«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
бюджет заңнамасын жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заң жобасының
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
1.Заң жобасының атауы
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бюджет заңнамасын жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы (бұдан әрі – заң жобасы).
Заң жобасын әзірлеу Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 19 маусымдағы № 27 Жарлығымен бекітілген «Игілік баршаға! Сабақтастық. Әділдік. Өрлеу» сайлауалды бағдарламасын және «Бірге» жалпыұлттық акциясы барысында алынған ұсыныстарды іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарының «Тиімді мемлекеттік басқару» 2.8-бағытын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 23 шілдедегі отырысында мақұлданған Қазақстан Республикасы Үкіметінің кеңейтілген отырысының қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын, «Nur Otan» партиясы Саяси Кеңесінің 2019 жылғы 21 тамыздағы кеңейтілген отырысының № 001 хаттамасының 4-тармағын іске асыру жөніндегі Жол картасы, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты бір топ депутаттарының 2017 жылғы 24 қарашадағы № 20-23/3139, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары – Қазақстан Республикасының Қаржы министрі А. Ә. Смайылов бекіткен 2018 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің есебі бойынша Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің және Қазақстан Республикасы Парламентінің ұсынымдарын орындау жөніндегі жол картасын, сондай-ақ бюджет жүйесін одан әрі жетілдіруді талап ететін бюджет процесін реформалау жөніндегі шаралардың Жол картасын (ЭЫДҰ-ның ұсынымдарын, «Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің шолуында: бюджеттік реттеудегі үздік халықаралық тәжірибені имплементациялау жөніндегі Стратегия» деректерін ескере отырып) әзірлеу.
Көрсетілген тапсырмаларды іске асыру үшін стратегиялық жоспарлау мен бюджет процесінің өзара байланысын жақсартуға бағытталған бюджетті қалыптастырудың жаңа тәсілдерін қайта қарау және заңнамалық тұрғыдан бекіту, бюджет қаражатын барынша әлеуметтік және экономикалық қайтарымымен пайдалануға мүмкіндік беретін жаңа шаралар мен тетіктерді көздеу, сондай-ақ бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін және бюджет процесінің транспаренттілік деңгейін арттыру қажет.
Заң жобасын әзірлеу қазақстандық қоғам мен мемлекетті одан әрі жаңғырту бойынша Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалар шеңберінде қойылған көптеген негізгі міндеттерді шешуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Заң жобасында мынадай бағыттар бойынша өзгерістер мен толықтыруларды қарастыру ұсынылады.
Іс жүзінде, ББӘ шығыстарының лимиттері инфляцияның болжамды пайызына шығыстардың жекелеген түрлерін түзете отырып, ағымдағы қаржы жылының шығыстары негізінде айқындалады.
Нәтижесінде, мемлекеттік органдардың алдына қойылған міндеттерді орындау үшін қажетті нақты қажеттілігі толық көлемде ескерілмейді, бұл стратегиялық және бағдарламалық құжаттарды жеткіліксіз қаржыландыруға әкеп соғуы мүмкін.
Осыған байланысты, бюджет процесін реформалау және оны лимиттерден емес, стратегиялық жоспарларды қалыптастырудан, стратегиялық мақсаттар мен нысаналы индикаторлардың басымдығынан бастау ұсынылады.
Басым стратегиялық мақсаттар мен нысаналы индикаторларды айқындау жөніндегі түпкілікті шешімді мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларын қарау жолымен республикалық бюджет комиссиясында қабылдау ұсынылады.
Республикалық бюджет комиссиясында қаралғаннан кейін ғана стратегиялық жоспарлардың мақсаттары мен нысаналы индикаторларын негізге ала отырып, лимиттерді айқындау ұсынылады.
Бюджет процесінің ұсынылып отырған өзгеруі жоспарланып отырған нысаналы индикаторларға лимиттерді айқындауға мүмкіндік береді.
ББӘ-нің шығыстар лимитінің құрамында тұрақты сипаттағы бюджеттің базалық шығыстары бойынша, сондай-ақ Бюджет кодексінің 67-бабында айқындалған шығыстар бағыттарының нақтыланған тізбесіне сәйкес басталған (жалғасатын) бюджеттік инвестициялар бойынша міндеттемелерді қоса алғанда, мемлекеттің міндеттемелерін орындау бойынша лимитті тіркеу ұсынылады.
Әкімшілердің РБК-ға бюджеттік өтінімдерді қарау нәтижелері бойынша барынша экономикалық қайтарым және көрсеткіштерге ең жақсы қол жеткізу болатын неғұрлым басым арналған және тиімді бағыттар бойынша лимиттерді ұлғайту туралы түпкілікті шешім қабылдау ұсынылады.
ББӘ-нің бюджеттік өтінімдерді қарау нәтижелері бойынша Республикалық бюджет комиссиясында экономикалық қайтарым және көрсеткіштерге жақсы қол жеткізу болатын неғұрлым басым арналған және тиімді бағыттар бойынша лимиттерді ұлғайту ұсынылады, мұнда барынша.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 65-1-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
Бюджет кодексінің 66-бабына сәйкес стратегиялық жоспарлар мен бюджеттік бағдарламалардың жобалары мемлекеттік және бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органдардың немесе мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдардың қарауына ағымдағы қаржы жылының 15 мамырынан кешіктірмей бюджеттік өтініммен бір мезгілде енгізіледі. Бұл ретте стратегиялық жоспарлар мен бюджеттік бағдарламалардың жобалары, сондай-ақ бюджеттік өтінім ББӘ шығыстарының лимиттері шегінде қалыптастырылуы тиіс.
Бюджеттік кодекстің 68-бабына сәйкес уәкілетті органдар стратегиялық жоспарлардың жобаларында белгіленген бюджеттік құжаттаманың жобаларын қарағаннан кейін нысаналы индикаторлар жеткізілген лимиттерге сәйкес келтіріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Игілік баршаға! Сабақтастық. Әділдік. Өрлеу» сайлауалды бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарында стратегиялық құжаттарда белгіленген мақсаттарға барынша толық қол жеткізуді қамтамасыз ету мақсатында стратегиялық және бюджеттік жоспарлаудың өзара байланысын арттыру көзделген.
Стратегиялық жоспарлаудың басымдығын қамтамасыз ету және шығыстардың жоспарланған нысаналы индикаторлармен өзара байланысын жақсарту үшін бюджетті қалыптастырудың кезеңділігін қайта қарау қажет.
Осыған байланысты бюджетті қалыптастырудың мынадай тәртібі ұсынылады:
ағымдағы қаржы жылының 15 наурызына дейінгі мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға стратегиялық жоспарлардың жобаларын және бюджет қаражатына қажеттілік бойынша ұсыныстарды енгізу;
мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның ағымдағы қаржы жылының 15 сәуіріне дейін қорытындылар әзірлей отырып, стратегиялық жоспарлардың жобаларын қарауы;
ағымдағы қаржы жылының 1 мамырына дейін қорытындыларды және орындалатын функциялар мен міндеттерді ескере отырып, стратегиялық жоспарлар жобаларының негізінде бюджеттік бағдарламалар әкімшілері шығыстарының лимиттерін айқындау.
Бұл шара бюджеттік жоспарлаудың және тұтастай алғанда бюджет шығыстарының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 65-1, 66 және 68-баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
Көрсетілген норманың негізінде мемлекеттік органдар жыл соңында бөлінген бюджет қаражатының игерілмеуі күтілетін шығыстарды азайту жолымен бюджеттік бағдарламаларға өзгерістер енгізеді, тиісінше қол жеткізбеу тәуекелі бар нысаналы индикаторларды түзетеді.
Осылайша, бір жыл ішінде жоғары тұрған деңгейдегі мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының нысаналы индикаторларымен стратегиялық жоспарлардың нысаналы индикаторларының декомпозициясын бұзуға әкеп соғатын стратегиялық жоспарлардың нысаналы индикаторларына түзетулер жүзеге асырылады.
Осыған байланысты, бюджет қаражатының күтілетін игерілмеуіне байланысты мемлекеттік органның бастамасы бойынша ағымдағы жылдың төртінші тоқсанында стратегиялық жоспарлардың нысаналы индикаторларын азайтуға тыйым салу ұсынылады.
Аталған өзгеріс нысаналы индикаторлардың бөлінген ресурстармен өзара байланысын жақсартуға және нысаналы индикаторларға қол жеткізу үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 62-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
Бюджет кодексінің 67-бабының 1-тармағына сәйкес бюджеттік өтінім шығыстар көлемін негіздеу үшін кезекті жоспарлы кезеңге бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі жасайтын құжаттардың жиынтығы болып табылады.
Егжей - тегжейлі есептер бюджеттік жоспарлау жөніндегі ақпараттық жүйенің бюджеттік өтінімдерінің базасында болады және бюджеттік жоспарлау жөніндегі тиісті орталық немесе жергілікті уәкілетті органға, сондай-ақ мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау органдарына ББӘ қолжетімді болады.
Тұрақты шығыстар бойынша бюджеттік өтінімдерді ведомстволық бюджет комиссиялары бекітетін болады.
Нәтижесінде ББӘ жауапкершілігі артады. Қаржы министрлігінің бюджеттік өтінімдерді қарау уақыты қысқарады.
Сонымен бірге, қазіргі уақытта Бюджет кодексінің 66-бабына сәйкес 15 мамырда бюджеттік өтінімді республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері де, жергілікті бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері де бір мезгілде ұсынады. Бұл ретте, республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімі жергілікті бюджеттерге нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттер түрінде бөлінетін шығыстарды қамтуға тиіс. Осыған ұқсас, жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің бюджеттік өтінімі бюджеттің жоғары тұрған деңгейінен нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттер есебінен жергілікті бюджеттер іске асыратын іс-шараларды ескеруі тиіс.
Бюджеттік өтінімнің, сондай-ақ бюджеттік жоспарлау процесінің сапасын жақсарту мақсатында жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілері шығыстарының лимиттерін айқындау және мынадай мерзімдерді белгілей отырып, жергілікті деңгейде Бюджеттік өтінімді ұсыну мерзімдерін қайта қарау ұсынылады.
Тұтастай алғанда, бюджеттік өтінімді қалыптастыруға көзқарастың өзгеруі ББӘ-нің жауапкершілігін арттыруға және уәкілетті органдардың бюджеттік өтінімдерді қарау уақытын қысқартуға ықпал ететін болады.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 66 және 67-баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
Бюджет заңнамасының талаптарына сәйкес, қазіргі уақытта әрбір бюджеттік инвестициялық жобаға бюджет тиімділігін айқындай отырып, әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің есептеулері жасалады.
Бюджеттік өтінімдерді талдау үшін қолданылатын құрал-саймандарды кеңейту мақсатында бюджеттік өтінім құрамында жұмыс орындары, инвестициялар, экономика мен экспортты өсіруге бағытталған бюджеттік инвестициялық жобалар мен субсидияларға мәлімделген шығыстардан бюджет кірістері түріндегі күтілетін бюджеттік әсерді бағалауды енгізу ұсынылады.
Бюджеттік өтінімдерді талдау үшін қолданылатын құрал- саймандарды кеңейту мақсатында бюджеттік өтінім құрамында бюджеттік инвестициялық жобалар мен субсидияларға мәлімделген шығыстардан күтілетін экономикалық әсерді (жұмыс орындары, инвестициялар, бюджет кірістері) бағалауды жүргізу ұсынылады.
Бұл уәкілетті органдарға ББӘ сұрататын бюджет қаражатының экономикалық қайтарымына назар аудара отырып, бюджеттік өтінімдерді қарауға мүмкіндік береді. Мұндай бағалаудың болуы бюджет қаражатын жұмсаудың тиімділігін арттыруға ықпал ететін болады.
Бюджет процесінің ашықтығын жақсарту, сондай-ақ бюджет шығыстары туралы ақпаратты кеңейту мақсатында бюджеттік инвестициялар мен субсидияларды іске асыруға мәлімделген шығыстардан күтілетін бюджеттік тиімділікті бағалау жөніндегі жиынтық ақпаратты Қазақстан Республикасының Парламентіне және мәслихаттарға бюджет жобасымен бірге ұсыну ұсынылады.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет Кодексінің 3, 65-1, 67 және 74-баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
Озық халықаралық тәжірибені ескере отырып, сондай-ақ макрофискалдық саясаттың айқындылығын және болжамдардың дұрыстығын арттыру үшін ӘЭДБ әзірлеу процесін жетілдіру ұсынылады.
Осы мақсатта ӘЭДБ оңтайландыру және экономикалық саясаттың негізгі бағыттары мен шараларын алып тастау жоспарлануда, өйткені экономикалық саясат стратегиялық құжаттармен айқындалады және мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілген.
ӘЭДБ оңтайландыру шеңберінде сондай-ақ құжат құрылымынан шартты түрде қаржыландырылатын шығыстардың тізбесін алып тастау ұсынылады.
Бұдан басқа, ӘЭДБ құрылымына сәйкес келтіру мақсатында республикалық деңгейде түйінді бағыттар (салалар) бойынша нысаналы индикаторлар мен көрсеткіштерді алып тастау ұсынылады, өйткені нысаналы индикаторлар мен көрсеткіштер мемлекеттік органның стратегиялық жоспарында, мемлекеттік бағдарламалар мен аумақтарды дамыту бағдарламаларында (одан әрі - АДБ)[1] айқындалады.
Сонымен қатар, толықтыру енгізу жоспарланып отыр, оған сәйкес облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың ӘЭДБ әзірлеу кезінде төмен тұрған (өңірлік) болжамдарда елдің ӘЭДБ негізгі макроэкономикалық (салыстырмалы сыртқы, оларға байланысты емес) параметрлері ескерілетін болады.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 61-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
Қазіргі уақытта Бюджет кодексінің 41-бабында, бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру және мемлекеттік тапсырманы белгілеу арқылы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын және (немесе) Әлеуметтік-мәдени дамуын қамтамасыз етуге бағытталған басқа да міндеттерді орындау, жекелеген мемлекеттік қызметтер көрсетуді қаржыландыру тетігі көзделген.
Бюджеттік кодексте мемлекеттік тапсырма тетігін жетілдіру ұсынылады. ББӘ орындалатын қызметтердің салалары мен ерекшеліктері бөлінісінде мемлекеттік тапсырмаларды орындау жөніндегі шығындар құнының баға белгілеу әдістемесін бекіту және заңды тұлғаларды қосалқы мердігер ретінде тартуға шектеу белгілеу ұсынылады.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 41-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
«Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» Казақстан Республикасы 2015 жылғы 12 қарашадағы Заңына сәйкес Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті 2017 жылдан бастап оның шығыстарының негізгі бағыттары бойынша республикалық бюджет жобасына алдын ала бағалау жүргізу бойынша құзырет беріледі.
Сонымен қатар, республикалық бюджет жобасына алдын ала бағалау жүргізу кезінде алдын ала бағалау бойынша қорытындының сапасы мен мазмұнына әсер ететін, бағалау жүргізудің қысқа мерзімі мен талданатын материалдардың көлемі сияқты жекелеген сәттер белгіленді.
Осыған байланысты республикалық бюджет жобасына екі кезеңде алдын ала бағалау жүргізу ұсынылады:
бірінші кезеңде – ӘЭДБ жобасын, ББӘ шығыстарының лимиттерін, стратегиялық жоспарлар мен бюджеттік бағдарламалар жобаларын бағалауды жүзеге асыру;
екінші кезеңде – республикалық бюджет жобасына оның шығыстарының негізгі бағыттары бойынша алдын ала бағалау жүргізу.
Осыған байланысты Бюджет кодексінің 61, 66 және 71-баптарына өзгерістер енгізіледі.
Стратегиялық жоспардың немесе аумақты дамыту бағдарламасының мақсатына, бірыңғай түпкілікті нәтижеге қол жеткізу үшін мемлекеттік функцияларды, өкілеттіктерді жүзеге асыру және олардан туындайтын мемлекеттік қызметтерді көрсету, күрделі шығыстарды жүзеге асыру, бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру арқылы бюджеттік инвестицияларды жүзеге асыру, трансферттер мен бюджеттік субсидиялар беру жөніндегі шығындар көрсетілген шығындарды жекелеген кіші бағдарламаларға бөле отырып, бір бюджеттік бағдарламаға біріктірілуі мүмкін.
Іс жүзінде, стратегиялық жоспардың бір стратегиялық мақсатына олардың мазмұнына қарай бірнеше бюджеттік бағдарламалар жіберілуі мүмкін.
Мұндай жағдай стратегиялық мақсат пен нысаналы индикаторды негізге ала отырып, бюджеттік бағдарламаның түпкілікті нәтиже көрсеткішін айқындауды қиындатады, сондай-ақ стратегиялық жоспардың мақсаты мен нысаналы индикаторына қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін бюджеттік қаражатты жедел басқару бойынша ББӘ дербестігін шектейді.
Осыған байланысты жоғарыда аталған түрлерден басқа, бюджеттік кредиттер мен заңды тұлғалардың стратегиялық жоспардың мақсатына қол жеткізуге бағытталған жарғылық капиталдарын қалыптастыруға және ұлғайтуға арналған қаражаттан басқа, бір бюджеттік бағдарламаға қосу жолымен бюджеттік бағдарламаларды одан әрі ірілендіру ұсынылады.
Бұдан басқа, мемлекеттік органның қызметін тікелей қамтамасыз етуге байланысты шығындарды (жалақыға, ғимараттарды, құрылыстарды, техниканы және т.б. ұстауға арналған шығыстар) Жеке бюджеттік бағдарламаға енгізу мәселесі пысықталатын болады.
Бұл шаралар мемлекеттік органдардың үлкен дербестігіне, бюджет қаражатын басқарудағы жеделдікке (бюджетті нақтыламай), игерілмеген ақшаны азайтуға ықпал ететін болады.
Көрсетілген ұсыныс Бюджет кодексінің 32 және 34-баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді талап етеді.
Бюджет кодексінің 42-бабының 7-тармағына сәйкес жоғары тұрған органдар жалпы сипаттағы трансферттердің үш жылдық көлемі қолданылуын кезеңінде шығыстардың ұлғаюына және (немесе) кірістердің азаюына әкеп соғатын нормативтік құқықтық актілерді қабылдаған кезде міндетті түрде жоғары тұрған бюджеттен нысаналы ағымдағы трансферттерді бөлу арқылы төмен тұрған бюджеттердің шығындарын өтеу жүргізіледі.
Бюджет Кодексінің 44-бабының 3-тармағына сәйкес нысаналы трансферттер тиісті бюджеттік бағдарламаларда айқындалған олардың нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланылады.
Сонымен бірге, төмен тұрған бюджеттердің кірістерінің азаюына байланысты шығындарын өтеу жергілікті бюджеттердің теңгерімділігін қамтамасыз ету үшін беріледі және нақты мақсатқа пайдаланылмайды.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 32 және 46-баптарына жергілікті бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттен түскен қаражатты олардың кірістерінің азаюына байланысты төмен тұрған бюджеттердің шығындарын өтеуге нысаналы пайдалануы жөніндегі талаптарды алып тастауды көздейтін өзгерістер енгізу ұсынылады.
Қазіргі уақытта, Бюджет кодексінің 50 және 51-баптарына сәйкес, жер қойнауын пайдаланушылардың өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның инфрақұрылымын дамытуға арналған аударымдары облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің түсімдері болып табылады. Оларды пайдалану нысаналы сипатқа ие емес, жергілікті бюджеттерді бекіту туралы мәслихаттардың шешіміне сәйкес айқындалады.
Сонымен қатар, көбінесе жер қойнауын пайдаланушылармен жасалған келісімдерде аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының жер қойнауын пайдаланушылардың өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның инфрақұрылымын дамытуға арналған аударымдары есебінен инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелері көзделеді.
Бұдан басқа, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының инвестициялық жобаларын облыстық бюджеттен нысаналы трансферттер есебінен қаржыландыру фактілері бар.
Түсімдерді тиімді бөлу бойынша бюджетаралық қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында жер қойнауын пайдаланушылардың аударымдарын өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына жатқызу және оның инфрақұрылымын дамыту облыстық деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың немесе аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерін негізге ала отырып, облыстық мәслихаттың шешімімен белгіленетін нормативтерге сәйкес бөлінетін аудандық бюджеттер, облыстық маңызы бар қалалар бюджеттері түсімдерінің түріне жатқызу ұсынылады.
Ұсынылып отырған өзгеріс аудандық бюджеттердің, облыстық маңызы бар қалалар бюджеттерінің облыстық бюджеттерден тәуелділігін азайтады, сондай-ақ өңірдің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттерін шешуде және оның инфрақұрылымын дамытуда аудандық буындағы жергілікті атқарушы органдардың жауапкершілігін арттырады.
Көрсетілген тәсілдерді іске асыру үшін жер қойнауын пайдаланушылардың аударымдарын өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның инфрақұрылымын дамытуға аудандық бюджеттер, облыстық маңызы бар қалалар бюджеттері түсімдерінің түріне жатқызу бойынша Бюджет кодексінің 52-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылады.
Құқықтық мониторинг нәтижелері бойынша қазіргі уақытта Бюджет Кодексінің 19, 20 және 41-1-баптарында көзделген «шартты түрде қаржыландырылатын шығыстар» және «Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы резерві» тетіктері бюджет процесінде пайдаланылмайтыны анықталды.
Осыған байланысты Бюджет кодексінен «шартты түрде қаржыландырылатын шығыстар» және «Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы резерві» нормаларын алып тастау ұсынылады.
- шетелде науқастарды емдеуге, зейнетақы және әлеуметтік төлемдерге арналған шығыстарындың игерілмеген қаражатынан алып тастау
«Бюджет қаражатын игермеу» ұғымын игерілмеген қаражатынан ауруларды шетелде емдеуге арналған шығыстарды, зейнетақы және әлеуметтік төлемдердің, оларды нақты жоспарлау мүмкіндігінің болмауына байланысты алып тастау бөлігінде нақтылау талап етіледі.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 3-бабының 12-4) тармақшасына өзгерістер енгізу талап етіледі;
- ағымдағы қаржы жылынан асатын мерзімге жергілікті бюджеттің қолма-қол ақша тапшылығын жабуға ЖАО-ға ақша бөлу бойынша норманы алып тастау
Бұл норма алып тастауды талап етеді, өйткені Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе ЖАО резервінен бөлінген ақша ағымдағы қаржы жылының 20 желтоқсанына дейін пайдаланылуы тиіс.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 19, 20 және 106-баптарына өзгерістер енгізу талап етіледі.;
- қолма-қол ақшаны бақылау шоттары бойынша түсімдер мен жүргізілген төлемдер бойынша операцияларды есепке алу бойынша нормаларды нақтылау
88-баптың 2-тармағының қолданыстағы редакциясында сыртқы қарыздарды немесе байланысты гранттарды қайта айырбастау бойынша қолма-қол ақшаны бақылау шоттары ескерілмеген (назардан тыс қалған).
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 88-бабына өзгерістер енгізу талап етіледі;
- шығыстар бағыттары бойынша ЖСТ-ның көлемдерін белгілеу
ЖАО-ға берілген ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді қолдау жөніндегі субсидиялар туралы мәселені шешу мақсатында оларды нысаналы пайдаланудың одан әрі мониторингін ескере отырып, шығыстардың бағыттары бойынша ЖСТ көлемдерін белгілеу ұсынылады.
Осыған байланысты, ҚР Бюджет кодексінің 45-бабына және «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттері арасындағы арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» ҚРЗ өзгерістер енгізілетін болады.
Анықтама ретінде:
Т. Сәрсенбаевтың 27.03.2019 жылғы (Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Бірінші Орынбасары–Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің атына) жазбасына сәйкес. Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің жалпы отырысында жергілікті атқарушы органдарға берілген ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді қолдау жөніндегі субсидиялар туралы мәселе көтерілді. Бұл ретте, әкімдіктердің субсидияларды төлеу бойынша жұмысына бақылаудың жоқтығы атап өтілді, өйткені қазіргі уақытта ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер алдында үлкен қарыз пайда болды;
- бюджетке түсетін түсімдер түрлерін толықтыру
Бюджеттік ақшаның өтімділігін жедел басқару мақсатында (Ұлттық Банкпен келісілген ұсыныс, 14.12.2018 ж. №23-0-11/850 хат) республикалық меншіктен түсетін кірістерді мынадай «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері бойынша және бірыңғай қазынашылық шоттағы күн сайынғы ақша қалдығына сыйақылар» деген түрмен толықтыру ұсынылады.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 49-бабына өзгерістер енгізілетін болады;
- түсімдерді бөлу, бюджеттік есептілікті ұсыну бойынша нормаларды нақтылау
Бюджет кодексінің нормаларын 2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа, 2018 жылғы 10 қаңтардағы «Жәбірленушілерге өтемақы төлеу қоры туралы» Заңға сәйкес келтіру.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 4 (10 тармақшысына), 90, 92 және 124-баптарына өзгерістер енгізілетін болады.;
- келесі жылы пайдаланылмаған қаражатты толық пайдалану
Мемлекеттік органдарға келесі жылы басталған жобаларды аяқтауға пайдаланылмаған қаражатты олардың нысаналы мақсатын сақтай отырып, толық пайдалану мүмкіндігін беру ұсынылады.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 104- бабына толықтырулар енгізілетін болады.;
- ұлттық валютаның ресми бағамы бойынша шетел валютасын айырбастауды жүргізу
«Валюта айырбастаудың нарықтық бағамы» және «ұлттық валютаның ресми бағамы» – әртүрлі ұғымдар. (Анықтамалар ҚР Салық кодексінде, ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының 2012.08.24 №242 және 2013.01.25 №15 қаулыларында берілген). Бюджет кодексінің 87-бабына сәйкес қазынашылық Комитетінің валюталық шоттарын жүргізуді Ұлттық банк банк заңнамасында көзделген тәртіппен жүзеге асырады, ол өз кезегінде клиенттер үшін барлық валюталық операцияларды Ұлттық Банк Ұлттық валютаның ресми бағамы бойынша жүргізеді (ҚР Ұлттық Банкінің клиенттер үшін 2016 жылғы 28 қаңтардағы № 36 шетел валютасын айырбастау және қайта айырбастау бойынша операцияларды жүргізу қағидалары).
Баяндалғандарға байланысты бюджет заңнамасының нормаларын нарықтық бағамды ресми бағамға ауыстыру жолымен банк заңнамасына сәйкес келтіру ұсынылады.
Қазіргі уақытта ресми және нарықтық бағамдарды қалыптастыру тәртібі ұқсас және олар күн сайын сәйкес келеді. Бірақ бұл жағдай өзгерген жағдайда Банк және бюджет заңнамасы арасындағы коллизия мемлекеттік мекемелер үшін шетел валютасында операциялар жүргізудің мүмкін еместігіне алып келеді.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 96 және 99-баптарына өзгерістер енгізілетін болады;
- қазынашылық органдарында қаржылық және қаржылық емес қолдау операторларына қызмет көрсету жөніндегі нормаларды регламенттеу
Қазақстан Республикасын Үкіметінің 2016 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебіне Есеп комитетінің есеп – қорытындысына ұсынымдардың 22-тармағын орындау үшін.
Қаржылық және/немесе қаржылық емес қолдау операторларының қолма-қол ақшаны бақылау шотын ашуды заңнамалық бекіту мақсатында (Кәсіпкерлік кодекстің 95-бабы және «Қазақстан Республикасының Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы туралы» Заңның 11-бабы 1-1-тармағының 1) тармақшасы) және оларға қазынашылық органдарында қызмет көрсету Бюджет кодексінде тиісті нормаларды көздеу ұсынылады.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 88 және 97-баптарына өзгерістер енгізілетін болады;
- бюджеттік субсидияларды соңғы алушыға аудару
Сонғы алушылардың субсидияларды пайдалануын мониторингілеу мен бақылауды жүзіге асыру мақсатында 97-баптың 3-тармагын мынадай мазмұндағы нормаментолықтыру ұсынылады: «Бюджеттік бағдарламалар әкімшісі түпкілікті алушыларға бюджеттік субсидияларды аударуын орталық мемлекеттік органдар айқындаған рәсімдерге сәйкес ағымдағы қаржы жылына көрсетілген сомалар шегінде төлемнің негізділігін растайтын құжаттардың негізінде жүзеге асырады»;
– жаңа құрал - Бірыңғай шот жоспарын енгізу
Халықаралық озық тәжірибені (ХВҚ, ЭЫДҰ) ескере отырып, есептеу және қажетті талдау жұмысын жүргізу әдісі бойынша есептілікті қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін шоттардың бірыңғай жоспарын (бұдан әрі – ШБЖ) қолдану ұсынылады.
ШБЖ есептеу әдісін қолдана отырып, мемлекеттік қаржының бухгалтерлік және бюджеттік есебін біріздендіруге және біріктіруге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есептің негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Осыған байланысты, Бюджет кодексін жаңа 116-1-баппен толықтыру қажет;
- жобаларды аяқтағаннан кейін үш жыл түпкілікті нәтижеге қол жеткізілуіне мониторинг жүргізу
Бюджеттік даму бағдарламалары бойынша түпкілікті нәтижелерге қол жеткізілуіне мониторинг жүргізуді заңнамалық бекіту мақсатында жобалар аяқталғаннан кейін 157-баптың 10-тармағы мынадай мазмұндағы нормамен толықтырылсын: «Бюджеттік даму бағдарламалары бойынша түпкілікті нәтижелерге қол жеткізілуін мониторингілеу жобалар аяқталғаннан кейін үш жыл бойы жүргізілуге тиіс.».
Стратегиялық бағыттардың нысаналы индикаторларына қол жеткізуді бюджеттік бағдарламалар көрсеткіштерімен өзара байланыстыруды қамтамасыз ету бөлігінде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің және Қазақстан Республикасы Парламентінің Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Бірінші орынбасары 2019 жылғы 2 шілдедегі № 20-11/1488 бекіткен 2018 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің есебі бойынша ұсынымдарын орындау жөніндегі жол картасының 26 және 30-тармақтарын орындау үшін.
Уақытша алшақтық салдарынан бағалау нәтижелері республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті қалыптастыру кезінде (1 сәуірге дейін) пайдаланылуы мүмкін емес.
Негіздеме.
ОМО қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау ҚР Президенті Әкімшілігі Басшысының бұйрығымен бекітілген бағалау жүргізу кестесіне сәйкес жүзеге асырылады. Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалаудың мақсаты оларға жүктелген міндеттер мен функцияларды іске асыру тиімділігін анықтау болып табылады (19.03.2010 ж. №954 Жарлық).
Бұл ретте, мемлекеттік органдардың мақсаттарына қол жеткізу бойынша нәтижелер туралы қорытындыларды қалыптастыру мерзімі 17 мамырдан 17 мамырға дейін өзгереді.
Бұдан басқа, МЖЖ құжаттарын бағалау, сондай-ақ қызметтің тиімділігін жыл сайынғы бағалау құжаттарды іске асыру туралы есептер, статистикалық ақпарат, бақылау тексерістері, мемлекеттік аудит және сараптамалық-талдамалық іс-шаралар және т. б. негізінде жүргізіледі.
Сондай-ақ тиісті қаржы жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есепті қарау кезінде Қазақстан Республикасының Парламентінде ЖАО-ның алынған нысаналы трансферттер бойынша есебін тыңдауды көздеу қажет.
Осыған байланысты Бюджет кодексінің 127, 128, 129, 131, 131-1-баптарының редакциясын нақтылау қажет.
Бюджет кодексінің 3-бабының 17) тармақшасында көзделген бюджеттік инвестициялық жобаның анықтамасына сәйкес арнаулы мемлекеттік органдарды ақпараттандыру объектілері Бюджеттік инвестициялық жобаларға жатпайды.
Осыған байланысты, Бюджет Кодексінің 151-бабында барлау және қарсы барлау қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың мемлекеттік және бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органдармен келісу бойынша Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау және іске асыру тәртібін әзірлеу жөніндегі өкілеттіктерін көздеу ұсынылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті мен Парламенттің 2018 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің есебі бойынша ұсынымдарын орындау жөніндегі жол картасының 54-тармағына сәйкес заңнамаға квазимемлекеттік сектор субъектілеріне бұрын бөлінген және арнайы қазынашылық шотта үш жылдан астам уақыт есепте тұрған қаражат қалдықтарын бюджетке қайтару тәртібін регламенттеу бөлігінде өзгерістер енгізу тапсырылды.
Көрсетілгенді іске асыруға алдыңғы бюджеттік инвестицияларды іске асырудын қорытындыс бойынша пайда болған үнемдеу сомаларын пайдалануға дейін, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің жарғылық капиталын кейіннен ұлғайтқан кезде (қажет болған жағдайда) тетікті енгізу ұсынылады.
Яғни, жарғылық капиталды ұлғайту жолымен Бюджеттік инвестицияларды іске асыру жөніндегі ұсынысты қарау кезінде уәкілетті органдар бұрын бөлінген бюджет қаражатының игерілмеген қалдығын алып тастағандағы Инвестициялар сомасын қолдайтын болады.
Сонымен қатар, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің шоттарында алдыңғы бюджеттік инвестицияларды іске асырудын қорытындыс бойынша бюджет қаражаты қалдықтарының болуы жағдайлары бар, олар бойынша квазимемлекеттік сектор субъектілерінде басқа жобаларға немесе даму мақсаттарына одан әрі пайдалану қажеттілігі жоқ. Мұндай қалдықтар бойынша квазимемлекеттік сектор субъектісінің шешімі бойынша пайдаланылмаған бюджет қаражатын тиісті бюджет кірісіне қайтаруды қамтамасыз ету ұсынылады.
Көрсетілген ұсыныстар Бюджет Кодексінің 97-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді талап етеді.
Қазіргі уақытта, қарыз алушы ЖАО болып табылатын республикалық деңгейде кредиттік шарт жасасқан кезде жекелеген жағдайларда түпкілікті қарыз алушылардың құқықтары мен міндеттері көзделмеген. Бұл ретте соңғы қарыз алушылардың құқықтары мен міндеттері қарыз алушы мен түпкі қарыз алушы арасында аудандық деңгейде жасалған кредиттік шарттарда көзделген.
Осыған байланысты соңғы қарыз алушылардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын нақтылайтын түзету ұсынылады.
Сонымен бірге, практикада бюджеттік кредит кредитор, ББӘ және қарыз алушы арасында қол қойылған кредиттік шарт негізінде беріледі, бұдан әрі қарыз алушы түпкілікті қарыз алушы болған кезде кейбір жағдайларда түпкі қарыз алушыға қаражатты өңірлік инвестициялық орталықтың функцияларын орындайтын кредиттік серіктестіктер, шағын қаржы ұйымдары, лизингтік компаниялар немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер арқылы береді, яғни қаржы институттарын қорландыру тетігі іске асырылады.
Бұл ретте, Бюджет кодексінің қолданыстағы редакциясы бюджеттік кредиттеу субъектілері: кредитор, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі, қарыз алушы, түпкі қарыз алушы және сенім білдірілген агент (171, 174-баптар) болып табылады.
Осылайша, Бюджет кодексінің редакциясы екінші деңгейдегі банктерді, кредиттік серіктестіктерді, микро-қаржылық ұйымдарды, өңірлік инвестициялық орталықтарды қорландыру арқылы бюджеттік кредиттеу мүмкіндігін көздемейді, өйткені бұл ұйымдар кодекстің 177, 178-баптарында көзделген қарыз алушы немесе түпкілікті қарыз алушы ұғымдарына сәйкес келмейді.
Мәселен, қолданыстағы редакция қарыз алушылардың толық тізбесін қамтымайды,осыған байланысты Бюджет кодексіне тиісті түзетулер енгізу ұсынылады.
Бұдан басқа, кредиттік шарттың негізгі талаптары бөлігінде нақтылауды, бюджеттік кредит бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін, мүлікті бағалауды қаржыландыру көзін айқындауды талап ететін бірқатар нормалар бар.
Сондай-ақ, қазіргі кезде есептелген тұрақсыздық айыбы (айыппұлдар, өсімпұлдар) негізгі қарыз сомасынан немесе берешектің мерзімі өткен бөлігінен асатын прецеденттер пайда болады.
Осыған байланысты тұрақсыздық айыбын (айыппұлды, өсімпұлды) есептен шығару мүмкіндігі ұсынылады, бұл ретте осы түзетулер қабылданған жағдайда өсімпұл Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе ЖАО жанындағы консультативтік-кеңесші органның оң қорытындысы болған кезде әрбір кредиттік шарт бойынша кредитордың шешімі негізінде ғана есептен шығарылады.
Ұсынылған тәсілдерді іске асыру үшін Бюджет кодексінің 174, 178, 180, 183, 192, 193 баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы бюджет заңнамасы бюджеттік инвестициялық жобаларды және институционалдық жобаларды қаржыландыру үшін сыртқы қарыздарды тартуға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік Банктің бағалауы бойынша Қазақстанда қарыз қаражатын игеру деңгейі Орталық Азияның барлық елдерінің көрсеткіштерінен артта қалып отыр.
Қарыз қаражатын уақтылы игермеу қарыздардың ұзаруына және қарыз қаражатының күшін жоюға әкеп соғады.
Қарыздарды ұзарту және қарыз қаражатын жою республикалық бюджеттен қарызды резервке қойғаны үшін комиссияны төлеуге, жобалардың міндетті жыл сайынғы аудитін жүргізуге және біржолғы комиссияны төлеуге қосымша шығыстарға әкеп соғады.
Осыған байланысты, Бюджет кодексінде және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде қарыз шартында белгіленген мерзімде қарыз қаражатын уақтылы игермегені үшін, сондай-ақ қарыз қаражатын жойғаны үшін жауапкершілік нормаларын қарастыру ұсынылады.
Банк секторында қалыптасқан тұрақсыз жағдайға байланысты мемлекеттік кепілдікпен мемлекеттік емес қарыз бойынша қарыз алушы болып табылатын квазимемлекеттік сектор субъектілерінің (бұдан әрі – қарыз алушы) ҚР Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитетінде мынадай негіздер бойынша қолма-қол ақша шотын ашу қажеттігі бар:
1) Қарыз алушының жобаларды іске асыруға арналған қаражатты уақтылы игеруі;
2) Екінші деңгейдегі банктердің мемлекеттік кепілдікпен мемлекеттік емес қарыз бойынша төлемдерді белгіленген мерзімде аударуды жүзеге асыруға қабілетсіздігі тәуекелдерін болдырмау үшін;
3) тартылған қарыз бойынша алдағы төлемдерді төлеу үшін Қарыз алушының қаражатты уақтылы жинақтауына және Қарыз алушының қарыз бойынша міндеттемелерді орындауға арналған осы қаражатты мақсатты түрде пайдалануына мониторинг жүргізу және бақылау мақсатында жүзеге асырылады.
Заң жобасын қабылдаудың мақсаттары:
стратегиялық және бюджеттік жоспарлаудың өзара байланысын жақсарту;
салынған бюджет қаражаттарынан экономикалық қайтарымды арттыру;
бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыру;
Заң жобасы бюджет процесінде туындайтын әлеуметтік қатынастарды реттейді.
Заң жобасы екі баптан тұрады.
1-бапта Қазақстан Республикасының 2 Кодексі мен 5 заңына түзетулер енгізу болжанып отыр.
Өзгерістер мен толықтырулар енгізу:
2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне;
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V ҚРЗ «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексіне;
«Банктер және банк қызметі туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444 Қазақстан Республикасының Заңына;
«Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шілдедегі N 461 Заңына;
«Концессиялар туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі № 167 Заңына;
«Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік туралы» 2015 жылғы 31 қазандағы № 379 Заңына;
«Ақпараттандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 24 қарашадағы № 418 Заңына жоспарлануда;
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңға енгізу жоспарланады.
2-бапта заң жобасын қолданысқа енгізу тәртібі айқындалады.
Бюджет кодексіне 2019 жылы жүргізілген құқықтық мониторинг бойынша құқықтық олқылықтарды жою қажеттілігі анықталған жоқ.
Заң жобасын қабылдау теріс әлеуметтік-экономикалық салдарларға әкеп соқпайды және бюджет процесінде пайдаланылатын нормаларды, бюджеттік рәсімдер мен құжаттарды жетілдіруге ықпал ететін болады.
Басқа заңдарды әзірленген заңнамалық актіге бір мезгілде (кейіннен) сәйкес келтіру қажеттігі жоқ.
Заң жобасының нысанасы мынадай нормативтік құқықтық актілермен:
2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен;
өзге де нормативтік құқықтық актілермен регламенттелген.
Канада
Қазақстандағы сияқты министрліктер стратегиялық жоспарлар әзірлейді, онда да мақсаттарға бюджеттік бағдарламалардың тізбесі бекітілген. Канаданың бюджет процесінің айрықша ерекшелігі жыл сайын заңнамалық бастамалар мен бағдарламалық құжаттарды әзірлеу үшін негіз болатын бюджеттік жоспар қалыптастырылады және стратегиялық бюджеттеу құжаты болып табылады, өйткені ұзақ мерзімді бағдарламалардың стратегиялық мақсаттар мен қаржыландыру көлемдерімен байланыстырылған бағыттарын көрсетеді.
Германия
Бюджет процесінің ерекшелігі бюджетті қалыптастыру жоспарланған кезеңге дейін 2 жыл бұрын басталады және жаңа жоспарланған бастамаларды ескереді. Қазақстандағы сияқты, болжам бір жыл ішінде 2 рет (сәуір және қазан айларында) жасалады, бұл бюджетті нақтылауды көздейді.
Тұтастай алғанда, шетелдік тәжірибені талдау бюджет процесін қалыптастыру ерекшелігіне қарамастан, барлық дерлік елдерінде бюджет процесінің сатылары сәйкес келетінін көрсетті. Барлық елдерде бюджет жобасын Қаржы министрлігі жасайды және одан кейін өкілдік органдар (парламент, палата) деңгейінде қаралады және талқыланады. Қалыптастыру процесінде бюджет жобасын нақтылау көзделген, ол болжамдарды қайта қарауға байланысты, бұл Қазақстандағы ІЖЭР қалыптастырудың екі кезеңіне ұқсас. Министрліктердің өз пікірлерін ескере отырып қалыптастырылатын әрбір министрлік үшін шығыстар лимиттерін (басшылық қағидаттарын) жеткізу практикасы бар.
Австралия
Макроэкономикалық және фискалдық болжамдарды Қазынашылық жылына 2 рет 4 жылдық деңгейде ұсынады. Олармен бірге және олардың негізінде келесі жылға арналған бюджет пен ағымдағы жылға түзету әзірленеді. Үкімет кезең-кезеңімен макроэкономикалық болжамдарға және соңғы осындай шолу сәтінен бастап болжамдау процестері мен жұмыс көрсеткіштерінің өзіне бағалау жүргізілетін сыртқы консультативтік топ әзірлейтін кірістер болжамдарына шолуды жариялайды. Соңғы шолулар 2005 және 2012 жылдармен белгіленеді. Бюджет шығыстарының 25% - ы ғана жыл сайынғы қарау рәсімінен өтеді, ал қалған 75% артық шығын қосымша бағалауды талап етпейтін тұрақты немесе «арнайы» шығыстар ретінде өтеді. Австралия үкіметі сондай-ақ 4 жылдық болжамды кезеңдегі жалпы шығыстардың 1,3% - нан аспайтын мөлшерде күтпеген жағдайларға қосымша резерв жүргізуге міндетті.
Германия
Үкімет үкіметтің ішкі бюджетін дайындау процесінің бір бөлігі болып табылатын бюджетті жоғарыдан төменге құрастыру процесін енгізді. «Негізгі көрсеткіштерді шешуде» (Eckwertebeschluss) үкімет шығыстар мен кірістердің жиынтық және министрліктік шегін айқындайды. Бұл орта мерзімді қаржы жоспарын (Finanzplan) және жылдық бюджетті әзірлеу үшін міндетті негіз болып табылады. Орталық үкіметтік құрылымдар үшін бюджет процесі жан-жақты қамтитын болып табылады.
Талдау әртүрлі елдерде лимиттерді анықтаудың өз тәжірибесі барын. Кейбір елдерде лимиттер ЖІӨ-ге салалар мен секторлардың салымы негізінде айқындалады. Бірқатар елдерде лимиттерді белгілеу үшін бастапқы нүкте (Финляндия, Нидерланды, Швеция, Оңтүстік Корея, Индонезия, Бразилия, Австралия, Канада) Үкіметтің басымдықтар мен саясатындағы белгілі өзгерістерді, шығыстарды бағалауды, кірістер мен шығыстар көрсеткіштеріндегі негізгі өзгерістерді және т. б. ескере отырып түзетілген алдын ала бюджеттік жыл болып табылады.
Жаңа саяси бастамалар үшін кейбір елдер өтінімдерді алғаннан кейін жаңа бастамаларды қаржыландыру үшін пайдаланылатын жоспарлаудың орталық қорын құру үшін белгілі бір сомаға қаржы бөлуді қысқартады.
Канада
Бюджет шығыстарының лимитін анықтау мынадай параметрлерге:
Жалпы федералдық шығыстардың 60% міндетті, заң жүзінде кепілдік берілген шығыстарға келеді, бірыңғай заңнамалық актімен қамтылады және жыл сайын келісуге және бекітуге жатпайды. Басқаша айтқанда, мемлекеттік қарыздар бойынша төлемдер, зейнетақы төлемдері, арнайы қорларға берілетін трансферттер сияқты шығыстар жыл сайынғы мақұлдауға өтінімдерді дайындауды талап етпейді.
Оңтүстік Корея
Стратегия және қаржы министрлігі (Президентпен және басқа министрлермен бірге) елдің макроэкономикалық жай - күйін, қолданыстағы орта және ұзақ мерзімді қаржылық талаптарды, ұлттық басымдықтарды және ірі жобаларға арналған инвестициялық жоспарларды шолу негізінде әрбір министрлікке немесе Агенттікке арналған шығыстар лимитін айқындайды.
Тұтастай алғанда, шығыстар лимиттері макроэкономикалық жағдай, ұзақ мерзімді қаржылық жоспарлар мен талаптар, ұлттық басымдықтар мен ірі жобаларға арналған жоспарлар негізінде айқындалады.
Ұлыбритания
Ведомстволар шығыстарының үш жылдық лимиттері «Бюджет алдындағы есепте және шығыстардың жалпы шолуында» белгіленеді және одан әрі ведомство алынған қаражатты орындалуы үшін ол жауап беретін бағдарламаларды іске асыруға бөлуде белгілі бір еркіндік дәрежесіне ие. Ведомстволар шығыстарының үш жылдық лимиттері (жоспарланған қаржы жылына және екі жылға) қаржы бөлу туралы заңда бекітіледі.
Индонезия
Конституция деңгейінде жалпы мемлекеттік шығыстардың 20 проценті білім алуға жіберіледі. Министрлік шығыстарының лимиттері бюджет жобасын дайындау кезінде процестің кез келген кезеңдерінде макроэкономикалық болжамдарға байланысты бірнеше рет өзгеруі мүмкін, бірақ бюджеттік жоба ел парламентіне таныстырылғаннан кейін өзгермейді.
Қаржы министрлігі шығыстарды Парламенттің алдын ала мақұлдауынсыз қысқартуы немесе кейінге қалдыра алады. Қағидаларда шығыстар бойынша көпжылдық міндеттемелерге қатаң шектеулер белгіленген. Жұмсалмаған қаржы келесі жылға аударылмайды. Сондай-ақ, Қағида сатып алу процесін бюджеттік жыл басталғанға дейін бастау мүмкіндігін қамтиды.
4.Бюджеттің орындалу тиімділігінің халықаралық тәжірибесі
Оңтүстік Корея
Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін басқару жүйесін төмендегіндей сипаттауға болады.
Біріншіден, бағалаудың бейтараптығы мен тәуелсіздігі бағалау ұйымының бюджеттеуден ішкі бөлінуі арқылы атап көрсетіледі.
Екіншіден, жұмыс нәтижелері бюджетпен тікелей байланысты. Нақты нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған бюджеттеу жүйесі келесі жылға арналған бюджетте тікелей бағалау нәтижелерін көрсету жолымен құрылды.
Үшіншіден, өзін-өзі бағалауды жақсарту мақсатында бюджеттік тиімділікті бағалау үшін тереңдетілген бағалау жүйесі енгізілді.
Канада
Бюджет процесінің базалық құрылымы бюджетті әзірлеу және ресурстарды бөлу кезінде негіз болып табылатын Шығыстарды басқару жүйесі болады, әртүрлі субъектілер мен органдардың заңнамалық және атқарушы негіздегі түйінді рөлін, сондай-ақ жұртшылықтың қатысуын баяндайды, процесс пен есептілік кестесін, нәтижелер бойынша есеп берушілікті айқындайды.
Ведомстволардың басшылығы, олардың бюджеттік стратегиялары тиімділік, әсергілік және үнемділік (баға мен сапаның ең жақсы комбинациясы) қағидаттарына жақсы сәйкес келуі үшін шығыстардың нәтижелілігі туралы ақпарат алуға тиіс.
Халықаралық тәжірибені талдау көрсеткендей, бағдарламаларды бағалау нәтижеге бағытталған бюджеттеудің маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Қаралып отырған елдерде мониторинг пен бағалау бағдарлама басталғанға дейін және нәтижелердің тиімділігін айқындау үшін бағдарлама аяқталғаннан кейін жүргізіледі.
Германия Федеративтік Республикасы (ГФР)
ГФР–ның бюджет жүйесі шығыстарға бағытталған-әрбір позиция үшін бюджет тапсырмаға немесе бағдарламаға қанша ақша жұмсауға болатынын көрсетеді. Алайда, Парламент атынан кең жұртшылық пен заң шығарушы билік осы шығынды бағалау құралдарына ие болғысы келді. Нәтижесінде, 2014 жылы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) ГФР бюджет жүйесіне талдау жүргізді, оның шеңберінде НББ тұжырымдамасына көшу туралы ұсыныс берілді.
Осы ұсынысқа сүйене отырып, Федералдық қаржы министрлігі Шығыстар туралы жыл сайынғы есептердің (Spending Review) стратегиясын әзірледі. Бұл есеп өткен кезеңдердегі оның тиімділігін бағалау және болашақ шығынды қалыптастыру кезінде осы бағаларды есепке алу арқылы қазынадан шыққан шығыстардың тиімділігін арттыруға арналған.
Канада
Бюджеттік бағдарламалар үш негізгі бағыт: қаржылық аудит, заң аудиті және тиімділік аудиті (тиімділікті, үнемділікті және нәтижелілікті бағалау) бойынша бағаланады.
Қолданыстағы бюджеттік бағдарламалар олардың үкіметтік басымдықтардан, тиімділік, әсергілік және үнемділік қағидаттарынан ауытқуын болдырмау үшін әрбір төрт жыл сайын қайта қаралады. Бұл ретте, әрбір бағдарламаның шығыстарына оны бағалауға 10% - ға дейін салынады.
Бюджеттік жоспарлауды және оның тиімділігін бағалауды жинақтай отырып, Канадада мемлекеттік жоспарлаудың айтарлықтай қатаң жүйесі бар, ол министрліктер мен басқа да мемлекеттік органдар атынан атқарушы билікке тұрақты режимде мемлекеттік бюджетті өзгертуге және нақтылауға мүмкіндік бермейді деп айтуға болады.
Сингапур
Сингапур Республикасында бюджет процесіндегі нәтижелер мен өнімділік туралы ақпарат кеңінен пайдаланылады. Қазіргі уақытта жұмыс нәтижелер көрсеткіштерін одан әрі дамытуға бағытталған.
Сингапурдың мақсаты қаржыландыруды тиімділік және нәтижелер көрсеткіштерімен тікелей байланыстыру емес. Бұл ресурстарды бөлу кезіндегі шешімдер туралы хабардар ету болып табылады.
Қаржы министрлігі салалық министрліктерге тиімділік пен нәтижелердің нақты көрсеткіштерін «таңдамайды». Оның рөлі салалық министрліктердің көрсеткіштердің қандай түрлерін әзірлеуі қажеттігі үшін тиісті негіз құру болып табылады. Алайда нәтижелер мен нәтижелілік туралы ақпарат Қаржы министрлігі мен салалық министрліктер арасындағы бюджеттік диалогтың ажырамас бөлігі болып табылады. Философия салалық министрліктер өнімділік пен нәтижелер саласындағы жауапкершілікті бюджет блоктарын бөлу сияқты өзіне жауапкершілік алуы тиіс. Нәтижелер мен нәтижелілік туралы негізгі ақпаратты салалық министрліктер береді деп танылды.
АҚШ
Бюджеттік шығыстардың тиімділігін бағалау жөніндегі жұмыстың негізгі бөлігін АҚШ-тың есеп комитеті жүргізеді. Бұл агенттік жылына бір рет АҚШ федералдық бюджетінің бірыңғай аудиторлық есебін жариялайды.
Сондай-ақ, жыл ішінде АҚШ конгрессмендерінің немесе сенаторларының сұрау салулары бойынша Есеп комитеті сол немесе өзге бюджеттік бағдарламаның немесе жеке алынған мемлекеттік орган бюджетінің тиімділігіне егжей-тегжейлі бағалауды іске асыра алады.
Әлемдік тәжірибені талдау көптеген елдерде институционалдық жобаларды жоспарлау, әзірлеу, бағалау және іске асырылуын мониторингілеу мәселелері заңнамамен регламенттелгенін көрсетеді.
Алайда институционалдық жобаларды бағалау тәсілдері бойынша қандай да бір белгіленген нақты стратегиялар мен жүйелер жоқ. Көптеген елдер өздерінің ұлттық экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, өз қағидаларын қалыптастырады.
Халықаралық Қайта Құру және Даму банкімен ынтымақтасатын елдерде институционалдық жобаларды іске асыру кезінде, мысалы, Бразилия, Үндістан, Хорватияда институционалдық жобалар елдің тиісті саласын дамыту бағдарламалары шеңберінде іске асырылады. Бұл ретте мұндай елдерде институционалдық жобаларды іске асырудың тиімділігін бағалау елді дамыту бағдарламаларында көзделген нәтижелер мен индикаторлар негізінде жүзеге асырылады.
Заң жобасын іске асыру бюджеттен қаржы шығындарын талап етпейді.
[1] «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысы