Балаларымызды мектепке жіберген сәтте, бәрі ойдағыдай өтеді деп ойлаймыз. Балалар білім беру қызметтерінің негізгі тұтынушылары болып табылады. Олар өз уақытының 70 пайызын оқу орындарында өткізеді.
Ұтымды жасалған сабақ кестесі оқу процесінің тиімділігіне, оқушылардың шамадан тыс жүктемесін азайту және жою, оқушылар мен оқытушылардың жұмысын арттыру, кабинеттерді, шеберханаларды және мектептің басқа да үй-жайларын оңтайлы пайдалануға ықпал етеді.
Оқушылардың режимін құрудағы маңызды гигиеналық принцип - оқу процесін ұтымды ұйымдастыру болып табылады, яғни жан-жақты білім алу мектеп оқушыларының денсаулығын нығайтумен ұштасып, қоғамда сұранысқа ие сом мінез тұлғаның қалыптасуына ықпал етеді.
Оқу табысты болуы үшін баланың ми қыртысында тұрақты қозу шоғырлануы қажет. Дегенмен, орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) жүйке жасушаларының функционалдық жетілмегендігі, қозудың басымдығымен белсенді ішкі тежелу процестерінің әлсіздігі бастауыш сынып жасындағы балаларға тән және ақыл-ой қызметі режимінің денсаулыққа теріс әсер ететін факторға айналуына жол бермеу үшін оны құру кезінде ерекше көзқарас қажет.
Білім беру жұмысы балалардың тірек-қимыл аппаратына жүктеме түсіретін белгілі бір статикалық позаны ұзақ уақыт бойы сақтауды талап етеді. Күн тәртібінің білім беру бөлігінің статикалық және динамикалық компоненттері арасындағы диспропорция оқушының денсаулығына айтарлықтай кері әсер ету қаупін тудырады. Бұған жол бермеу үшін белсенді қимыл жаттығуларының қосымша түрлерін (дене шынықтыру минуттары мен үзілістерді), сабаққа дейінгі жаттығуларды, белсенді үзілістерді енгізу ұсынылады.
Соңғы жылдары білім беретін ұйымдарда балалардың денсаулығына қолайсыз әлеуметтік және экологиялық факторлармен қатар жалпы оқу жағдайының кері әсер ететіні анықталды.
Оқу кезеңінде көру қабілетінің және арқаның бұзылыстары бес есеге, психоневрологиялық ауытқулар төрт есеге, ас қорыту ағзаларының бұзылыстары үш есеге артады. Бұл ретте денсаулық жағдайындағы ауытқулардың өсімі оқу жүктемесінің көлемі мен қарқындылығына тікелей байланысты екені байқалды. Мектеп оқушыларының денсаулығының нашарлауы көбінесе оқу-тәрбие процесінің күшеюінен, шамадан тыс жүктемеден, шаршаудан болады.
Балалар ауруларының алдын алуда жас ерекшеліктеріне сәйкес гигиеналық ережелерді сақтау маңызды рөл атқарады, оның ішінде жиһазды, үй-жайларды, киім-кешектерді, аяқ киімді дұрыс таңдау, оқу орнында жеткілікті жарықтандыру, тұрғын және оқу үй-жайларындағы оңтайлы микроклимат жағдайлары, тамақтану, шынығу және басқа да шаралар.
Сабақ кестесі мектептің оқу жоспарына негізделген. Ол оқушылар мен мұғалімдердің уақытын тиімді бөлуге мүмкіндік береді, шамадан тыс жүктемені басқаруға көмектеседі және оқу үдерісінің барлық қатысушыларының жақсы көңіл-күйін сақтауға ықпал етеді. Сабақ кестесін құру кезінде көптеген факторларды ескеру қажет: оқушылардың жас ерекшеліктерінің психофизиологиялық ерекшеліктері, санитарлық-гигиеналық нормалар, пәндердің күрделілігі, мектептегі нақты оқу бағдарламасы, оқушылар мен мұғалімдердің қызығушылықтары мен қалаулары.
Сабақ кестесін құру кезінде оқушылардың бір күндік және апталық оқуға қабілеттілігінің динамикасын ескеру маңызды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда еңбекке қабілеттілік бірінші және екінші сабақтарда жоғары болады, содан кейін үшінші және, әсіресе, төртінші сабақтарда төмендейді. Бірінші сабақпен салыстырғанда бесінші сабақта еңбекке қабілеттілік бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда және алтыншы сабақта жоғары сыныптарда оқитын оқушыларда 50%-ға төмендейді. Өнімділіктегі мұндай динамика апта бойы байқалады. Сабақ кестесін құру кезінде күнделікті ғана емес, сонымен қатар апталық, айлық және жылдық оқуға қабілеттілік динамикасын ескеру маңызды: аптаның ортасы мен соңына қарай, тоқсанның ортасы мен аяғына, оқу жылының ортасы мен аяғына қарай шаршаңқы көңіл-күй орын алады. Сондықтан бұл кезеңдерде оқу жүктемесін біршама азайтып, белсенді демалысты арттыру керек. Баланың жалпы білім беру кезеңін 3 кезеңге (бастауыш, орта және жоғары) бөлу кезінде бастапқы кезеңде баланың жүйелі білім беру жағдайларына бейімделу тетіктерінің (әсіресе 6 жастағы) ең үлкен шиеленіс кезеңін - алғашқы алты ай немесе бір жылды бөліп көрсету қажет.
Екінші ауысымда оқитын оқушыларға сабақ кестесін құруда ерекше қиындықтар пайда болуы мүмкін. Олардың сабақ кезіндегі шаршауы айқын көрінеді. Сондықтан бастауыш сыныптар мен жоғары сынып оқушылары үшін оқуды бірінші ауысымда, ал басқа сыныптарға ауысымды алмастыра отырып ұйымдастыру ұсынылады.
Үзіліс кезіндегі белсенді демалыстың ұзақтығы мен ұйымдастырылуы үлкен маңызға ие. Бұл үзілістер қыртыс жасушаларының жұмысын қалпына келтіріп, қалпына келтіру процестерін жеделдетуі керек. 10 минуттан аз үзілістерге жол бермеу керек, өйткені бұл уақыт демалу үшін жеткіліксіз. Ұзақ үзілістер (30 минутқа дейін) оқушыларға тамақтануға, ұзағырақ демалуға арналған және ауысым ортасында болуы керек. Екінші немесе үшінші сабақтан кейін бір ұзақ үзілістің орнына әрқайсысы 20 минуттан тұратын екі үзіліс жоспарлануы мүмкін.
Оқушылардың апта сайынғы оқу және еңбек жүктемесі еліміздің қолданыстағы санитарлық ережелерімен реттеледі. Өкінішке орай, бұл ережелер әрдайым орындалмайды және қолданыстағы оқу жүктемесінің стандарттары әрқашан тиімді бола бермейді. Салдарынан мектептегі шамадан тыс жүктеме денсаулық проблемаларына әкеледі. Қарқынды оқуға байланысты шамадан тыс жүктеме аурулар мен бұзылуларға, өнімділіктің күрт төмендеуіне, балалар денсаулығының нашарлауына әкеп соғады. Яғни жүйке-психикалық бұзылыстар, иммундық және гормоналды дисфункциямен жүретін қатты шаршау, ағзаның ауруға төзімділігінің төмендеуі және басқа да проблемалар туындайды.
Ғалымдар әр жас үшін ең қиын, әрі жалықтыратын пәндерді оқушылардың еңбекке қабілеттілігі жоғары болатын апта күндеріне белгілеу керек деп есептейді.
Сабақтардан шамадан тыс жүктеме алу, дене тәрбиесіне немқұрайлы қарау, бос уақыттың болмауы және жалпы алғанда, оқу үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы балалардың оқу үлгеріміне әсер етеді.
