҰ деректері бойынша[16] Қазақстанда 2004-2018 жылдар кезеңінде полиция органдары - 603 АСҚ (33,6%), ҮЕҰ - 423 АСҚ (23,6%), халықаралық ұйымдар, соның ішінде ХКҰ - 421 АСҚ (23,5%), жедел желі арқылы немесе өз бетінше жүгінген кезде - 228 АСҚ (12,7%), түрлі Елшіліктер - 119 АСҚ (6,6%) анықтады.

Қазақстан Республикасының аумағында 2004 жылдан бастап 2018 жылға дейін анықталған 1794 АСҚ-дан 194 АСҚ 17-ге дейінгі (10,8%), 664 АСҚ 18-ден 25-ке дейінгі (37%), 308 АСҚ 26-дан 30-ға дейінгі (17,2%), 628 АСҚ 30-дан астам (35%) жаста болған.

Ерлер мен әйелдерге бөлінгенде, АСҚ арасында ерлер басым – 910 адам (50,7%), әйелдер 881 адам (49,1%), 3 трансгендер (0,16%).

Осыған сүйене отырып, ҚР аумағында сәйкестендірілген АСҚ жыныстық-жастық портреті, басқа АСҚ арасында еңбекке қабілетті жастағы ер жынысты жас адамдар басым.

 

 

 

4.3.2. Тиісті баспана беру

 

АСҚ үшін АӘҚ стандартын қабылдау АСҚ-ны тиісті баспанамен қамтамасыз ету бөлігінде Палермолық хаттаманың 6-бабы 3-тармағы а) тармақшасының нормаларын орындауды бастауға мүмкіндік берді.

АСҚ үшін АӘҚ стандартында АСҚ-ға меншік нысанына қарамастан, АӘҚ көрсететін ұйымдар, оның ішінде ҮЕҰ бюджет қаражаты есебінен де, ҚР заңнамасына қайшы келмейтін өзге де көздер қаражаты есебінен де берілетіні айқындалған.

Баспана ұсыну АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 1) тармақшасына сәйкес 8 АӘҚ-і кешеніне кіретін және келесі қызметтер пакетін қамтитын әлеуметтік-тұрмыстық қызметтер шеңберінде жүзеге асырылады:

қызмет алушыларды қабылдау және (немесе) орналастыру;

көрпе-жастық, киім-кешек және бірінші кезекте қажетті заттармен қамтамасыз ете отырып, төсек-орын беру;

оңалту, емдеу, білім беру, мәдени іс-шаралар, емдеу-еңбек қызметін ұйымдастыру, өзіне-өзі қызмет көрсету және тұрмыстық бағдарлау үшін жиһазбен және (немесе) мамандандырылған жабдықпен жарақтандырылған үй-жайлар беру;

өзіне-өзі қызмет көрсету (кір жуу, кептіру, үтіктеу, ыдыс жуу, ұйымдардың үй-жайларын жинау) және санитариялық-гигиеналық рәсімдерді (себезгі немесе ванна бөлмелері, санитариялық тораптар) жүзеге асыру үшін жағдай жасау);

жол жүру құжаттарын сатып алу және жолда жүру уақытында тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету арқылы бұрынғы тұрғылықты жеріне жөнелтуге жәрдемдесу, сондай-ақ әлеуметтік қызметкер қызмет алушыны тұрғылықты жеріне ертіп барған жағдайда оған іссапар шығыстарын төлеу;

медициналық-әлеуметтік мекемелерде, оңалту орталықтарында, мүгедек балаларға арналған оқу орындарында, аумақтық әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында, күндіз болу бөлімшелерінде, әлеуметтік бейімдеу орталықтарында қызмет көрсетілетін адамдарды тамақтандырудың табиғи нормаларына[17] сәйкес тамақ өнімдерін беру (бұдан әрі - Тамақтандырудың табиғи нормалары);

көрсетілетін қызметтерді алушыларды емдеу, оңалту, оқыту, мәдени және бос уақыт іс-шараларына қатысу үшін тасымалдаудың көліктік қызметтерін ұсыну;

хат жазуға және оқуға көмек көрсету (қажеттілігіне қарай);

жүріп-тұруы қиын адамдарға және шетелдіктерге ұйым межелі пунктке дейін сүйемелдеп жүруді (қажеттілігіне қарай) қамтамасыз етеді.

ХКҰ деректері бойынша[18] 2004 жылдан бастап 2018 жылға дейін ел аумағында жұмыс істейтін баспаналарда 123 АСҚ-ға (6,8%) баспана берілді. 694 АСҚ-ға тұрғын үйді жалға алуға, киіммен және аяқ киіммен қамтамасыз етуге көмек көрсетілді (38,7%).

АСҚ-кәмелетке толмағандарға баспана беру АСҚ үшін АӘҚ стандартының 17-19-тармақтарында регламенттелген және егер жүгінген кезде АСҚ-мен оған қатысты заңды өкілі болып табылатын кәмелетке толмаған балалар болған жағдайда, онда ұйымға қабылдау балаларымен бірге жүзеге асырылады. АСҚ-ата-аналарымен немесе өзге де АСҚ-заңды өкілдерімен түсетін балалар жекелеген қызмет алушылар ретінде есепке алынады. АСҚ-кәмелетке толмаған адамның заңды өкілдері болмаған жағдайда, ұйым қорғаншылық және қамқоршылық органдарын хабардар етеді және оны кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығына береді.

Кәмелетке толмағандарды оңалту үшін оларды білім беру жүйесіне жататын АСҚ-кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарында орналастыру, білім беру және балалардың құқықтарын қорғау саласында арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету стандарты шеңберінде жүзеге асырылады[19].

ХКҰ мәліметтері бойынша[20] 2004-2018 жылдары Қазақстан аумағында кәмелетке толмаған балалары бар 648 АСҚ анықталған (36,1%). 648 АСҚ ішінде бір баласы бар 306 АСҚ, екі баласы бар 202 АСҚ, 3-тен астам балалары бар 140 АСҚ болған. Халықаралық практикада адам саудасы саласындағы халықаралық шарттарға қатысушы көптеген мемлекеттердің АСҚ-ға әлеуметтік көмек көрсететін ұйымдары бар – Босқындар мен мигранттарға арналған орталық (Каритас, Бейрут), бала құқықтарын қорғау жөніндегі үйлестіру орталығы (Таиланд), тәуелсіз хоспис (Маити, Непал), Францияда берілетін пана жайлар, баспаналар (Скопье, Македония), мигранттар мәселелері жөніндегі «Каритас» қызметі (Servizio Migranti Caritas), Турин, Италия), «Кішкентай раушан» баспанасы (Хошимин, Вьетнам).

АСҚ-ны АӘҚ жүйесіне қосу оны алынған моральдық және физикалық жарақаттардан қалпына келтіруді бастауға жағдай жасады, сондай-ақ АӘҚ көрсететін ұйымда болған кезеңде тергеуде және қажет болған жағдайда қылмыстық процесте ынтымақтасу керек пе, жоқ па деген шешім қабылдауға мүмкіндік берді.

Алайда заңнамалық деңгейде оны адам саудасымен айналысуға тартқан адамдарды қылмыстық қудалауға қатысу үшін АСҚ-ға ойлануға кезең беретін уақытша кезеңді көздейтін тікелей құқықтық нормалар жоқ, сондай-ақ АСҚ-ны, оның ішінде шетелдіктерді қалпына келтіру құқығын регламенттейтін тікелей заңнамалық нормалар көрсетілмеген.

Қазақстан Республикасының азаматтары, қандастар, сондай-ақ ҚР аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар «АӘҚ туралы» ҚРЗ 3-бабына сәйкес АӘҚ алушылар бола алады.

«АӘҚ туралы» ҚРЗ 3-бабын іске асыру үшін АСҚ үшін АӘҚ стандартының 5-тармағы бойынша, егер ҚР ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, ұйымдар жеке тұлғаларды, оның ішінде кәмелетке толмағандарды ҚР азаматтары қатарынан, сондай-ақ ҚР аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды, оның ішінде әртүрлі себептер бойынша жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ адамдарды қабылдайды.

Тиісінше, 2008 жылы осы норманы қабылдау ҚР аумағында АСҚ ретінде сәйкестендірілген шетелдік азаматты мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен АӘҚ алу құқығынан айырды.

Бұл жерде айта кету керек, ҚР ұлттық заңнамасында АСҚ әлеуметтік қызмет көрсетуді, оның ішінде басқа шет мемлекеттердің азаматтарына да регламенттейтін өзге заңнамалық акт қарастырылмаған.

Палермолық хаттаманың 6-бабының 3-тармағында баяндалған барлық талаптар АСҚ-ға белгіленген көлемдегі АӘҚ-ны көздейтінін ескере отырып, шет мемлекеттерден және Қазақстанда уақытша тұратын азаматтығы жоқ адамдарға арнаулы әлеуметтік қызметтерді алу құқығына АСҚ-ға мүмкіндік беретін «АӘҚ туралы» ҚРЗ-ға өзгерістер мен толықтырулар енгізген дұрыс.

Осы норманы қабылдау Палермолық хаттаманың 7-бабының талаптарын орындауға ықпал ететін болады, онда қатысушы мемлекеттер АСҚ-ның тиісті жағдайларда оның аумағында уақытша немесе тұрақты негізде қалуына мүмкіндік беретін заңнамалық немесе басқа да тиісті шараларды қабылдау мүмкіндігін қарастырады.

Сондай-ақ осы заңнамалық норманы қабылдау бюджет қаражаты есебінен АСҚ-шетелдіктердің АӘҚ-ға тікелей қол жеткізуін қамтамасыз етеді, оған АСҚ физикалық, психологиялық және әлеуметтік оңалтуды қамтамасыз ету және оларға баспана беру кіреді.

 

4.3.3. Консультациялық көмек пен ақпаратты, әсіресе олардың заңды құқықтарына қатыстыларын адам саудасының құрбандары түсінетін тілде беру

 

АСҚ адамды саудаға салушыларға қатысты қылмыстық процесте куәгер ретінде әрекет етуге келіскен жағдайда және АСҚ болған заңсыз иммигранттың жағдайына байланысты өз проблемаларын шешкен кезде құқықтық көмек талап етіледі.

АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 8-тармақшасына сәйкес АСҚ-ға АӘҚ жүйесі шеңберінде әлеуметтік-құқықтық қызметтер ұсынылады.

Әлеуметтік-құқықтық қызметтердің көлемі мыналарды қамтиды:

азаматтық, отбасылық, мүліктік және заттық құқықтармен, құжаттарды қалпына келтірумен, тұрақты тұратын жеріне қайтарумен, алименттерді, келтірілген залал үшін өтемақыны өндіріп алумен, ҚР заңнамасына сәйкес әлеуметтік қамсыздандырумен байланысты мәселелер бойынша арнайы әлеуметтік қызметтер көрсету саласында заңгерлік кеңес беру;

адам саудасы, сот өндірісі және орындау фактілерін тергеу шеңберінде құқық қорғау, сот органдарымен ынтымақтастықта жәрдемдесу;

мемлекеттің азаматтық тиесілігі бойынша дипломатиялық және консулдық өкілдіктерінің қолжетімділігіне жәрдемдесу;

заңды мәні бар құжаттарды ресімдеуге көмек;

тұрғылықты жері бойынша тіркеу және тұрғын үй құқығын қалпына келтіру;

Елшіліктерге, сыртқы істер, ішкі істер, әділет, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, білім беру органдары мен мекемелеріне өтініштер (арыздар, апелляциялар) дайындауға және беруге көмек көрсету;

АӘҚ ұсынатын және қызмет алушылардың заңды құқықтарын бұзатын немесе оларға қысым жасайтын ұйымдардың әрекетіне немесе әрекетсіздігіне өтініштер дайындауға және беруге көмек көрсету;

заңнамада белгіленген жеңілдіктер мен артықшылықтарды, әлеуметтік төлемдерді алуға жәрдемдесу;

қызмет алушының мүддесін білдіруге сенімхаттарды ресімдеу;

құжаттарды, іс нысандары мен материалдарын қызмет алушының ана тіліне аудару;

медициналық тексерулер кезінде, сотта, мемлекеттік органдар мен мекемелерде мәселелерді шешу кезінде аудармашымен қамтамасыз ету (мүмкіндігінше қызмет алушымен бір жынысты);

сот-тергеу органдары мен мекемелерінде қызмет алушының мүдделерін білдіру.

АСҚ үшін АӘҚ стандартының 5-тармағына сәйкес АӘҚ саласындағы заңнамаға сәйкес әлеуметтік-құқықтық қызметтердің бұл көлемі қазіргі уақытта тек жеке тұлғаларға, оның ішінде ҚР азаматтары қатарындағы кәмелетке толмағандарға, сондай-ақ ҚР аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға, оның ішінде әртүрлі себептер бойынша жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ адамдарға, егер ҚР ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, қолжетімді.

ХКҰ деректері[21] бойынша, 2004 жыл мен 2018 жылдар аралығындағы кезеңде ҚР аумағында 589 АСҚ-ға заң көмегі (32,8%) көрсетілді, 416 АСҚ құжаттары қалпына келтірілді (23,2%), 138 АСҚ полициямен босату бойынша көмек көрсетуде ынтымақтастық жасады (7,6%), 66 АСҚ-ның отбасы мен балаларына көмек көрсетілді (3,6%).

Сонымен бірге, «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңының 19-бабы 2-тармағының 1-тармақшасына сәйкес өмірлік қиын жағдайда жүрген адамдарға «АӘҚ туралы» ҚР Заңына сәйкес кешенді әлеуметтік заң көмегі көрсетілуі мүмкін.

«Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңына сәйкес кешенді әлеуметтік заң көмегі дегеніміз – бұл келісім-шартқа сәйкес осы Заңның 19-бабының 2-тармағында көрсетілген тұлғаларға клиентті заң көмегіне жүгінген кезден бастап Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен іс бойынша қорытынды құқықтық шешім (құқықтық жағдайды шешу) қабылданғанға дейін құқықтық сүйемелдеумен жасалатын өтеусіз заң көмегін көрсету.

«Арнайы әлеуметтік қызмет туралы» ҚРЗ 3-бабына өзгерістер мен толықтыруларды қабылдау шетел азаматтарына АСҚ әлеуметтік-құқықтық қызметтеріне қол жеткізуді, сондай-ақ «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңы шеңберінде заң көмегін алуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, өйткені осы Заңда шет мемлекеттердің азаматтарына заң көмегін алу үшін шектеулер жоқ.

Сондай-ақ «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңының 1-бабында мынадай ұғымдар пайдаланылады:

- 6) тармақ клиент – заң көмегін алуға өтініш берген жеке немесе заңды тұлға (өкіл);

- 3) тармақ заң көмегі – Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағында бекітілген әркімнің білікті заң көмегін алуға, оның ішінде осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген тәртіппен арнаулы заң білімі мен дағдыларын пайдалана отырып алуға құқығын іске асыруды қамтамасыз етуге бағытталған қызмет;

- 4) тармақ заң көмегіне қатысушылар – заң көмегін көрсететін тұлғалар, клиенттер, заң көмегін көрсетуге тартылған өзге де тұлғалар.

Осыны ескере отырып, «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңындағы қолданыстағы нормалар АСҚ-шетелдіктерге ҚР аумағында болған кезеңде осы Заңның қолданыстағы рәсімдерін сақтаған кезде тегін заң көмегін алуға мүмкіндік береді.

 

4.3.4. Медициналық, психологиялық және материалдық көмек көрсету

 

Жоғарыда айтылғандай, Палермолық хаттама қатысушы мемлекеттердің ҮЕҰ-мен ынтымақтастықта АСҚ-ға әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қолдау көрсетуді талап етеді. Бұл АСҚ-ға шұғыл медициналық көмек қажет болуы мүмкін екендігіне байланысты, сондықтан бұл мәселе мемлекеттік деңгейде маңызды мәселелердің бірі ретінде шешілуі керек. АСҚ-да дене жарақаттары, қабылдауға мәжбүр болуы мүмкін есірткі препараттарына тәуелділік, психикалық денсаулық проблемалары, туберкулез, АИТВ, ЖИТС және басқа да аурулар болуы мүмкін. Ең айқын дене жарақаттары мен ауруларды анықтаудағы алғашқы қадамдар бастапқы медициналық тексеру болып табылады.

Емдеуге қарамастан, АСҚ оқиғаның салдарынан толығымен арыла алмауы мүмкін, өйткені ол психологиялық жарақаттан аман қалуы керек, бұл оның отбасымен және достарымен байланысының үзілуіне, азаптау мен зорлауды қоса алғанда, зорлық-зомбылықтың салдарынан ұят сезімін тудыруы мүмкін. АСҚ қайғы мен депрессияның билігінде болуы мүмкін.

АӘҚ жүйесіндегі медициналық, психологиялық және материалдық көмек әлеуметтік-медициналық қызметтер, әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-экономикалық қызметтер шеңберінде көрсетіледі (№1 кестені қараңыз).

 

          №1 кесте

Арнаулы әлеуметтік қызметтер

Әлеуметтік -  медициналық

қызметтер

Әлеуметтік -психологиялық қызметтер

Әлеуметтік -экономикалық қызметтер

ü бастапқы медициналық тексеру және алғашқы санитарлық өңдеу жүргізу;

ü дәрігерге дейінгі медициналық көмек көрсету, денсаулық сақтау ұйымдарында емделуге мұқтаж қызмет алушыларды ауруханаға жатқызуға және сүйемелдеуге жәрдемдесу;

ü сот-медициналық, медициналық-әлеуметтік, наркологиялық және психологиялық сараптамаға жіберу үшін құжаттарды дайындауға жәрдемдесу;

ü тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін алуға жәрдемдесу;

ü дәрігерлердің қорытындысы бойынша дәрілік заттармен және медициналық мақсаттағы бұйымдармен қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

ü бейінді мамандардың, оның ішінде денсаулық сақтау ұйымдары мамандарының медициналық кеңесін алуына жәрдемдесу;

ü емдеуші дәрігердің тағайындауы бойынша денсаулық сақтау саласындағы стандарттарға сәйкес емдік манипуляциялар жүргізу.

ü психологиялық диагностика және тұлғаны тексеру;

ü әлеуметтік-психологиялық патронаж (жүйелі бақылау);

ü қызмет алушылармен психопрофилактикалық жұмыс;

ü психологиялық консультация беру;

ü жедел психологиялық көмек;

ü қызмет алушыларға психологиялық көмек көрсету, оның ішінде әңгімелесу, қарым-қатынас, тыңдау, көңіл көтеру, белсенділікке ынталандыру;

ü психологиялық тренингтер;

ü қызмет алушыларды психологиялық түзету;

ü өзара қолдау топтарында, қарым-қатынас клубтарында сабақтар өткізу.

ü Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы «ҚР-да мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы», 1999 жылғы 5 сәуірдегі «ҚР-дағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы», 2001 жылғы 17 шілдедегі «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы», 2005 жылғы 28 маусымдағы «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Заңдарына және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес тиісті жеңілдіктерді, жәрдемақыларды, өтемақыларды, алименттерді және басқа да төлемдерді алуға, тұрғын үй жағдайын жақсартуға жәрдемдесу

 

АСҚ осы 3 АӘҚ көлемін АСҚ үшін АӘҚ стандартына сәйкес АӘҚ көрсететін ұйым шеңберінде ала алады.

ХКҰ деректері[22] бойынша 2004 - 2018 жылдар кезеңінде медициналық көмекті 544 АСҚ (30,3%), психологиялық көмекті 714 АСҚ (38,8%) алған.

Өз кезегінде, егер АСҚ АӘҚ жүйесінің қатысушысы болып табылмаса, онда олар медициналық, психологиялық және экономикалық қызметтерді «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексі, «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңы сияқты жекелеген заңнамалық актілер шеңберінде ала алады.

«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР кодексінде шетелдіктердің медициналық көмекке және медициналық қызметтерге құқықтары келесі нормаларда регламенттелген:

«Азаматтардың құқықтары» атты 88-баптың 5-тармағында  Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын қандастар, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең дәрежеде тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін алуға құқығы бар екені көрсетілген. Егер заңдарда және ҚР ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, қандастар, ҚР-да уақытша жүріп-тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар уәкілетті орган айқындайтын тізбеге сәйкес айналасындағыларға қауіп төндіретін өткір аурулар кезінде тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін алуға құқылы;

«Азаматтардың, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың міндеттері» атты 90-баптың 3-тармағы  ҚР аумағында жүрген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың ҚР азаматтары сияқты денсаулық сақтау саласында да міндеттері бар екенін көздейді;

«АИТВ-ға зерттеліп-қаралу» атты 115-баптың 1-тармағы  Қазақстан Республикасының азаматтары, қандастар, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен тегін негізде АИТВ-инфекциясы мәселелері бойынша ерікті түрде анонимдік және (немесе) құпия медициналық зерттеліп-қаралуға және консультация алуға құқылы екенін көрсетеді.

Бұл ретте «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің 1-бабына сәйкес «психологиялық көмек» термині мыналарға:

адамның психологиялық проблемалардың алдын алуына, оларды шешуіне, өмірдегі қиын және дағдарысты жағдайлар мен олардың салдарын еңсеруіне психикалық және соматикалық денсаулықты қолдауға, психикалық дамуын оңтайландыруға, өмір сүруге бейімдеуге және оның сапасын арттыруға, оның ішінде адамның жеке мүмкіндіктерін жандандыру арқылы арттыруға ықпал ететін жәрдемдесуге;

адамдарды психологиялық проблемалардың себептері, олардың алдын алу және оларды шешу тәсілдері туралы хабардар етуге;

жеке басты дамытуға, оның өзін-өзі жетілдіруіне және өзін-өзі танытуына бағытталған іс-шаралар кешенін білдіреді.

«Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің 1-бабындағы «психологиялық проблема» термині адамның өзіне, өзінің қызметіне, адамдармен арадағы қарым-қатынастарға, отбасындағы жағдайға және (немесе) жеке өміріндегі басқа да проблемаларға қанағаттанбаушылығынан туындаған ішкі күйзеліс жағдайын білдіреді.

«Психологиялық көмек» деген ұғымды қамтитын термин «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің мәтінінде толық түсіндірмеде кездеспейді, бірақ келесі редакцияларда қолданылады:

43-бапта медициналық-әлеуметтік көмек тізбесін уәкілетті орган айқындайтын әлеуметтік мәні бар аурулары бар азаматтарға көрсетілетін медициналық және әлеуметтік-психологиялық көмек болып табылады деп айтылған;

104-баптың 1-тармағының екінші абзацында дәрігерлер жүктілікті жасанды түрде үзудің алдын алу мақсатында моральдық-этикалық, психологиялық және теріс физиологиялық салдарларды, ықтимал асқынуларды түсіндіруге бағытталған әңгімелесулер жүргізуге міндетті деп көрсетілген;

114-баптың 5-тармағында АИТВ-инфекциясының профилактикасы жөніндегі іс-шаралар сенім пункттерін, психологиялық, заңдық және медициналық консультациялар беру үшін достық кабинеттерін құру арқылы жүзеге асырылатыны көрсетіледі;

129-баптың 1-тармағында кәмелетке толмаған адамды психоневрологиялық ұйымға орналастыру үшін психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияның қорытындысы; сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адам үшін – психиатр дәрігердің қатысуымен дәрігерлік комиссияның қорытындысы негізінде қабылданған қорғаншы және қамқоршы органның шешімі негіз болып табылатындығы көзделген.

Сонымен бірге, «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің мәтінінен азаматтардың психикалық бұзылуларының алдын алу психиатриялық көмек шеңберінде жүзеге асырылады, оны көрсету тәртібі «Психиканың бұзылуынан (ауруынан) зардап шегуші адамдарға медициналық-әлеуметтік көмек көрсету» атты 20-тарауында регламенттелген.

Баяндалғандардан «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексіне сәйкес АСҚ-шетелдік, егер оның тұруға ықтиярхаты болса, яғни ҚР аумағында тұрақты тұратын болып табылмаса, мемлекеттік қаражат есебінен өзіне талап етілетін медициналық көмекті уақтылы ала алмайды деген қорытынды жасауға болады. Сондай-ақ, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (бұдан әрі – МӘМС) шеңберінде медициналық көмек алу мүмкіндігі жоқ, мысалы, «Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» ҚР Заңының 14-бабына сәйкес, егер ҚР ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар МӘМС қорына жарналарды төлеушілер болып табылмайды.

Осыған байланысты «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің 88-бабының 5-1-тармағына ҚР аумағында анықталған және танылған АСҚ-шетелдіктерге медициналық, оның ішінде психологиялық көмек көрсету бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу талап етіледі.

Медициналық көмекті жергілікті атқарушы органдар да (ЖАО) көрсететендігін ескере отырып,  «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңының 27-бабы 1-тармағының 14) тармақшасына ҚР заңнамасына сәйкес ҚР аумағында анықталған және АСҚ болған шетелдіктерге тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлеміне және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық көмекке құқықтарды облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкімдігін қамтамасыз ету бөлігінде өзгерістер енгізу талап етіледі.

Айта кету керек, АСҚ үшін АӘҚ стандарты аясында ҚР қолданыстағы заңнамасымен белгіленген тиісті жеңілдіктер мен жәрдемақыларды ресімдеуді қамтитын әлеуметтік-экономикалық қызметтер ұсыну көзделген.

АСҚ-ға қолданылатын осындай жәрдемақылардың бірі жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша берілетін әлеуметтік көмек болып табылады. Әлеуметтік көмектің осы түрін ұйымдастыру тәртібі және ұсыну қағидалары әлеуметтік көмек көрсетудің, оның мөлшерлерін белгілеудің және мұқтаж азаматтардың жекелеген санаттарының тізбесін айқындаудың үлгілік қағидаларымен (бұдан әрі – ӘК үлгілік қағидалары) регламенттелген.

ӘК үлгілік қағидаларын іске асыру үшін «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңының 6-бабы 2-тармағының 2-3) тармақшасына сәйкес қалалардың, аудандардың жергілікті өкілді органдары жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша әлеуметтік көмек көрсетудің тиісті қағидаларын қабылдайды.

Жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша әлеуметтік көмек мереке күндеріне және өмірлік қиын жағдай туындаған кезде, оның ішінде адам саудасы жағдайында көрсетіледі.

Өмірлік қиын жағдай туындаған кезде жергілікті өкілді органдардың шешімдері бойынша әлеуметтік көмек көрсету «АӘҚ туралы» ҚРЗ-да көзделген нормалар бойынша жүзеге асырылады.

Тиісінше, АСҚ-шетелдіктерді АӘҚ жүйесіне енгізуге бағытталған «АӘҚ туралы» ҚРЗ ұсынылған норманы қабылдаған жағдайда, алушылардың бұл санатына «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңына өзгерістер енгізбестен, жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша әлеуметтік көмек алу құқығы берілетін болады.

«Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы»
ҚР Кодексіне, «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңына ұсынылған өзгерістер мен толықтырулар АСҚ-шетелдіктерге ҚР аумағында болған кезеңде медициналық, психологиялық және материалдық көмек алу құқығын беруге мүмкіндік береді.

 

4.3.5. Жұмысқа орналастыру, білім беру және кәсіптік даярлау саласында мүмкіндіктер беру

        

Тілдік және мәдени ерекшеліктерді есепке алу – АСҚ-ға қызмет көрсету мен ақпарат ұсынуда маңызды фактор болып табылады, олар қызмет көрсетілетін тілді түсінбейді. АСҚ тағайындалған мемлекетте қалуға рұқсат етілгеніне немесе оған уақыт өте келе үйіне қайтуға тура келетініне қарамастан, мүмкін болған сәтте оған оңалтуға, сондай-ақ білім алуға және кәсіптік даярлыққа көмек көрсетілуі тиіс. АСҚ әлеуметтік-педагогикалық және әлеуметтік-еңбек қызметтері аясында осы көмек түрлерін әлеуметтік-педагогикалық жүйеге ұсынады (№2 кестені қараңыз).

                                                                                                            

          № 2 кесте

Әлеуметтік-педагогикалық қызметтер

Әлеуметтік-еңбек қызметтері

ü кәмелетке толмаған балалардың ұйым орналасқан жері бойынша психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациядан өтуіне жәрдемдесу;

ü психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация қорытындысының ұсынымдарын ескере отырып, әлеуметтік-педагогикалық іс-шаралар әзірлеу;

ü бағалау бағдарларын, мінез-құлық дағдыларын трансформациялау жөніндегі сабақтарды ұйымдастыру және өткізу;

ü ұйымда уақытша тәулік бойы немесе ұзақ болған жағдайда кәмелетке толмаған балаларды үйде білім беру процесіне енгізуге жәрдемдесу;

ü дамытуды кешеуілдеткен және бұзылған балалардың психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерінде немесе оңалту орталықтарында, ұйымдарда немесе ұйымның орналасқан жері бойынша түзету-дамыту көмегінің кепілдік берілген көлемін алуына жәрдем көрсету;

ü қызмет алушылардың дене мүмкіндіктері мен ақыл-ой қабілеттерін ескере отырып, білім алуына жәрдемдесу.

ü қызмет алушылардың еңбек дағдыларын тексеру бойынша іс-шаралар өткізу;

ü кәсіби бағдар мен консультация алуға жәрдемдесу;

ü қызмет алушыларды қолжетімді кәсіптер мен практикалық дағдыларға, оның ішінде емдеу-еңбек қызметі, қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ете отырып, қоғамға пайдалы жұмыстар арқылы оқыту жөніндегі іс-шараларды жүргізуге жәрдемдесу.

 

АСҚ осы 2 АӘҚ көлемін АСҚ үшін АӘҚ стандартына сәйкес АӘҚ көрсететін ұйым шеңберінде ала алады.

Өз кезегінде, егер АСҚ АӘҚ жүйесінің қатысушысы болып табылмаса, онда ол «Білім туралы», «Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР заңдарында көзделген нормалар арқылы білім беру және жұмыспен қамту жүйесінің қатысушысы бола алады.

«Білім туралы» ҚР Заңы шетелдіктердің білім алу құқығын келесі нормаларда қарастырады:

мәтінге кіріспе – Осы Заң білім беру саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, осы саладағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін айқындайды және Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың білім алуға конституциялық құқығын қамтамасыз етуге бағытталған;

Заңның 8-бабының 2-тармағында білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктер көзделген, олар ҚР-да тұрақты тұратын, сондай-ақ отбасын біріктіру мақсатында ҚР-ға келген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың білім беру саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алуға ҚР азаматтарымен тең құқықтары бар екенін регламенттейді.

ХКҰ деректері[23] бойынша 2004 және 2018 жылдар аралығындағы кезеңде 106 АСҚ біліктілікті арттыру курстарында оқудан өтті (5,9%), 31 АСҚ өзге білім беру қолдауына ие болды (1,7%).

Стипендиялық бағдарламалар бойынша білім алатын адамдарды қоспағанда, шетелдіктердің мемлекеттік білім беру тапсырысына сәйкес конкурстық негізде тегін техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім алу құқығы Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен айқындалады;

Заңның 47-бабының 1-тармағы білім алушылар мен тәрбиеленушілердің құқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін айқындайды және ҚР азаматтарының, Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың қабылдау шарттарына сәйкес білім беру ұйымдарын және білім алу нысандарын таңдауға құқығы бар екенін көздейді;

Заңның 62-бабында мыналар қарастырылған:

шетелдіктерді, оның ішінде ҚР азаматтары болып табылмайтын, ұлты қазақ адамдарды қазақстандық жоғары және (немесе) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарында стипендиялық бағдарламалар бойынша оқытуды қаржыландыру оқытудың тиісті кезеңіне бюджет қаражатын бөлу арқылы жүзеге асырылады (9-тармақ);

мемлекеттік білім беру тапсырысына сонымен қатар осы Заңның 65-бабының 4-тармағында көзделген тәртіппен құрылған оқу орындарында және (немесе) олардың филиалдарында кадрларды даярлау, сондай-ақ жоғары және (немесе) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарының дайындық бөлімдерінде шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды оқыту енеді
(5-тармақтың 6 абзацы).

Шетелдік азаматтардың құқықтарын қозғайтын «Білім туралы» ҚР Заңының келтірілген нормаларын ескере отырып, шетелдік азаматтар үшін білім алу тек ҚР аумағында тұрақты тұрған кезде ғана мүмкін болады.

Осыған байланысты ҚР «Білім туралы» Заңының 47-бабының 1-тармағына ҚР аумағында АСҚ анықталған және танылған шетелдіктердің қабылдау шарттарына сәйкес білім беру ұйымдарын және білім алу нысанын таңдауға құқығын тану бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу талап етіледі. Ұсынылған нормаларды қабылдау АСҚ-шетелдіктердің білім алу құқығын кеңейтеді, бұл тиісінше Палермолық хаттаманың 6-тармағының орындалуын қамтамасыз етеді.

АСҚ-ға қажетті әлеуметтік көмектің келесі шарасы кәсіби дайындық болып табылады, оның негізгі қағидаттары мен міндеттері «Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңының шеңберінде реттеледі.

«Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңы шетелдіктердің құқықтарын келесі заңнамалық нормаларда қорғауды қарастырады:

Заңның 2-бабының 2-тармағы, онда ҚР халықты жұмыспен қамту туралы заңнамасының қызмет саласы ҚР азаматтарына, қандастарға, ҚР-да тұратын шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға қолданылатыны көрсетіледі;

Заңның 3-бабының 13-тармағы, онда халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарының бірі ҚР азаматтарының шетелдегі және шетелдіктердің ҚР аумағындағы еңбек қызметіне байланысты мәселелерді шешуді қоса алғанда, халықты жұмыспен қамту проблемаларын шешуде халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру болып табылады;

Заңның 7-бабының 21-тармағы халықты жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органның құзыреті шеңберінде өз бетінше жұмысқа орналасу үшін шетелдікке немесе азаматтығы жоқ адамға біліктілігінің сәйкестігі туралы анықтамалар беру немесе ұзарту қағидаларын, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың өз бетінше жұмысқа орналасуы үшін басым салалардың (экономикалық қызмет түрлерінің) және оларда талап етілетін кәсіптердің тізбесін әзірлейді және бекітеді;

Заңның 28-бабы 2-тармағының 10) тармақшасы, жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамтуға қатысуы шеңберінде жұмыс берушіні өз бетінше жұмысқа орналасу үшін біліктілігінің сәйкестігі туралы анықтама негізінде тартылатын шетелдіктерді немесе азаматтығы жоқ адамдарды жұмысқа қабылдау және (немесе) олармен еңбек қатынастарын тоқтату туралы халықты жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органға ақпарат беруге міндеттейді.

Баяндалғанды ескере отырып, «Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңы тұрақты немесе уақытша тұруын көрсетпей, ҚР аумағында жүріп-тұру фактісі болған кезде шетелдіктердің ашық еңбек нарығына қатысуын регламенттейді. Шетелдіктердің ашық еңбек нарығына қатысуы ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңының келесі баптарымен анықталған:

32-бап – шетелдік жұмыс күшін тартуға квота;

33-бап – жұмыс берушілердің шетелдік жұмыс күшін тартуы;

34-бап – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың өз бетінше жұмысқа орналасу шеңберінде еңбек қызметін жүзеге асыруы;

35-бап – корпоративішілік ауыстыру шеңберінде шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың еңбек қызметін жүзеге асыруы.

ХКҰ деректері[24] бойынша 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында анықталған 100-ден астам шетелдік АСҚ түрлі мамандықтар алды (бухгалтер – 8 адам; шаштараз – 23 адам; программист/ веб-дизайнер – 4 адам; аспаз – 28 адам; визажист/маникюр және педикюр бойынша шебер – 3 адам; заңгер/ адвокат – 1 адам; өзге – 19 адам).

ХКҰ қаражаты шеңберінде көрсетілген көмек бағдарламалары аяқталғаннан кейін 183 адам (10,2%) жеке бизнесте, ҮЕҰ-да, мемлекеттік секторда жұмысқа орналасты.

Сонымен бірге, 2-бап Заңның күшін ҚР азаматтарына, қандастарға, ҚР-да тұратын шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға таратады, бұл АСҚ-шетелдіктердің қазақстандық еңбек нарығына қатысуын шектейді.

Осыны ескере отырып, «Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңының 2-бабына осы Заңның ҚР аумағында АСҚ ретінде сәйкестендірілген шетелдіктерге қолданылуын кеңейту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.

Кәсіптік оқытуды ұйымдастыру «Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңында кәсіптік білім беруге басым қатысатын адамдардың кәсіптік білімін ұйымдастыру мен мазмұнын көздейтін 19-баптың шеңберінде жүзеге асырылады.

АСҚ-шетелдіктерді кәсіптік білім беру жүйесіне енгізу мақсатында осы Заңның 7 және 19-баптарына АСҚ-шетелдіктерді кәсіптік оқытуға жіберу және жұмыспен қамту саласындағы уәкілетті органға нормативтік құқықтық актілер деңгейінде тиісті тәртіпті әзірлеуге және бекітуге құзырет беру тәртібін әзірлеу бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу талап етіледі.

«Білім туралы» және «Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңдарына ұсынылған өзгерістер мен толықтырулар АСҚ-шетелдіктерге олардың ҚР аумағында жүріп-тұрған кезеңінде білім алу және кәсіптік даярлау құқығын беруге мүмкіндік береді.

 

4.3.6. Физикалық көмек, жеке өмірге қол сұқпаушылық, одан әрі зиян келтіруден қорғау

 

ҚР-да АСҚ-ның құқықтары мен көмегін қорғау саласындағы ең бірінші нормативтік акт 2001 жылы қабылданған «Қылмыстық процеске қатысатын адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» ҚР Заңы болды, ол зардап шеккен адамдарды тұрғын үймен, тамақпен, киіммен және жанды күзетпен қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 56-бабында қабылданған норма қылмыстық іс бойынша сот үкімі шыққанға дейін жәбірленуші шетелдіктердің Қазақстанда болу мерзімін ұзартады.

ҚР Қылмыстық-процестік кодексінің жаңа редакциясы арнайы өтемақы қорынан жәбірленушілерге, оның ішінде АСҚ-ға өтемақы төлеуді көздейді.

Шекарадан тыс жерлердегі құрбандарға көмек көрсету үшін ҚР СІМ басқа мемлекеттердің аумағында анықталған АСҚ-ҚР азаматтарын қайтаруға бағытталған «Шетелдегі ҚР азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау және қамтамасыз ету» арнайы бағдарламасын іске асыруда.

2012 жылы ҚР Еңбек кодексіне жұмыскерлерді жалдаумен байланысты нормаларды жетілдіруге, жұмыс берушінің кәмелетке толмаған жұмыскерлер тізілімін жүргізуі бойынша нормаларды бекітуге және т.б. бағытталған түзетулер қабылданды, осы жылы ҚР Жоғарғы Сотының «Адам саудасы үшін жауапкершілікті белгілейтін заңнаманы қолдану практикасы туралы» №7 нормативтік қаулысымен АСҚ құқықтық мәртебесі анықталды.

ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысына сәйкес өзіне қатысты сатып алу-сату және басқа да мәмілелер, сол сияқты пайдалану не азғырып көндіру, тасымалдау, беру, жасыру, алу немесе пайдалану мақсатындағы өзге де әрекеттер тікелей жасалған тұлға жәбірленуші болып танылады. Бірақ заңнамалық деңгейде «адам саудасының құрбаны» ұғымы жоқ, тиісінше, жәбірленуші мәртебесін берудің нақты тәртібі анықталмаған.

2013 жылы адам саудасына байланысты қылмыстар үшін жауапкершілікті қатайту және адам саудасының алдын алу мәселелерін өзектендіру мақсатында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасына қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы қабылданды.

Аталған бірқатар заңнамалық актілер адам саудасына байланысты қылмыстар үшін кінәлілерді жазалау үшін тиімді шаралар қабылдауға, сондай-ақ АСҚ құқықтарын қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Сонымен бірге, АСҚ құқықтарын қорғауды іске асыру және оларға АӘҚ саласындағы заңнама шеңберінде көмек көрсету бойынша қабылданған нормалар ҚР азаматтарына, қандастарға, сондай-ақ ҚР аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға ғана қолданылады.

 

4.3.7. Уақытша тұруға ықтиярхат беру («елден шығарып жібермеу» қағидатының сақталуы)

 

Қабылданған нормативтік құқықтық актілердің ешқайсысында ҚР аумағында АСҚ мәртебесін алған шетелдік азаматтардың құқықтарын қорғауды регламенттейтін нормалар жоқ.

Қазақстанға заңды түрде немесе басқа елдерден заңсыз әкелінген АСҚ көптеген жағдайларда кейіннен көші-қон заңнамасын бұзды деп айыпталып, әкімшілік соттардың қаулылары бойынша елден шығарылады. Бұл дегеніміз, олар қылмыстан зардап шеккендер ретінде көмек пен қорғаныс алудың орнына, керісінше жазаға тартылады.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес, оларға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмыс (адам саудасы жататын) жасалғаны туралы мәлімдеген шетелдік азаматтардың өз істері бойынша қылмыстық процесс аяқталғанға дейін елде қалуға құқығы бар. Алайда, бұл ереже іс жүзінде сирек қолданылады.

Уақытша және тұрақты тұруға рұқсат беру мәселелері «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңы шеңберінде реттелген.

«Халықтың көші-қоны туралы» ҚРЗ мазмұны мыналарды қамтиды: көші-қонның негізгі түрлері, халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясаттың қағидаттары мен міндеттері, иммигранттардың құқықтары мен міндеттері, иммигранттардың келуінің, кетуінің және жүріп-тұруының жалпы шарттары, Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат алу, Қазақстандағы халықтың көші-қон процестерін басқарудың мемлекеттік жүйесі, ішкі мигранттар және ішкі мигранттарға жәрдем көрсету, заңсыз көшіп келудің алдын алу, елдің халықтың көші-қоны саласындағы заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілік және дауларды шешу.

«Халықтың көші-қоны туралы» ҚР Заңына сәйкес, ҚР аумағында бұрын елге кірген және елден шықпаған әрі ел ішінде көшіп-қонушылар ретінде анықталған ЖТЛ-шетелдік азаматтар мигранттар деп аталатын болады.

Бұл ретте Қазақстанға уақытша немесе тұрақты тұру үшін келген басқа мемлекеттің адамы не азаматтығы жоқ адам иммигрант деп аталады.

«Көші-қон туралы» ҚРЗ мәтіні бойынша мигрант немесе иммигрант ел аумағында уақытша немесе тұрақты тұра алады.

«Халықтың көші-қоны туралы» ҚРЗ 3-бабына сәйкес шетелдік мынадай себептер бойынша тұрақты немесе уақытша тұра алады:

1) тарихи отанына оралу мақсатында;

2) отбасын біріктіру мақсатында;

3) білім алу мақсатында;

4) еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатында;

5) гуманитарлық және саяси уәждер бойынша.

Қазақстанда тұруға тұрақты немесе уақытша тұруға ықтиярхат алу рәсімі «Халықтың көші-қоны туралы» ҚРЗ 23-бабында (4 тарау) немесе 27-47 баптарында көрсетілген.

Бұл ретте АСҚ болған адамдардың жүріп-тұруымен немесе оларға резиденттік мәртебе беруге байланысты мәселелерді «Көші-қон туралы» ҚРЗ нормалары көздемейді.

Резиденттік мәртебе – АСҚ болған шетелдік азаматтарды практикалық қорғау әдістерінің бірі, онда мемлекет адам саудасынан зардап шеккен адамдарды тиісті уақытша визамен қамтамасыз етеді, бұл мемлекет аумағында қылмыстық, азаматтық және өзге де процестер немесе тыңдаулар біткенше олардың заңды түрде жүріп-тұру құқығына (жұмыс істеу құқығын қоса алғанда) мүмкіндік береді.

«Халықтың көші-қоны туралы» ҚРЗ-да шетелдіктердің құқықтарын қорғауға бағытталған заңнамалық нормалардың болмауына байланысты, АҚШ Мемлекеттік департаментінің баяндамасында айтылғандай, көп жағдайда шетелдік ретінде анықталған шетелдік адам заңсыз мигрант ретінде елден шығарылады.

Осыны ескере отырып, Палермолық хаттаманың 7-бабын сақтау мақсатында ҚР аумағында анықталған және АСҚ деп таныған көшіп келушілердің құқықтарын қорғау бөлігінде «Халықтың көші-қоны туралы» ҚРЗ-ға өзгерістер енгізу талап етіледі.

Сондай-ақ «Халықтың көші-қоны туралы» ҚРЗ-ның 11-бабы уәкілетті органға ҚР Ішкі істер министрлігімен және ҚР Сыртқы істер министрлігімен келісім бойынша ҚР аумағында АСҚ деп танылған шетелдіктерге уақытша тұруға рұқсат беру қағидаларын әзірлеу және бекіту құзыретін беру бөлігінде толықтыру керек.

«Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» ҚР Заңы (бұдан әрі – «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» ҚРЗ) шетелдіктердің негізгі құқықтары мен міндеттерін, олардың ҚР-ға келу, ҚР аумағында жүріп-тұру және ҚР-дан кету тәртібін анықтайды.

«Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» ҚР Заңының 5-бабының бірінші абзацында ҚР-дың адам құқықтарын бұзудың құрбаны болған шетелдіктерге баспана беру құқығын беретіні айтылған.

БҰҰ Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы Комиссары, егер олар нәсіліне, дініне, ұлтына, қандай да бір әлеуметтік топқа немесе саяси пікірге байланысты қылмыстық қудалаудың құрбаны болады деп негізделген алаңдаушылық болса, АСҚ-ға айналған немесе сондай болу қаупі бар кейбір адамдар Босқындардың мәртебесі туралы конвенцияға (1951 ж.) және 1967 жылғы Хаттамаға сәйкес босқындарды халықаралық қорғауға құқылы болуы мүмкін деп атап өтті.

«Қазақстан Республикасының Босқындар мәртебесі туралы конвенцияға және Босқындардың мәртебесіне қатысты хаттамаға қосылуы туралы»1998 жылғы 15 желтоқсандағы № 317-I ҚР Заңын қабылдай отырып, Қазақстан 1998 жылдан бастап осы Конвенцияның қатысушысы болып табылады.

БҰҰ БЖКБ берген ұсынымды, Палермолық хаттаманың, Босқындар мәртебесі туралы конвенцияның нормаларын ескере отырып, ҚР аумағында АСҚ болған шетелдіктерге уәкілетті орган белгілеген тәртіппен тегін уақытша тұруға рұқсат алу құқығын беру бөлігінде «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» ҚРЗ 5-бабын толықтыру талап етіледі.

Осы нормаларды қабылдау Палермолық хаттаманың 7-бабының талаптарын орындауға ықпал ететін болады, онда қатысушы мемлекеттер АСҚ-ның тиісті жағдайларда оның аумағында уақытша немесе тұрақты негізде қалуына мүмкіндік беретін заңнамалық немесе басқа да тиісті шараларды қабылдау мүмкіндігін қарастырады.

Сондай-ақ осы заңнамалық нормаларды қабылдау бюджет қаражаты есебінен АСҚ-шетелдіктерге АСҚ-ны физикалық, психологиялық және әлеуметтік оңалтуды қамтамасыз етуді және оларға баспана беруді қоса алғанда, АӘҚ-ға тікелей қол жеткізуді қамтамасыз етеді.

Баяндалғанды ескере отырып, жоғарыда ұсынылған нормаларды «АӘҚ туралы» ҚРЗ-да қабылдау Палермолық хаттаманың 6-бабының 3-тармағында көзделген АСҚ-шетелдіктер үшін әлеуметтік шаралардың барлық көлемін көрсетуге ықпал ететінін атап өткен жөн:

әлеуметтік-тұрмыстық қызметтер шеңберінде баспана беру (АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 1) тармақшасы);

әлеуметтік-құқықтық қызметтер шеңберінде құқықтық көмек көрсету және аудармашының қызметтері (АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 8) тармақшасы);

әлеуметтік-медициналық қызметтер шеңберінде оңалтуға көмек (АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 2) тармақшасы);

әлеуметтік-психологиялық қызметтер шеңберінде психологиялық көмек көрсету (АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 3) тармақшасы);

әлеуметтік-еңбек қызметтері шеңберінде кәсіптік даярлау (АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 5) тармақшасы);

әлеуметтік-педагогикалық қызметтер шеңберінде білім беру (АСҚ үшін АӘҚ стандартының 40-тармағының 4) тармақшасы).

Өз кезегінде, егер АСҚ-шетелдік азамат АӘҚ жүйесінің қатысушысы болмаса, онда «Денсаулық және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексіне, «Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі туралы», «Халықтың көші-қоны туралы», «Білім туралы», «Халықты жұмыспен қамту туралы», «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңдарына ұсынылған өзгерістер мен толықтырулар ҚР аумағында анықталған АСҚ-шетелдіктерге әлеуметтік көмек және әлеуметтік қолдау шараларын көрсетуге ықпал ететін болады.

Айта кету керек, уақтылы әлеуметтік көмек көрсету және қорғау АСҚ-ға теріс әсерді азайтуға, құқық қорғау органдарымен ынтымақтасуға және жәбірленушілер сияқты адам саудасы саласындағы қылмыстарды тергеуге көмектесуге дайын болу ықтималдығын арттыруға ықпал етеді, бірақ сонымен бірге осындай жасалған қылмыстардың куәгерлері бола алады.

 

3-ші және 4-ші бөлімдердің ұсынымдары

 

  • Адам саудасының алдын алу және оған қарсы күрес мәселелері бойынша мүдделі мемлекеттік органдардың нақты құзыреттері мен өкілеттіктерін айқындау, адам саудасына қарсы іс-қимыл саласында ҮЕҰ-мен және дағдарыс орталықтарымен өзара іс-қимылдың тиімділігін арттыру, сондай-ақ Палермолық хаттаманың ережелерін практикада орындау мақсатында «Адам саудасына қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының жеке Заңын әзірлеуді және қабылдауды ұсынамыз.
  • ҚР Қылмыстық Кодексінің 3-бабын (2014 жылғы 3 шілдедегі редакциядағы) «адам саудасына байланысты қылмыстар» ұғымын түсіндірумен толықтыруды ұсынамыз, онда көрсетілген қылмыстардың тізбесін ҚК-нің 128-бабына ескертуге (1997 жылғы 16 шілдедегі редакциядағы) ұқсас келтіру қажет, сондай-ақ «сатып алу-сату, адам саудасына қатысты өзге де мәмілелер» және «жәбірленушінің жоспарланған қанауға келісімі» ұғымдарына түсіндірме беруді ұсынамыз.
  • ҚР Қылмыстық кодексінің 128 және 135-баптарында адам саудасы және кәмелетке толмағандар саудасы үшін жауапкершілік қарастырылған. ҚК-нің жоғарыда көрсетілген баптарында осы құқыққа қарсы әрекеттерді жасау тәсілдері туралы мәселелер қамтылмағандықтан, осы анықтамаларды БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу және жолын кесу және ол үшін жазалау туралы Хаттаманың нормаларына сәйкес енгізу қолайлы болып табылады.
  • Адам саудасы мен кәмелетке толмағандарға қатысты қайталама қылмыстық ниеттің алдын алу және болдырмау үшін тиімді жағдай жасау мақсатында 2014 жылғы 3 шілдедегі ҚР Қылмыстық кодексінің 128 «Адам саудасы» және 135 «Кәмелетке толмағандар саудасы» баптарында адамдар мен кәмелетке толмағандарды саудаға салғаны үшін жазалау мерзімдерін ұлғайтуды қарастыруды ұсынамыз.
  • Адам саудасы саласындағы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті күшейту мақсатында ҚК-нің 116-бабына (2014 жылғы 3 шілдедегі редакциясында) адамның тіндерін ғана емес, жасушаларын да заңсыз алып қойғаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы толықтыру енгізуді ұсынамыз.
  • Сексуалдық қанау мақсатында кәмелетке толмағандарды сатуға байланысты қылмыстық істердің санаттары бойынша (ҚР ҚК 133-бабы) және кәмелетке толмағанды жезөкшелікпен айналысуға тарту бойынша (ҚР ҚК 134-бабы) адам саудасына байланысты істерді қарау кезінде қатысу үшін заңнамалық тәртіппен жаңа фигура – әлеуметтік психологты (әлеуметтік қызметкер мен психологтың бір тұлғасында) енгізуді ұсынамыз.
  • Азаматтардың және басқа тұлғалардың бұзылған еңбек құқықтарын тиімді қорғау мақсатында ҚР ҚК «Еңбек заңнамасын бұзу» атты 152-бабының 1, 2-бөлімдерін жеке айыптау санатынан жеке-жариялы айыптау қылмыстары санатына ауыстыруды ұсынамыз.
  • Адам саудасы туралы істер бойынша жәбірленушілерге келтірілген материалдық залалды өтеу туралы мәселені шешу үшін ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне ҚР ІІМ-мен бірлесіп, келтірілген материалдық залалды өндіріп алу бойынша есеп айырысуды жүргізудің арнайы әдістемесін әзірлеуді ұсынамыз.
  • АҚШ-тың адам саудасына қарсы іс-қимыл саласындағы тәжірибесі бойынша ҚР Құқық қорғау органдарында психологтың арнайы білімі бар және құқық қорғау органдарының қызметкерлері болып табылмайтын адамдардан тұратын, оларға дәлел мәртебесі бар бейнежазбаны қолдана отырып әңгімелесу жүргізу құқығын бере отырып, жәбірленушілермен жұмыс істеу жөніндегі бөлім құруды ұсынамыз, бұл ҚР Қылмыстық-процестік кодексіне тиісті өзгерістер енгізуді талап етеді.
  • ҚР ҚПК-де жас ерекшелігіне немесе физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты болған оқиғаның мән-жайы туралы ауызша хабарлау мүмкіндігінен айырылған адамдардың бейнежазбаны оған дәлелдемелер мәртебесін бере отырып қолданып, суреттер, схемалар мен оларға түсініктемелер беру арқылы хабарлау құқығын қарастыруды ұсынамыз.
  • Адам саудасына байланысты қылмыстарды анықтау деңгейін арттыру мақсатында АҚШ пен ЕО-ның бірқатар дамыған елдерінің тәжірибесі бойынша құқық қорғау және мемлекеттік органдардың адам саудасына қарсы іс-қимыл саласындағы үкіметтік емес ұйымдармен және дағдарыс орталықтарымен өзара іс-қимылының тиімділігін арттыруды ұсынамыз.
  • Адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу мен анықтаудың тиімділігін арттыру мақсатында полиция қызметкерлерінің, ең алдымен арнайы мекемелер мен учаскелік, сондай-ақ көші-қон қызметінің қызметкерлерін адам саудасының ықтимал құрбандарын анықтау тұрғысынан арнайы әзірленген нысандар бойынша сауалнама жүргізуді міндеттеуді ұсынамыз.
  • Сондай-ақ тиісті туристік агенттіктердің ҚР аумағынан тыс жерлерге шығатын ҚР азаматтарына туристік жолдамалар беру саласындағы мониторингті күшейту тетіктерін әзірлеуді ұсынамыз.
  • Адам саудасы саласындағы ықтимал құқық бұзушылықтарға тиісті ден қою және тіркеу үшін туристік агенттіктердің Қазақстан Республикасынан азамат шыққан кезде рейстің нөмірін, жіберілген орнын және құзыретті органдардың одан әрі мониторингі үшін қайту күнін көрсете отырып, Қазақстан Республикасының құзыретті органдарын міндетті түрде хабардар етуін ұсынамыз.
  • Қазақстан Республикасының аумағында азаматтарды және өзге де адамдарды жұмысқа қабылдау туралы тиісті құжаттарды ресімдемей еңбекке пайдалану фактілерін анықтау, сондай-ақ осындай құқық бұзушылықтарды болдырмау мақсатында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетіне мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, шаруа және фермер қожалықтарын қоса алғанда, әртүрлі қызмет объектілеріне бару арқылы тұрақты жұмыс істейтін мониторингтік топ құруды ұсынамыз.
  • Азаматтар мен өзге де адамдарды еңбекке пайдалану фактілерін анықтаудың тиімділігін арттыру үшін мемлекеттік еңбек инспекторларын жүйелі негізде адам саудасының құрбандарын сәйкестендіру және құқық қорғау органдарына қайта бағыттау мәселелері мен тактикасына оқытуды ұсынамыз.
  • Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелеріне сәйкес, сондай-ақ адам саудасына қарсы іс-қимыл бойынша үздік халықаралық тәжірибені ескере отырып, ҚР ұлттық заңнамасын одан әрі жетілдіру жөніндегі жұмысты жалғастыру ұсынылады.
    • Адам саудасына қарсы іс-қимыл туралы 2005 жылғы 16 мамырдағы Еуропа Кеңесінің конвенциясына және 2007 жылғы 25 қазандағы балаларды сексуалдық сипаттағы қанаудан және қорлаудан қорғау туралы Еуропа Кеңесінің Конвенциясына қол қою мүмкіндігін қарау, бұл адам саудасының құрбандары үшін адамның негізгі құқықтарын қамтамасыз етуге, балаларға қатысты сексуалдық қанаудың және сексуалдық зорлық-зомбылықтың барлық нысандарымен күресті күшейтуге, сондай-ақ мониторинг пен бақылаудың ерекше тетігін жасауға ықпал етеді.
    • Қылмыстық процестен тыс адам саудасы құрбандарының құқықтық мәртебесін айқындауды заңнамалық тұрғыдан бекіту және адам саудасы бойынша қылмыстық іс қозғау фактісіне қарамастан, адам саудасы құрбандарын мемлекеттік қорғау мен оларға көмек көрсетуді қамтамасыз ету ұсынылады. Сондай-ақ, құқық қорғау органдарымен ынтымақтастық туралы қабылданған шешімге қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында адам саудасының құрбаны болған басқа мемлекеттердің азаматтары үшін тұруға уақытша ықтиярхат (жүріп-тұруға рұқсат) беруді заңнамалық тұрғыдан бекіту.
    • Адам саудасының құрбандарын анықтау, олардың қорғану мен көмек алуы және адам саудасының құрбандарына тікелей көмек көрсету үшін қайта бағыттау саласындағы әрбір ведомство мен ұйымның нақты міндеттері мен рөлін, сондай-ақ жұмылдырылған ұйымдар мен ведомстволар арасындағы
      іс-қимыл тәртібін анықтайтын құқық қорғау органдары, ҮЕҰ, денсаулық сақтау, білім беру мекемелері, әлеуметтік қызметтер және басқа да құзыретті мемлекеттік органдар арасында адам саудасының құрбандарын анықтау мен қайта бағыттаудың тиімді ұлттық тетігін әзірлеу және іске қосу.
    • Қазақстан Республикасының Палермолық хаттама шеңберінде қабылдаған халықаралық міндеттемелерін орындау мақсатында, сондай-ақ адам саудасының шетелдік құрбандарының Қазақстан аумағында уақытша немесе тұрақты негізде қалуына мүмкіндік беретін тиісті шараларды қабылдау, адам саудасының шетелдік құрбандарын физикалық, психологиялық және әлеуметтік қалпына келтіруді қамтамасыз ету жөніндегі шараларды іске асыру, ҚР Үкіметі мен уәкілетті мемлекеттік органдарға «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасының құрбандарына - шетел азаматтарына әлеуметтік қызметтер көрсету саласында өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасын әзірлеп, қабылдауды ұсынамыз.
    • «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасының құрбандарына-шетел азаматтарына әлеуметтік қызметтер көрсету саласында өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасы негізінде Қазақстан Республикасының келесі заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қарастыру:
    • «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV ҚР Кодексі;
    • «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» 1995 жылғы 19 маусымдағы №2337 ҚР Заңы;
    • «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148 ҚР Заңы;
    • «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III ҚР Заңы;
    • «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» 2008 жылғы 29 желтоқсандағы № 114-IV ҚР Заңы;
    • «Халықтың көші-қоны туралы» 2011 жылғы 22 шілдедегі № 477-IV ҚР Заңы;
    • «Халықты жұмыспен қамту туралы» 2016 жылғы 6 сәуірдегі № 482-V ҚР Заңы.
    • «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру шеңберінде Қазақстанда уақытша тұратын шетелдіктерді, әсіресе еңбекші-мигранттарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы өмірлік қиын жағдайға тап болған азаматтығы жоқ адамдарды арнаулы әлеуметтік қызмет алушылар тізбесіне енгізу.
    • Қазақстан Республикасының аумағында өмірлік қиын жағдайға тап болған барлық санаттағы адам саудасының шетелдік құрбандарының әлеуметтік құқықтарын тиімді қорғау мақсатында оларды мемлекет тарапынан қорғалуға құқығы бар халықтың қауқарсыз тобы ретінде әзірленіп жатқан ҚР Әлеуметтік кодексінің жобасына енгізуді ұсынамыз.
    • Адам саудасы және қатыгез қарым-қатынас құрбандарына қызмет көрсететін дағдарыс орталықтары мен баспаналардың қызметін мемлекеттік қолдау және бюджеттен қаржыландыру мақсатында ҚР Бюджет кодексінің 26-34, 53-55-баптарына тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін.
    • Қылмыстық жауапкершілікті күшейту мақсатында адам саудасына және кәмелетке толмағандарға байланысты қылмыстар жасаған адамдарға ескіру мерзімдерін қолданбау туралы норманы заңнамалық түрде белгілеу.
    • Адам саудасының шетелдік құрбандары үшін кемінде күнтізбелік 30 күн мерзімге «оңалту және ойлану кезеңін» заңнамалық түрде бекіту, осы мерзім ішінде оларға қатысты елден шығарып жіберу бойынша ешқандай шаралар қолданылмауы тиіс, осылайша құқық қорғау органдарымен ынтымақтастық туралы негізделген және саналы шешім қабылдауға мүмкіндік беру үшін оңалтуды алу мүмкіндігі берілуге тиіс.
    • Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына «Адам саудасы үшін жауапкершілікті белгілейтін заңнаманы қолдану практикасы туралы» жаңа нормативтік қаулы әзірлеуді және қабылдауды ұсынамыз.
    • Адам саудасына байланысты қылмыстарды ашу бойынша ынтымақтастықты нығайту мақсатында адам саудасының құрбандары шыққан негізгі елдердің, мысалы, ТМД және Орталық Азия елдерінің құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен ҚР құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің бірлескен оқуын өткізуге бастамашылық жасау.
    • ҚР-да адам саудасына қарсы күрес бойынша Орталық Азия мемлекеттерінен келген еңбекші-мигранттар ел азаматтарымен қатар адам саудасының құрбандары болып табылатынын ескере отырып, Орталық Азияда адам саудасына қарсы күрес бойынша бірыңғай сенім телефонының желісін (қоңырау шалудың бір нөмірі) құруға бастама жасау және, осылайша, тәуекел топтарынан адам саудасының әлеуетті құрбандарының межелі ел ретінде ҚР-дағы сенім телефонының жұмысы туралы хабардар болуын арттыру.
    • Құқық қорғау органдары тарапынан адам саудасы саласындағы қылмыстардың алдын алу бойынша шараларды күшейту: адам саудасына байланысты тауарлар мен қызметтердің ұсыныстарын қамтитын, сондай-ақ осындай қызметтерге сұраныс тудыратын БАҚ пен телекоммуникациялық желілерде материалдарға үнемі мониторинг жүргізу; ҚР ІІМ арнаулы бөлімшесінің және оның аумақтық органдарының адам саудасына қарсы күрес жөніндегі жоғары білікті мамандардың кадрлық құрамын күшейту, қосымша штат бірліктерін бөлу; құқық қорғау органдары қатарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, сондай-ақ полиция қызметкерінің имиджін және оның жұмыс сапасын жақсартуға бағытталған түрлі әлеуметтік және ақпараттық науқандар өткізу арқылы полицияның имиджін жақсарту бойынша шаралар қабылдау; адам саудасына байланысты қылмыстарды жасауға кінәлі ҚР мемлекеттік лауазымды тұлғаларының қылмыстық жауапкершілігін күшейту және ҚР Қылмыстық кодексіне тиісті толықтырулар енгізу; кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау туралы, оның ішінде: жұмысқа орналастыру, еңбекті, балалардың өмірі мен денсаулығын қорғау туралы, халықаралық бала асырап алуды қоса алғанда, бала асырап алу және қамқоршылық туралы заңдардың орындалуына прокурорлық қадағалауды күшейту; туристік фирмалар, сондай-ақ шетел азаматтары мен ҚР азаматтарына консультациялық және өзге де қызметтер көрсететін ұйымдар мен жеке тұлғалар қызметінің заңдылығын тұрақты тексеруді қамтамасыз ету; Қазақстан Республикасының азаматтарын шетелде жұмысқа орналастыру және оқыту бойынша қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер, сондай-ақ неке және модельдік агенттіктер қызметіндегі заңдылыққа прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру; халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесу және жұмыссыздықтан қорғау саласында қызмет көрсету бойынша халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қамсыздандыру туралы заңнаманың бұзылуына уақтылы және тиімді ден қою; халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қамсыздандыру туралы; негіздер болған кезде прокурорлық тексерулер материалдарын қылмыстық істерді қозғау үшін тергеу органдарына жедел жіберу керек.
    • Құқық қорғау және өзге де құзыретті мемлекеттік органдар, сондай-ақ ҮЕҰ мен дағдарыс орталықтары адам саудасының құрбандарын, әсіресе шетелдік еңбекші-мигранттар, сондай-ақ әйелдер мен балаларды сәйкестендіру жөніндегі жұмысты күшейтсін.
    • Көші-қон қызметін, әкімшілік және криминалдық полицияны қоса алғанда, құқық қорғау органдарының қызметкерлері, сондай-ақ қабылдау-бөлу орындарының қызметкерлері (жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ адамдар үшін) және басқа ведомстволардың қызметкерлері (мемлекеттік еңбек инспекциясы, денсаулық сақтау органдары, әлеуметтік қызметтер, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, КБО қызметкерлері және басқалар) үшін адам саудасының құрбандарын бастапқы сәйкестендіру жөніндегі нұсқаулықтарды әзірлеу және енгізу.
    • ІІМ және ҚР Бас прокуратурасына ҮЕҰ мен халықаралық ұйымдарды тарта отырып, Қазақстан Республикасы адам құқықтарын қорғау және адам саудасына қарсы күрес саласындағы алған халықаралық міндеттемелердің орындалуына тұрақты мониторингті қамтамасыз ету ұсынылады.
    • ТМД-ға қатысушы елдер арасындағы реадмиссия туралы шарттарға қол қою және оларды ратификациялау жөніндегі жұмыстарды жалғастыру; Орталық Азия өңірі елдері мен ТМД, Еуропалық Одақ, басқа да дамыған елдер арасындағы ынтымақтастықты нығайту; қатысушы елдердің заңсыз көші-қонның, оның ішінде адам саудасының алдын алу саласындағы ынтымақтастығын дамыту.
    • Уәкілетті мемлекеттік органдар адам саудасына қарсы іс-қимылдың үздік халықаралық тәжірибесін зерделеп (мысалы, АҚШ және әлемнің басқа да дамыған елдері), оны ҚР-да адам саудасына қарсы күресте практикада қолдансын.
    • Уәкілетті мемлекеттік органдар қаржылық қамтамасыз етіп, ҮЕҰ-мен бірлесе БАҚ-та: адам саудасының тәуекелдері туралы жұртшылықтың хабардар болуын арттыру жөнінде; адам саудасының құрбандарына арналған қазіргі көрсетілетін қызметтер туралы жұртшылық пен тәуекел топтарының хабардар болуын арттыру жөнінде; арзан жұмыс күшіне, коммерциялық секс қызметтеріне және қанаудың басқа да нысандарына сұранысты азайту жөнінде білім беру және ақпараттық науқандарды жүйелі түрде жүргізсін.
    • «116 16» және «150» сенім телефондарының жұмысы туралы халықты кеңінен хабардар ету жөнінде шаралар қабылдау.

Жедел желі жұмысын жақсарту үшін (ақпаратты алу және өңдеу кезіндегі іс-қимыл алгоритмі, оны мемлекеттік органдарға тексеру үшін беру, консультанттарды оқыту) АҚШ-тан шыққан «Polaris» ҮЕҰ жұмыс тәжірибесін зерделеуді және практикалық қызметте қолдануды ұсынамыз.

  • «116 16» сенім телефоны үшін мемлекеттік қаржыландыруды қамтамасыз ету. Бұл ретте «Қазақтелеком» ҰК АҚ-мен сенім телефоны үшін телефон байланысы қызметтерін ақысыз негізде ұсыну мүмкіндігін келісу ұсынылады.
  • Уәкілетті мемлекеттік органдар өмірлік қиын жағдайға тап болған балаларға, ҚР-ға келген еңбекші-мигранттарға және халықтың қауқарсыз топтары қатарындағы адамдардың басқа да санаттарына олардың құлдыққа түсуіне жол бермеу мақсатында уақтылы әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған бағдарламаларды әзірлесін және іске асырсын.
  • Құқық қорғау органдарының қызметкерлерін-учаскелік полиция инспекторларын, ювеналдық полиция инспекторларын адам саудасының құрбандарына деген біржақты көзқарасты жою үшін тұрақты оқыту, адам құқықтарының сақталуын және тиісті қылмыстарды анықтау мен тергеу кезінде зардап шеккендердің мүдделерінің басымдығын қамтамасыз ету, толерантты қарым-қатынасты, жанашырлықты, адам саудасының құрбандарына эмпатия сезімін тәрбиелеу үшін ҮЕҰ мен дағдарыс орталықтарын тарту.
  • Тәуелсіз сарапшылар мен азаматтық секторды тарта отырып, адам саудасы саласында кешенді ғылыми зерттеулер жүргізу.
  • ҮЕҰ және дағдарыс орталықтарының қатысуымен адам саудасының құрбандарын сәйкестендіру саласында құқық қорғау және өзге де құзыретті органдардың (барлық деңгейдегі жергілікті әкімдіктердің) қызметкерлерін, сондай-ақ білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерінің қызметкерлерін, оның ішінде автомобиль, өзен, темір және әуе көлігі қызметкерлері мен жұмыскерлерін тұрақты оқытуды жүргізу.
  • Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларының және ҚР облыстарының әкімдіктері қауіпсіз тұру қызметтерін, медициналық және психологиялық көмекті, кәсіптік даярлауды, заң консультацияларын және өзге де көмек түрлерін қоса алғанда, адам саудасының құрбандарына көмек көрсету және қорғау үшін жергілікті бюджеттерде дағдарыс және оңалту орталықтарын қаржыландыруды көздесін.

Үкіметке, уәкілетті мемлекеттік органдарға, ҮЕҰ-ға және Қазақстан Республикасының дағдарыс орталықтарына мынадай бағыттағы жұмыстарды жандандыруды ұсынамыз, атап айтқанда:

  • ҚР Үкіметіне адам саудасына, соның ішінде ақшаны жылыстатуға, сыбайлас жемқорлыққа, мигранттарды заңсыз әкелу мен әкетуге және ұйымдасқан қылмыстың барлық түрлеріне байланысты қылмыстарға қарсы күрес саласында екіжақты және көпжақты келісімдер жасасу арқылы Еуразиялық экономикалық одаққа және ТМД-ға мүше мемлекеттермен ынтымақтастықты күшейтуді ұсынамыз.
  • Барлық адамдарды күштеп жоқ қылып жіберуден қорғауға арналған халықаралық конвенцияның 31 және 32-баптарына сәйкес БҰҰ Күштеп жоқ қылып жіберу жөніндегі комитетінің жеке және мемлекетаралық хабарламаларды алу және қарау жөніндегі құзыретін тану мүмкіндігін қарастыруды ұсынамыз.
  • Қазақстан Республикасының заңнамасын еңбекпен қанау фактілері бойынша адамды саудаға салушыларды қылмыстық және әкімшілік жауаптылыққа тарту бөлігінде жетілдіру.
  • Құқық қорғау органдары мен мемлекеттік еңбек инспекторларына адам саудасы мен бала еңбегін пайдаланудың барлық жағдайларын тиімді тергеуді, кінәлі адамдарды жауапқа тартуды және тиісті жазаға тартуды ұсынамыз.
  • Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігіне мемлекеттік және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында адам саудасына қатысы бар немесе оған жәрдемдесетін сыбайлас жемқорлық қылмыстарды анықтау және ашу бойынша жұмысты күшейтуді ұсынамыз.
  • Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары адам саудасы құрбандары мен олардың жақын туыстарының, сондай-ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында қылмыс куәгерлерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде қажетті шаралар қабылдасын.
  • ҚР Бас прокуратурасына адам саудасымен, соның ішінде балалармен байланысты қылмыстық істерді тергеумен айналысатын ішкі істер органдарының қызметінде адам құқықтары мен заңдылықтың сақталуын қадағалауды күшейтуді ұсынамыз.
  • ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мүдделі мемлекеттік органдардың, мамандандырылған ҮЕҰ мен дағдарыс орталықтарының қатысуымен адам саудасының құрбандарын әлеуметтік қайта интеграциялауға және жұмысқа орналастыруға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар әзірлесін.
  • ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мүдделі мемлекеттік органдардың, ҮЕҰ мен дағдарыс орталықтарының қатысуымен Комиссияның осы арнайы баяндамасының ұсынымдарына сәйкес адам саудасының құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету стандарттарын жетілдірсін.
  • ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Адам саудасының құрбандарына көрсетілетін арнаулы әлеуметтік қызметтердің сапа критерийлері мен сапасын айқындау тетігін әзірлеп, енгізсін.
  • Жұмылдырылған мемлекеттік органдардың, мамандандырылған ҮЕҰ және дағдарыс орталықтарының қызметкерлерін адам саудасының құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету мәселелері бойынша тұрақты негізде оқытуды жүргізу.
  • Адам саудасының құрбандары үшін арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдарды материалдық-техникалық базамен қамтамасыз ету (мемлекеттік баланста тұрған объектілерді сенімгерлік басқаруға беру мүмкіндігін қарау).
  • Адам саудасының құрбандарына тегін заң көмегін уақтылы көрсетуді қамтамасыз ету мақсатында үкіметтік емес ұйымдар мен жоғары оқу орындарының заң клиникаларына алғашқы заң көмегін көрсетуге қатысу құқығын беру туралы мәселені қарауды ұсынамыз.
  • Құрбандарға, оның ішінде адам саудасының құрбандарына тегін заң көмегін көрсететін бастапқы және қайталама заң көмегін ұйымдастыру стандарттарын және ұйымдарды іріктеу критерийлерін әзірлеу.
  • ҚР Үкіметі мен уәкілетті мемлекеттік органдары барлық санаттағы адам саудасының құрбандарына әлеуметтік қызметтер көрсету үшін бизнес-құрылымдарды белсенді түрде тартсын.
  • Адам саудасының құрбандары үшін арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдар үшін тұрақты үш жылдық қаржыландыруды қамтамасыз ету мүмкіндігін қарастыру және ҚР Бюджет кодексінің 53, 54 және 55-баптарына: «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтан және адам саудасынан жәбірленушілерді қорғау, оңалту, реинтеграциялау және бейімдеу бойынша инфрақұрылымды дамыту» тармағын енгізу.
  • Жергілікті атқарушы органдар бұқаралық ақпарат құралдарын, үкіметтік емес ұйымдарды, жеке секторды тиімді тарту арқылы адам саудасының құрбандары болуы мүмкін адамдарға, сондай-ақ қалың жұртшылыққа бағдарланған ақпараттық-түсіндіру науқанын қаржыландырсын.
  • ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі балаларды зорлық-зомбылықтың барлық түрлерінен, соның ішінде адам саудасынан қорғау мәселелері бойынша телеарналардан қысқа метражды әлеуметтік роликтерді тегін көрсету мүмкіндігін қарастырсын.
  • Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларының және облыстардың әкімдіктері адам саудасына қарсы іс-қимыл жөніндегі өңірлік ведомствоаралық комиссиялардың қызметін жандандырсын.
  • «Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы адам құқықтары аспектісінде кәсіпкерлік қызметтің БҰҰ Нұсқаулық қағидаттарын қолдана отырып, ҮЕҰ-мен ынтымақтастықта адам саудасы және мәжбүрлі еңбек тәуекелдерін бағалау үшін бизнес-құрылымдар пайдалана алатын көрсеткіштер мен нормативтердің тізбесін әзірлеп, құрастырсын.
  • Жеке секторды қаналатын жұмыс күшін пайдаланудан бас тартуға ынталандыру және ынталандыру тетіктерін әзірлеу, мысалға қабылданған этикалық мінез-құлық кодексін ұстанатын корпорациялар мен ұйымдар үшін салықтық жеңілдіктер енгізу жолын қарастыру.
  • Ашықтықты қамтамасыз ету және мемлекеттік институттар мен азаматтық қоғам арасындағы ынтымақтастықты нығайту үшін алдағы уақытта барлық мүдделі ұйымдарға Қазақстан Республикасы Үкіметінің Адам саудасына байланысты 2018-2020 жылдарға арналған қылмысқа қарсы күрес, оны болдырмау және алдын алу жөніндегі іс-шаралар жоспарын және кейінгі жоспарларды жыл сайын іске асыру қорытындылары туралы ақпаратқа қолжетімділікті қамтамасыз ету ұсынылады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Соңғы жылдар ішінде ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Халықаралық көші-қон ұйымының ҚР-дағы Өкілдігімен, Нұр-Сұлтандағы ЕҚЫҰ Бағдарламалар Офисімен, азаматтық қоғаммен және дағдарыс орталықтарымен бірлесіп, 2017-2021 жылдарға арналған Көші-қон саясатын жетілдіру жөніндегі үкіметтік кешенді жоспарды, сондай-ақ 2018-2020 жылдарға арналған Адам саудасына байланысты қылмыстарға қарсы күрес, олардың алдын алу және профилактикасы жөніндегі іс-шаралар жоспарын іске асыру тұрғысынан қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғау мәселелерін белсенді көтерді.

Адам құқықтары жөніндегі комиссия ХКҰ Миссиясының қатысуымен әлеуметтік бейімсіздікке және депривацияға әкеп соққан қатыгездікпен қарау нәтижесінде ҚР аумағында өмірлік қиын жағдайда қалған азаматтар мен өзге де адамдарға қатысты «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» ҚР Заңын іске асыруға да ықпал етті.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы мен құқық қолдану практикасы негізінен заңсыз көші-қонға қарсы күреске және аз дәрежеде адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу және анықтау тиімділігін арттыруға, оның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында уақытша тұратын еңбекші-мигранттар мен адам саудасының шетелдік құрбандарын әлеуметтік қорғау мен мүдделерін қорғауға бағдарланғанын мойындау керек. Бұл фактілердің адам саудасының шетелдік құрбандарын қайтадан құрбан етуге және одан әрі әлеуметтік бейімсіздікке және депривацияға алып келгені сирек емес.

Комиссияның осы талдамалық баяндамасында Қазақстан аумағында тұрақты немесе уақытша тұратын барлық еңбекші-мигранттар мен адам саудасының шетелдік құрбандарының медициналық қызмет көрсетуге, әлеуметтік, құқықтық және психологиялық көмекке қол жеткізуін қамтамасыз ету қажеттілігі атап өтілген.

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның пікірінше, мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметінде қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғау мәселелерін өзектендіру, азаматтық қоғам институттары мен дағдарыс орталықтарының әлеуетін олардың азаматтық, әлеуметтік, еңбек, экономикалық және мәдени құқықтарын қорғауда толық пайдалану қажет.

Қазақстанда уақытша болатын еңбекші-мигранттар мен адам саудасының шетелдік құрбандарының құқықтарын қорғау және олардың арнайы әлеуметтік қызметтерге қол жеткізуін қамтамасыз ету жөніндегі ұлттық тетіктер Палермолық хаттама шеңберіндегі халықаралық міндеттемелерді ескере отырып, елеулі түзетуді қажет етеді.

Талдамалық баяндаманың тиісті бөлімдерінде келтірілген ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның ұсынымдары негізінен халықаралық стандарттарға сәйкес еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіруге бағытталған.

ҚР нормативтік құқықтық актілерін қайта қарау кезінде басқа мемлекеттердің еңбекші-мигранттармен және адам саудасының құрбандарымен жұмыс істеу жөніндегі ең үздік практикасы, мысалы, АҚШ, Швеция, Канада, Австралия және Жаңа Зеландия тәжірибесі назарға алынуға тиіс. Басқа мемлекеттердің практикасына және адам құқықтарын қорғаудың негізгі қағидаттарына сәйкес еңбекші-мигранттар мен адам саудасының құрбандары азаматтық, әлеуметтік және еңбек құқықтарының кешенімен қамтамасыз етілуге тиіс.

Комиссияның талдамалық баяндамасының ұсынымдарын іске асыру адам саудасына қарсы іс-қимыл саласында қоғамда адам құқықтарының жоғары мәдениетін қалыптастыруға, бекітілген ұсынымдарды іске асыру процесінде мемлекеттік және құқық қорғау органдарының, ҮЕҰ, дағдарыс орталықтарының, сарапшылар қоғамдастықтары мен халықаралық ұйымдардың өзара іс-қимылының тиімді тәсілдерін пысықтауға ықпал етуі мүмкін екенін атап өткен жөн.

Талдамалық баяндаманы дайындау барысында сарапшылар халықаралық тәжірибені, атап айтқанда, АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия, Швеция, Еуропалық Одақ елдерінің қауқарсыз мигранттары мен адам саудасының құрбандары бар уәкілетті мемлекеттік органдарының жұмыс тәжірибесін толық көлемде ескеруге тырысты.

Жалпы, Комиссияның әзірленген ұсынымдары Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында және ҚР Президенті жанындағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің 2020 жылғы 22 қазандағы отырысында Қазақстанда адам саудасына қарсы күресті күшейтуге, адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу тиімділігін арттыру және оларды анықтау бойынша нақты шаралар қабылдауға, барлық адамдарға, оның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында адам саудасының және мәжбүрлі еңбектің құрбандары болған уақытша жүріп-тұрған шетел азаматтарына көмек көрсетуге қатысты берген тапсырмаларын орындауға бағытталған.

Түптеп келгенде Комиссияның арнайы талдамалық баяндамасының ұсынымдарын іске асыру Қазақстанға құқықтық мемлекет құруда, қауқарсыз еңбекші-мигранттар мен барлық санаттағы адам саудасы құрбандарының құқықтарын халықаралық стандарттар деңгейінде қорғаудың мемлекеттік және қоғамдық тетіктерін нығайтуда жаңа табыстарға қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ біздің еліміздің әлемнің әртүрлі елдеріндегі адам саудасы мәселелері бойынша жыл сайын баяндамалар дайындайтын АҚШ Мемлекеттік департаментінің «2 watch list» (бақылау тізіміне) түсуін толық болдырмайды.

ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Халықаралық көші-қон ұйымның Қазақстандағы Өкілдігіне, Қазақстандағы БҰҰ Даму Бағдарламасына, Нұр-Сұлтандағы ЕҚЫҰ Бағдарламалар Офисіне, ЮСАИД-ке, ҚР Бас прокуратурасына, ҚР Жоғарғы Сотына, Ішкі істер, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Ақпарат және қоғамдық даму, Денсаулық сақтау, Ұлттық экономика, Сыртқы істер және Әділет министрліктеріне, Қазақстан Республикасының басқа да мемлекеттік органдары мен үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарына, «Нұр Отан» партиясының жанындағы Құқықтық кеңеске», «Алматы заң корпорациясы» мемлекеттік емес мекемесіне, Қазақстандағы «Дағдарыс орталықтарының одағы» ЗТБ, «Сана-Сезім» әйелдер бастамаларының құқықтық орталығы» ҚБ, «Әйелдерді қолдау орталығы» ҚБ (Петропавл қаласы), «Отандастар» Қоры» КЕАҚ, «Ел дарын» ҚҚ, «Медиалайф» ҚҚ, «Шағын кәсіпкер әйелдер қоғамы» ҚБ жанындағы «Жан» дағдарыстық орталығына (Қызылорда қаласы), «Қорғау-Астана» ЖҚ, Қазақстан әлеуметтанушылар қауымдастығына, «Родник» ҚҚ, «Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюро» ҚБ, Қазақстанда аккредиттелген халықаралық ұйымдарға (ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік бюросы, Қазақстандағы БҰҰ Балалар Қоры (ЮНИСЕФ), Қазақстан Республикасындағы Еуропалық Комиссияның Өкілдігіне, Орталық Азиядағы БҰҰ БЖКБ Өңірлік Өкілдігіне, БҰҰ АҚЖКБ-нің Орталық Азиядағы Өңірлік Өкілдігіне, Қазақстан Республикасының Женевадағы БҰҰ Бөлімшесі және басқа да халықаралық ұйымдар жанындағы Тұрақты Өкілдігіне, Қазақстандағы АҚШ Елшілігіне, ЕҚЫҰ-ның Адам саудасына қарсы іс-қимыл саласындағы арнайы өкілі мен үйлестірушісіне осы талдамалық баяндаманы дайындау барысында пайдалануға ұсынған материалдары үшін шынайы алғысын білдіреді.

 

ҚОСЫМШАЛАР

 

БҰҰ желісі бойынша адам құқықтары жөніндегі ҚР ратификациялаған халықаралық шарттар мен келісімдердің тізбесі:

1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті (2005 жылғы ҚР Заңы);

1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің Бірінші факультативтік хаттамасы (2009 жылғы ҚР Заңы);

1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің Екінші факультативтік хаттамасы (2021 жылғы 2 қаңтардағы № 404-VI ҚРЗ ҚР Заңы);

1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті (2005 жылғы ҚР Заңы);

1966 жылғы Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы халықаралық конвенция (1998 жылғы ҚР Заңы);

1979 жылғы Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция (1998 жылғы ҚР Заңы);

1999 жылғы Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенцияға Факультативтік хаттама (2001 жылғы ҚР Заңы);

2006 жылғы Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенция (2008 жылғы ҚР Заңы);

1984 жылғы Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенция (1998 жылғы ҚР Заңы);

2002 жылғы Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияның Факультативтік хаттамасы (2008 жылғы ҚР Заңы);

1923 жылғы 12 қыркүйекте Женевада жасалған, 1947 жылғы 12 қарашада Нью-Йорк, Лейк Саксесс қаласында қол қойылған Хаттамаға сәйкес енгізілген түзетулерімен Порнографиялық басылымдар айналысының және оларды сатудың жолын кесу туралы халықаралық конвенция (2013 жылғы ҚР Заңы);

1989 жылғы Бала құқықтары туралы конвенция (1994 жылғы ҚР Заңы);

2000 жылғы Балаларды саудалауға, балалар жезөкшелігіне және балалар порнографиясына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасы (2001 жылғы ҚР Заңы);

Балалардың 2000 жылғы қарулы қақтығыстарға қатысуына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасы (2001 жылғы ҚР Заңы);

1993 жылғы Балаларды қорғау және шетелдік бала асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенция (2010 жылғы ҚР Заңы);

1980 жылғы Балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық-құқықтық аспектілері туралы конвенция (2012 жылғы ҚР Заңы);

1951 жылғы Босқындар мәртебесі туралы конвенция (1998 жылғы ҚР Заңы);

1967 жылғы Босқындар мәртебесіне қатысты Босқындар мәртебесі туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасы (1998 жылғы ҚР Заңы);

2006 жылғы Мүгедектердің құқықтары туралы конвенция (2015 жылғы ҚР Заңы);

1960 жылғы Білім беру саласындағы кемсітушілікке қарсы күрес туралы конвенция (2016 жылғы ҚР Заңы);

2003 жылғы БҰҰ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы (2008 жылғы ҚР Заңы);

2000 жылғы БҰҰ Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясы (2008 жылғы ҚР Заңы);

Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенцияны толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу және жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттама (2008 жылғы ҚР Заңы);

Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенцияны толықтыратын Мигранттарды құрлық, теңіз және әуе арқылы заңсыз әкелуге қарсы хаттама (2008 жылғы ҚР Заңы);

БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Атыс қаруын, оның құрамдас бөліктері мен компоненттерін, сондай-ақ оның оқ-дәрілерін заңсыз дайындауға және олардың айналымына қарсы хаттама (2008 жылғы ҚР Заңы);

1926 жылғы Құлдық туралы конвенция (2008 жылғы ҚР Заңы);

1926 жылғы 25 қыркүйекте Женевада қол қойылған Құлдық туралы конвенцияға өзгерістер енгізу туралы хаттама (2008 жылғы ҚР Заңы);

1949 жылғы Адам саудасына және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына қарсы күрес туралы конвенция (2005 жылғы ҚР Заңы);

Адамдарды сатуға және үшінші тұлғалардың жезөкшелікті пайдалануына қарсы күрес туралы конвенцияға қорытынды хаттама (2005 жылғы ҚР Заңы);

1956 жылғы Құлдықты, құл саудасын және құлдыққа ұқсас институттар мен әдет-ғұрыптарды жою туралы қосымша конвенция (2008 жылғы ҚР Заңы).

 

 

Қазақстан Республикасы ХЕҰ шеңберінде ратификациялаған конвенциялардың тізбесі:

Еңбек қатынастары:

  1. «Мәжбүрлі немесе міндетті еңбек туралы» ХЕҰ 1930 жылғы (№29) конвенциясы;
  2. «Мәжбүрлі еңбекті жою туралы» ХЕҰ-ның 1957 жылғы (№105) конвенциясы;
  3. «Жұмысқа қабылдау үшін ең төменгі жас туралы» ХЕҰ 1973 ж. (№138) конвенциясы;
  4. «Теңізшілердің жеке куәліктері туралы» 1958 жылғы Конвенцияны қайта қарайтын ХЕҰ №185 конвенциясы (жауапты мемлекеттік орган – ККМ);
  5. «Балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және оларды жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы» ХЕҰ-ның 1999 жылғы (№182) конвенциясы.

Әлеуметтік әріптестік:

  1. «Қауымдастықтардың бостандығы және ұйымдасу құқығын қорғау туралы» ХЕҰ-ның 1948 жылғы (№87) конвенциясы;
  2. «Үшжақты консультациялар туралы» ХЕҰ-ның 1976 жылғы (№144) конвенциясы;
  3. «Еңбекшілер өкілдері туралы» ХЕҰ-ның 1971 жылғы (№135) конвенциясы;
  4. «Ұжымдық келіссөздерді ұйымдастыру және жүргізу құқығы туралы» ХЕҰ-ның 1949 жылғы (№ 98) Конвенциясы.

Еңбекті қорғау:

  1. «Жұмыс орындарындағы ауаның ластануынан, шу мен дірілден туындайтын кәсіптік қатерден еңбекшілерді қорғау туралы» ХЕҰ-ның 1977 жылғы (№148) конвенциясы;
  2. «Өндірістік саладағы еңбек қауіпсіздігі және гигиенасы туралы» ХЕҰ-ның 1981 жылғы (№155) конвенциясы;
  3. «Өнеркәсіптегі еңбек инспекциясы туралы» ХЕҰ-ның 1947 жылғы (№81) конвенциясы;
  4. «Ауыл шаруашылығындағы еңбек инспекциясы туралы» ХЕҰ-ның 1969 жылғы (№129) конвенциясы;
  5. «Құрылыстағы еңбек қауіпсіздігі және гигиенасы туралы» ХЕҰ-ның 1988 жылғы (№167) конвенциясы;
  6. «Асбесті пайдалану кезіндегі еңбекті қорғау туралы» ХЕҰ 1986 жылғы (№162) конвенциясы;
  7. «Еңбек қауіпсіздігі мен гигиенасына жәрдемдесетін негіздер туралы» ХЕҰ-ның 2006 жылғы №187 Конвенциясы.

Еңбекке ақы төлеу:

  1. «Құндылығы бірдей еңбегі үшін ерлер мен әйелдерге бірдей сыйақы беру туралы» ХЕҰ-ның 1951 жылғы (№ 100) конвенциясы;
  2. «Ең төменгі жалақыны белгілеу рәсімін жасау туралы» ХЕҰ-ның 1928 жылғы №26 конвенциясы;
  3. «Жалақыны қорғау туралы» ХЕҰ-ның 1949 жылғы №95 конвенциясы.

Жұмыспен қамту:

  1. «Еңбек және қызмет саласындағы кемсітушілік туралы» ХЕҰ-ның 1958 жылғы (№111) конвенциясы;
  2. «Жұмыспен қамту саласындағы саясат туралы» ХЕҰ-ның 1964 жылғы (№122) конвенциясы;
  3. «Жұмыспен қамту қызметін ұйымдастыру туралы» ХЕҰ-ның 1948 жылғы (№88) Конвенциясы.

Әйелдердің құқықтары:

  1. «Ананы қорғау туралы 1952 жылғы (қайта қаралған) конвенцияны қайта қарау туралы» ХЕҰ (№183) конвенциясы;
  2. «Отбасылық міндеттемелері бар ер және әйел еңбекшілерге тең қарау және тең мүмкіндіктер беру туралы» ХЕҰ конвенциясы (№156).

 

Қазақстан Республикасы ТМД және ЕАЭО шеңберінде ратификациялаған шарттар мен келісімдердің тізбесі:

 

2002 жылғы ТМД елдерінің азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек пен құқықтық қатынастар туралы конвенциясы (2004 жылғы ҚР Заңы);

2008 жылғы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің еңбекші-мигранттары мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы конвенция (2009 жылғы ҚР Заңы);

2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт (2014 жылғы 14 қазандағы ҚР Заңы);

ЕАЭО елдерінің еңбекшілерін зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісім (2020 жылғы ҚР Заңы);

Еңбекті қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы ТМД келісімі (09.12.1994 ж. қабылданған; 10.03.1995 ж. күшіне енген);

Жұмыскерлер тұратын мемлекеттен тыс жерде болған кезде орын алған өндірістегі жазатайым оқиғаларды тергеп-тексеру тәртібі туралы ТМД келісімі (09.12.1994 ж. қабылданған; 1995 жылғы 10 наурызда күшіне енген);

Халықтың денсаулығын сақтау саласындағы ынтымақтастық туралы ТМД келісімі (26.06.1992 ж. қабылданған; 26.06.1992 ж. күшіне енген);

1992 жылғы 26 маусымдағы Халық денсаулығын сақтау саласындағы ынтымақтастық туралы ТМД келісіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттама (18.09.2003 ж. қабылданған; 18.09.2003 ж. күшіне енген);

1992 жылғы 26 маусымдағы Халық денсаулығын сақтау саласындағы ынтымақтастық туралы ТМД келісіміне толықтыру енгізу туралы хаттама (25.11.2005 ж. Қабылданған; 25.11.2005 ж. күшіне енген);

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің азаматтарына медициналық көмек көрсету туралы ТМД келісімі (27.03.1997 ж. қабылданған; 27.03.1997 ж. күшіне енген);

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің азаматтарына медициналық қызметтер көрсету тәртібі бөлігінде медициналық көмек көрсету туралы ТМД келісімін іске асыру тетігі туралы хаттама (27.03.1997 ж. қабылданған; 27.03.1997 ж. күшіне енген);

Жұмыскерлерге еңбек міндеттерін атқаруына байланысты мертігуден, кәсіптік аурудан не денсаулығының өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу құқығын өзара тану туралы ТМД келісімі (09.09.1994 ж. қабылданған; 06.10.1995 ж. күшіне енген);

Қауіпті өндірістік объектілерде өнеркәсіптік қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық туралы ТМД келісімі (28.09.2001 ж. қабылданған; 26.02.2002 ж. күшіне енген);

АИТВ-инфекциясы мәселелерін шешудегі ынтымақтастық туралы ТМД келісімі (25.11.1998 ж. қабылданған; 25.11.1998 ж. күшіне енген);

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 26 қаңтардағы №39 қаулысымен бекітілген Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттерде (Қазақстан Республикасы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы, Ресей Федерациясы арасындағы) еңбекші-мигрант денсаулығының жай-күйі туралы медициналық қорытындыны өзара тану туралы келісім;

Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және Өзбекстан Республикасы арасындағы терроризмге, саяси және діни экстремизмге, трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа және Тараптардың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне өзге де қатерлерге қарсы күрес жөніндегі бірлескен іс-қимылдар туралы шарт (2000 жылғы ҚР Заңы).

Бұдан басқа, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Үкімет басшылары кеңесінің 2014 жылғы 10 қазандағы шешімімен:

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимылда 2015-2019 жылдарға арналған Ынтымақтастық Бағдарламасы бекітілді;

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің адам саудасына қарсы іс-қимылдағы ынтымақтастық Тұжырымдамасы мақұлданды.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері басшыларының 2013 жылғы 25 қазандағы шешімімен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің адам саудасына қарсы күрестегі ынтымақтастығының 2014-2018 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің адам, адамның ағзасы мен тіні саудасына қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы 2005 жылғы 25 қарашадағы келісім қабылданды.

ТМД елдерінің құқық қорғау органдары арасында адам саудасына қарсы іс-қимыл саласында сондай-ақ мыналар қолданыста:

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің Ішкі істер министрліктерінің адам саудасына қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы келісім (2010 жылғы 17 қыркүйекте Санкт-Петербург қаласында қабылданды);

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер Бас прокуратураларының адам, адамның ағзасы мен тіні саудасына қарсы күрестегі ынтымақтастығы туралы келісім (2009 жылғы 3 желтоқсанда Астана қаласында қабылданды).

 

Аббревиатуралардың тізімі:

АӘК – Атаулы әлеуметтік көмек

АӘҚ – Арнайы әлеуметтік қызметтер

АЕК – айлық есептік көрсеткіш

АЖ – Ақпараттық жүйе

АЖО – Автоматтандырылған жұмыс орны

АИТВАдамның иммун тапшылығы вирусы

АК – Азаматтық кодекс

АҚ – Акционерлік қоғам

АҚДМ – ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі

АҚЖ – Ақпараттық-құқықтық жүйе

АҚК – ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия

АҚШ – Америка Құрама Штаттары

АСҚ – Адам саудасының құрбаны

АӨСШК – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес

АПК – ҚР Азаматтық-процестік кодексі

АЭА – Арнайы экономикалық аймақ

ӘдМ – ҚР Әділет министрлігі

ӘҚБтК – ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі

ӘПК – ҚР ІІМ Әкімшілік полиция комитеті

БА – Бас Ассамблея

БАӘ – Біріккен Араб Әмірліктері

БАЖ – Бірыңғай ақпараттық жүйе

БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары

ББСЖ – Бірыңғай біріздендірілген статистика жүйесі

БҒМ – ҚР Білім және ғылым министрлігі

БЕЕНТ – Балалар еңбегінің ең нашар түрі

БЖЗҚ – Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры

БМСК – Бастапқы медициналық-әлеуметтік көмек

БӨП – бақылау-өткізу пункті (шекарада)

БП – ҚР Бас прокуратурасы

БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы

БҰҰ АҚЖКБ - БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссарының басқармасы

БҰҰ БЖКБ – БҰҰ Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы Комиссарының басқармасы

БҰҰДБ – БҰҰ Даму Бағдарламасы

БЭК – Бірыңғай экономикалық кеңістік

ВАЖТ - Ведомствоаралық жұмыс тобы

ВАК – Ведомствоаралық комиссия

ГФР Герман Федеративтік Республикасы

ДСМ – ҚР Денсаулық сақтау министрлігі

ЕАҚС – Еуропалық адам құқықтары жөніндегі сот

ЕАЭО – Еуразиялық экономикалық одақ

ЕК – ҚР Еңбек кодексі

ЕКМК – Еуропа кеңесі министрлерінің комитеті

ЕҚЫҰ – Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы

ЕО – Еуропалық одақ

ЕТЖ – Ең төменгі жалақы

ЕХӘҚМ – ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі

ЖАҚ – Жабық акционерлік қоғам

ЖАО – Жергілікті атқарушы органдар

ЖАІ – Жедел алдын алу іс-шарасы

ЖЖА – Жекеше жұмыспен қамту агенттігі

ЖЖОКБҰ – Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымы

ЖИТС – Жұқтырылған иммун тапшылығы синдромы

ЖК – Жекеше қор

ЖКС – Жеке кіріс салығы

ЖҚҚ – Жеке қорғану құралдары

ЖС – ҚР Жоғарғы Соты

ЖТ МДҚ – Жеке тұлғалардың мемлекеттік дерекқоры

ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестік

ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім

ЗКО – Заң консультациясы орталығы

ЗТБ – Заңды тұлғалар бірлестігі

КБО – Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы

КЕАО – Коммерциялық емес акционерлік қоғам

КҚБ – Көші-қон қызметі басқармасы

КҚК – Көші-қон қызметі комитеті

КО Кеден одағы

КФ – Кәсіподақтар федерациясы

ҚАЖ – Құқықтық ақпараттық жүйе

ҚАК – ҚР Қылмыстық-атқару кодексі

ҚАОААЖ – Құқық қорғау және арнайы органдардың ақпарат алмасу жүйесі

Қаржымині – ҚР Қаржы министрлігі

ҚБ – Қоғамдық бірлестік

ҚК – ҚР Қылмыстық кодексі

ҚҚ Қоғамдық қор

ҚР – Қазақстан Республикасы

ҚРЗ – Қазақстан Республикасының Заңы

ҚХА – Қазақстан халқы Ассамблеясы

ҚХР – Қытай Халық Республикасы

ҚПК – ҚР Қылмыстық-процестік кодексі

МӘМС – Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру

МЕМ – Мемлекеттік емес мекеме

МКТЗК – Мемлекет кепілдік берген заң көмегі

Млн. Миллион

Млрд. – Миллиард

МО БКЖ – Мемлекеттік органдардың бірыңғай көлік желісі

МСМ – ҚР Мәдениет және спорт министрлігі

НҚА – Нормативтік құқықтық актілер

ОА – Орталық Азия

ӨҚЖ – Өмірлік қиын жағдай

ӨР Өзбекстан Республикасы

ПД – Полиция департаменті 

ПТР – Полимеразды тізбекті реакция

РФ – Ресей Федерациясы

СТБТ – Сотқа дейінгі тергеудің бірыңғай тізілімі

СІМ – ҚР Сыртқы істер министрлігі

СЭҚ – Сыртқы экономикалық қызмет

ТБ – Тергеу бөлімі

ТЗК – Тегін заңгерлік көмек

ТЖ – Төтенше жағдай

ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы – бұрынғы кеңестік республикалар,

Балтық және Грузия мемлекеттерін қоспағанда (2009 жылғы тамыздан бастап)

ТМКБК – Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі

ТР Тәжікстан Республикасы

ТҰК – Трансұлттық корпорация

УҰИ- Уақытша ұстау изоляторы

ҰАН – Ұлттық ақпараттық науқан

ҰБЖ – Ұлттық біліктілік жүйесі

ҮЕҰ – Үкіметтік емес ұйымдар

ҰК – Ұлттық компания

ҰКП – Ұлттық Кәсіпкерлер Палатасы

ҰҚК – ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті

ҰҚКД – ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің департаменті

ҰҚСК – Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі

ҰҚТ – Ұйымдасқан қылмыстық топ

ҰҚШҰ – Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы

ҰЭМ – ҚР Ұлттық экономика министрлігі

ФКҚ – РФ Федералдық көші-қон қызметі

ХВҚ – Халықаралық валюта қоры

ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы

ХКҰ – Халықаралық көші-қон ұйымы

ХҚКО – Халыққа қызмет көрсету орталығы

ШЖК – Шетелдік жұмысшы күші

ШКС – Шағын кәсіпкерлік субъектілері

ШҚО – ҚР Шығыс Қазақстан облысы

ШОБ – Шағын және орта бизнес

ЫХ – Ыхтияр хат

ІКА – Ішкікорпроративтік ауысым

ІІБ – Ішкі істер басқармасы

ІІД – Ішкі істер департаменті

ІІМ – ҚР Ішкі істер министрлігі

ІІО – ішкі істер органдары

ЮНЕСКО – БҰҰ Білім, ғылым және мәдениет істері жөніндегі ұйымы

ЮНИСЕФ Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры

ЮНОДК – БҰҰ  Есірткі мен қылмыстар жөніндегі басқармасы

ЮСАИД – АҚШ Халықаралық даму агенттігі

ЭЫДҰ – Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы

 

 

 

[1] 13.12.2000ж. ҚР Заңы.

[2] 28.06.2011 ж. ҚР Заңы.

[3] Еуразиялық экономикалық қоғамдастық, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы.

[4] Бұл: «Мәжбүрлі еңбекті жою туралы» ХЕҰ №105 Конвенциясы (1957 ж.); «кемсітушілік» терминінің анықтамасын қамтитын «Еңбек және кәсіп саласындағы кемсітушілік туралы» ХЕҰ №111 Конвенциясы (1958 ж.); «Ел азаматтарының және шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы тең құқылығы туралы» ХЕҰ №118 Конвенциясы (1962 ж.); «Әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтарды сақтаудың халықаралық жүйесін белгілеу туралы» ХЕҰ №157 Конвенциясы, ол мигранттардың осы саладағы құқықтарын ХЕҰ №118 Конвенциясымен салыстырғанда ұлғайтады (1982).

[5] Қазақстанда 2016 жылдан бастап ҚР Тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың 2016 жылғы 6 желтоқсандағы №384 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасындағы 2030 жылға дейінгі отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасы» қолданыста. 2009 жылы «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы», «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» ҚР Заңдары қабылданды. Отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасы қай жынысқа жататынына қарамастан, қоғамның барлық мүшелерінің тең құқықтары мен мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталған. Еңбекші-мигрант әйелдердің құқықтары туралы конвенцияға ХЕҰ-ның ұсынымы ҚР-дағы 2030 жылға дейінгі отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасын имплементациялау процесінде ескерілуі мүмкін.

[6] «Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабы

[7] ҚР Жоғарғы Кеңесінің 08.06.1994 ж. қаулысы.

[8] ҚР Үкіметінің 27.12.2019 ж. №988 қаулысы.

[9] ҚР БҒМ 28.09.2010 ж. №468 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың мектепалды, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім алу қағидалары.          

[10] ҚР БҒМ 11.07.2017 ж. №324 бұйрығы.

[11] Приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 19 января 2015 года № 17

[12]  Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды.

[13] https://rus.azattyq.org/a/30012421.html

 

[14] http://owjn.org/2018/06/the-law-and-human-trafficking-in-canada/

 

[15] ҚР Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 22 қыркүйектегі №630, ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2014 жылғы 19 қарашадағы №240 және ҚР Білім және ғылым министрінің 2014 жылғы 26 қыркүйектегі №399 бірлескен бұйрығы

[16] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды.

[17] ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 27 қарашадағы № 896 бұйрығымен бекітілген.

[18] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды. 

[19] ҚР Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 19 қаңтардағы №17 бұйрығымен бекітілген. 

[20] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды. 

[21] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды.

[22] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды.

[23] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды.

[24] Осы құжаттың бүкіл мәтіні бойынша ХКҰ-ның келтірілген статистикалық деректері 2004-2018 жылдар кезеңінде ҚР аумағында ХКҰ бағдарламалары шеңберінде анықталған АСҚ, оның ішінде АСҚ-шетелдіктер бойынша мәліметтерді қамтиды.

Дата публикации
01 июня 2021
Дата обновления
01 июня 2021
Тип
Баяндама

Сейчас читают

Ақпарат
21 февраля 2024
Әлеуметтік көмек
16 февраля 2024
2024 жылғы 16 ақпанда Бухарест қаласында (Румыния) Қазақстан-Румыния арасындағы Үкіметаралық Комиссияның 17-ші отырысы өтті
Баспасөз релиздері
16 февраля 2024
«Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактіні орындауы туралы үшінші кезеңдік баяндаманы бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметі Қаулы жобасы орналастырылғандығы жөнінде Баспасөз хабарламасы

Социальные медиа

Facebook
Youtube
Instagram

Меню подвал

Қазақстан Республикасының ұлттық стандарты
Өмірлік жағдайлар
Терминдер мен қысқартулар
Тұрақты даму мақсаттары
Мемлекеттік органдардың жаңалықтар арнасы
Цифрлық трансформация тұжырымдамасы
ҚР Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметі
ҚР Президентінің жолдаулары
ҚР Мемлекеттік рәміздері
ҚР Премьер-Министрінің сайты