Нариман Турегалиев: Стратегиялық жобаларға – ерекше назар
Батыс Қазақстандықтарды толғандыратын әлеуметтік мәселелер де назардан тыс қалмайды. Біз облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары мен алдағы жоспарлары туралы облыс әкімі Нариман Төреғалиевпен әңгімелестік.
– Нариман Төреғалиұлы, Батыс Қазақстан облысы шекаралық өңір ретінде инвестиция тарту – дамудың негізгі факторларының бірі. Мемлекет басшысы қойған осы басым міндетті орындау үшін қандай шаралар қабылдануда?
– Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау бойынша жоспарлы жұмысымыз әртүрлі бағытта жүргізілуде. Бұл – коммуналдық инфрақұрылымды жаңғырту, облыстың оңтүстік аудандарында жол желісін кеңейту, ауылдық денсаулық сақтау саласын дамыту, заманауи мектептер мен басқа да әлеуметтік нысандар салу.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев инвестиция тартуды күшейту қажеттігін де атап өтті. Бұл жаңа өндірістерді іске қосуға, қосымша жұмыс орындарын құруға, бюджетке түсімдерді көбейтуге мүмкіндік береді, осылайша өңір экономикасының өсімін қамтамасыз етеді. Соңғы екі жылдағы негізгі капиталға инвестиция көлемі – 1,4 трлн теңге – осы тапсырмалардың орындалғанын айқын көрсетеді.
Оның ішінде жеке инвестиция үлесі – 986,4 млрд теңге, яғни жалпы көлемнің 72,6 пайызы. Осылайша, Батыс Қазақстан облысы өңірлер арасында екінші орын алады, бұл бизнестің облыс экономикасына белсенді қатысқанын дәлелдейді.
Егер нақты айтсақ, 2023–2024 жылдары 66 жоба жүзеге асырылып, жалпы құны 134 млрд теңге, шамамен 1 600 жаңа жұмыс орны құрылды. Алдағы бес жылда тағы 73 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарланып отыр, жалпы құны – 2,6 трлн теңге.
Қазіргі жылдың бес айының қорытындысы бойынша негізгі капиталға инвестиция көлемі 6,9 пайызға өсіп, 193,5 млрд теңгені құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңінен жоғары. Биыл 35 нысанды іске қосу жоспарланып отыр, жалпы құны 56,9 млрд теңге, 837 жаңа жұмыс орны құрылатын болады. Олардың үшеуі қазірдің өзінде сәтті аяқталды.
Стратегиялық жобаларға ерекше назар аударылады. Облыста Сатимола кен орнында калий тыңайтқыштарын өндіретін кешенді салу үшін инфрақұрылымды тарту жұмыстары басталды. Жобаның құны 1,5 трлн теңгеден асады. 4 900-ден астам жаңа жұмыс орны құрылуы жоспарланып отыр.
Нысан іске қосылуы облыс үшін өте маңызды. Жобаның бірінші кезеңі жылына 1,5 млн тонна калий тыңайтқыштарын өндіруді көздейді. Бұл қуат 2027 жылы іске қосылады деп жоспарлануда. Жобаны толық іске асыру және өндіріс қуатын 12 млн тоннаға жеткізу, кешенді тыңайтқыштарды шығару арқылы, 2034 жылы аяқталады.
Түрік инвесторымен тұрмыстық химия өндірісін ашу және басқа да ірі жобалар жоспарланған. Құрылып жатқан индустриалды аймақта үш инвестициялық жоба жүзеге асырылуда, жалпы құны 9,2 млрд теңге. Сонымен қатар, 2,8 гектар жерде шағын өндірістік аймақ құрылуда, мұнда шағын бизнес субъектілеріне дайын инфрақұрылыммен жер телімдері ұсынылады.
– Күні кеше Сіз ҚХР-ға жұмыс сапарынан оралдыңыз. Биыл бұл қытайлық әріптестермен, әлеуетті инвесторлармен екінші кездесуіңіз болды. Бұл ынтымақтастық бойынша нақты нәтижелер бар ма?
– Біз ірі инвесторлармен және өнеркәсіптік топтардың басшыларымен келіссөздер жүргіздік, бірқатар құжатқа қол қойылды. Маңызды оқиғалардың бірі – CHN Energy International Development Co., Limited компаниясы мен «Батыс пауэр» ЖШС арасында газ турбиналық электр станциясын 414 МВт дейін кеңейту жобасын орындау бойынша «жол картасына» қол қою. Жоба өңірдің энергетикалық қуатын арттыруға, құрылыс кезеңіндегі тұрғын аудандар мен өнеркәсіптік аймақтарға қажетті электр энергиясын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Foshan City Construction Engineering Co., Ltd компаниясымен сұйық метанол зауыты салу, медицина және АӨК саласында, оның ішінде сайга тушасын қайта өңдеу бойынша Cheng Tian Run Kang Medical Limited компаниясымен бірлескен жобаларды жүзеге асыру туралы меморандумдарға қол қойылды.
Машина жасау саласында Гонконг компаниясы Yino-мен автомобиль өндіру келісімі жасалды. Vega Power және Sunway Concept Limited компанияларымен жаңартылатын энергетика және электроника саласындағы жобалар жоспарлануда.
Beijing Debont Technology Co., Ltd компаниясымен заманауи суару инфрақұрылымы мен «ақылды» суару жүйелерін импорттау бойынша келісім бар. Сонымен қатар, құрылыс, инженерлік шешімдер, жол құрылысы және өнімдерді қайта өңдеу бойынша ірі компаниялармен ынтымақтастық мүмкіндіктері қаралды. Қытай тарапының стратегиялық инвестицияларға қызығушылығы жоғары. Осылайша сапар нәтижелі болды, біз тек ниет туралы емес, нақты инвестициялық жобаларды іске қосу қадамдары туралы айта аламыз. Бұл стратегиялық ынтымақтастық Батыс Қазақстан облысының экономикалық өсуіне жаңа перспективалар ашады.
– 2022 жылдың желтоқсанында сенаторлық посттан өз туып-өскен жеріңізге оралып, облысты басқаруды қолға алған сәтіңізде ең алдымен инженерлік коммуникациялар жағдайымен танысқаныңыз есімде. Облыс әлі де электр желілері, жылу орталықтары, су және су ағызу жүйелері жағынан «қызыл» аймақта болса да, соңғы екі жылда немало істер жасалды…
– Дұрыс айтасыз. Облыстың коммуналдық-энергетикалық кешенін жаңғырту бүгінгі таңда облыс әкімдігінің басты міндеттерінің бірі болып отыр. Бұрынғы жылдардағы тарифтерді төмен ұстауға бағытталған, мемлекеттік қолдау механизмдері жоқ кездегі тәжірибе сала жағдайын өте нашарлатты.
Сондықтан 2023 жылы мен инженерлік инфрақұрылымды реконструкциялау жол картасын бекіттім, онда әр нысан бойынша 2035 жылға дейінгі орта мерзімді перспективадағы іс-шаралар көрсетілген. Жөндеу жұмыстарының қарқыны айтарлықтай артты. 2023–2024 жылдары өңірлік энергия тарату компаниясының қаражаты есебінен шамамен 6 мың км электр желілері, 50 қосалқы станция және 600 трансформатор күрделі жөндеуден өтті.
Облыс орталығының өсуіне байланысты жаңа микроаудандарда екі 110/10 қосалқы станция, сондай-ақ аварияларды тез жою үшін екі жөндеу-құралдық база іске қосылды. Канализациялық насос станцияларын реконструкциялау жүйелі жүргізілуде. Мысалы, негізгі тұрмыстық суларды шығаратын жеті түйінді станцияға басымдық берілді. Сонымен қатар, «Ақжайық» жаңа микроауданда канализациялық насос станциясы салынып жатыр. Төрт КНС реконструкцияланды, қалғандарында жұмыс жалғасуда.
Уральск жер асты су көзін реконструкциялауды бастаймыз. Ол 1 000 мм диаметрлі құбырды 14 км ауыстыру және облыс орталығына су көлемін ұлғайту үшін жаңа резервуарлар салуды көздейді. Жылу магистральдары, Уральск ТЭЦ негізгі тораптары жөнделді. Бұл нысандардың барлығында 60–70-жылдардан бері жөндеу жүргізілмеген. Коммуналдық ұйымдарға 58 арнайы техника сатып алынды.
Маңызды мәселелердің бірі – көрші елдерге тәуелділікті төмендету. Қазіргі таңда Жәнібек және Бөкей ордин аудандары Ресей Федерациясынан электр энергиясын алады. Облыста электр энергиясы экспортын қысқарту үшін 5 МВт газ-поршеньдік энергетикалық қондырғы орнату жоспарлануда. Биыл ақпанда италиялық компаниямен осы инвестициялық жобаны жүзеге асыруға келісім жасалды.
– Батысқазақстандықтарды ең қатты алаңдататын мәселе – жергілікті жолдардың жағдайы. Сіз олардың құрылыс және реконструкция қарқынын қалай бағалайсыз?
– Жыл басында республикалық мәндегі жолдардың нормативтік жағдайы – 83%, жергілікті жолдар – 56% болды. Жол салу саласындағы жұмыс қарқыны соңғы кездері айтарлықтай жеделдеді. Соңғы екі жылда облыста 1 000 км-ден астам жол жөнделді, оның ішінде Уральск қаласында – 114 км. 2023 жылы бұл мақсатқа 82 млрд теңге бөлінсе, 2024 жылы – 91,6 млрд теңге бөлінді.
Өткен жылдың елеулі оқиғасы – облыстың оңтүстік аудандары Бөкей ордин және Жәнібек ауданындағы 245 км жолдың күрделі жөндеуі аяқталуы. Бұл тапсырманы Мемлекет басшысы 2019 жылы берген болатын. Қазіргі таңда Уральспен барлық аудан орталықтары асфальтталған жолдармен байланыстырылды. Подстепное – Федоровка жолын Ресей Федерациясы шекарасына дейін қайта құру жұмыстары жүргізілуде, ұзындығы – 144 км.
Жобаның аяқталуы 2026 жылға жоспарланған. Ал жергілікті маңызы бар жолдар мен елді мекендердің көшелеріне келетін болсақ, биыл олардың жөндеуі жалпы ұзындығы 260,7 километрді құрайтын учаскелерде 44,2 миллиард теңге көлемінде жүргізілуде.
– Аймақтағы халықтың 42 пайыздан астамы ауылдық жерде тұрады. Олардың өмір сапасы көбінесе газдандыру және ауылдарды таза ауыз сумен қамтамасыз ету көрсеткіштеріне байланысты…
– Соңғы екі жылда облыстағы су құбырларын жүргізу жұмыстарымен 60 жоба жүзеге асырылып, олардың жалпы құны 12 миллиард теңгені құрады.
65 ауылдан шамамен тоғыз мың тұрғын таза ауыз сумен қамтамасыз етілді. Жыл соңына дейін бұл көрсеткішті 100 пайызға жеткізуді жоспарлап отырмыз. Тағы 55 ауыл таза сумен қамтылмақ.
Облыс тұрғындарының табиғи газбен қамтылу деңгейі 99,7 пайызды құрайды. Биыл тағы үш ауыл газдандырылмақ.
– Нариман Турегалиевич, белгілі болғандай, Батыс Қазақстан облысында көптеген жылдар бойы апатты үйлерде тұратын тұрғындар мен ауылдағы әлеуметтік осал топтарды баспанамен қамтамасыз ету мәселесі шешілмей келген. Қазіргі жағдайда жағдай қалай қалыптасып отыр?
– Соңғы екі жылда облыстың қалалары мен ауылдарында 59 тұрғын үй салынды, бұл 1 449 пәтерді құрайды. Апатты деп танылған үйлердегі тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету бойынша үлкен жұмыс жүргізілуде. Қазіргі уақытта облыста 871 отбасы баспананы қажет етеді. Биыл осы санаттағы азаматтарға 180 пәтер беріледі.
Акимат сондай-ақ әлеуметтік осал топтарды баспанамен қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөледі. Осы кезеңде Орал қаласында және облыстың 12 ауданында 1 007 пәтер сатып алынып, жалпы сомасы 15,6 миллиард теңгені құрады.
2023 жылы ел Президентінің ауылды дамыту жөніндегі тапсырмасына сәйкес мен ауылдық жерлерде тұрғын үй салу шешімін қабылдадым. Соңғы жылы 805 пәтер тапсырылса, биыл әлеуметтік осал топтарға 555 пәтер беру жоспарлануда. Сонымен қатар, Орал мен Ақсай қалаларында бес көппәтерлі үй, ауылдық жерлерде 14 тұрғын үй пайдалануға берілмек.
– Ауылдардан, әсіресе шекаралық аймақтардан, халықтың кетуі жалғасуда. Сіздің жеке бастамаңызбен «Қаладан ауылға» жобасы іске қосылды. Бұл бағдарлама нәтижелі болды ма?
– Біріншіден, жоба ауылдық жерлерде еңбек күші тапшылығын жою және агроөнеркәсіптік кешеннің тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін басталды. Ерекше атап өткім келетін маңызды жайт: бағдарлама мемлекеттік қолдаудың барлық шараларын қамтиды. Бұл облыс тұрғындары үшін өте ыңғайлы.
2024–2026 жылдары жобада қатысу үшін 96 ауыл анықталды, оларға 120 отбасы көшірілмек. Барлығы баспанамен қамтамасыз етілуі тиіс, балаларға балабақша мен мектептерде орындар беріледі, ересектерге жұмыспен қамту бойынша қолдау көрсетіледі. Жерлестер жаңа қоныс аударушыларға мал сатып алуға көмектесті. Бұл жеке шаруашылықты дамыту мүмкіндігін білдіреді.
Сонымен қатар, бұл отбасылар «Ауыл аманаты» бағдарламасына қатыса алады. Бағдарламаның аясында шамамен тоғыз миллиард теңге бөлініп, 1 600-ден астам жаңа жұмыс орындары құрылды. Әлеуметтік осал топтарға тауарлық несие де берілді: 254 отбасы 448 сиыр, 662 қой мен ешкі, 94 ат алды.
– Облыстың агроөнеркәсіптік кешенінің даму динамикасын қалай бағалайсыз?
– Облыстың жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің шамамен 64 пайызы мал шаруашылығында өндірілді. Мал саны тұрақты түрде өсіп келеді. Мысалы, ірі қара мен ат саны 1990 жылдардағы ең үздік көрсеткіштерден асты. Қазіргі уақытта ұсақ мал саны 1,9 миллионға, ірі қара 1,1 миллионға, аттар – 361 мыңнан астам, түйелер – үш мыңға жетті. Нәтижесінде Батыс Қазақстан облысы республикада ет, сүт және асыл мал саны бойынша ең ірі өңірлердің біріне айналды.
Бүгінде ауыл шаруашылығы өнім өндірушілеріміз ет өнімдерін көрші облыстарға жеткізеді. Соңғы екі жылда мемлекет облыстың ауыл шаруашылығына 114 миллиард теңге көлемінде қолдау көрсетті.
Өткен жылы АӨК-те 11 инвестициялық жоба сәтті жүзеге асырылып, жалпы сомасы 15,4 миллиард теңгені құрап, 138 жаңа жұмыс орны құрылды. Сонымен қатар, АӨК-те үш жылға 49 ірі инвестициялық жобалар пулын қалыптастырылды, жалпы сомасы 66,4 миллиард теңге. Оларды аяқтау арқылы 790-тан астам жаңа жұмыс орны құрылмақ. Еңбек өнімдерінің, әсіресе сүт өнімдерінің импортын алмастыруға басымдық беріледі. Биыл жоспарланған 23 жобаның жалпы сомасы 20,4 миллиард теңгені құраса, бүгінге дейін 3 жоба, 2,8 миллиард теңге іске асырылды.
– Жастар ауылда қалуы және жұмыс істеуі үшін тек жұмыс орындары ғана емес, әлеуметтік инфрақұрылым да қажет…
– Әрине. Сондықтан қазіргі таңда көптеген мемлекеттік бастамалар ауылды дамытуға, қала мен ауыл өмір сапасының айырмашылығын азайтуға бағытталған. Мысалы, Батыс Қазақстанда Ел Президенті бастамашы болған «Келешек мектептері» ұлттық жобасы аясында салынған үш мектептің бірі ауылдық жерге ашылды.
2023–2025 жылдар аралығында «Ауылдық денсаулық сақтау модернизациясы» ұлттық жобасы аясында облыста 50 жаңа медициналық нысан салу жоспарланған, оның 49-ы пайдалануға берілді. Қалған нысанда жұмыстар аяқталу сатысында.
Аймақтық мәдениет мәселелері, халықты жаппай спортқа тарту да акимат бақылауында. Соңғы екі жылда 7 жаңа мәдени нысан салынып, 4 мәдениет үйі күрделі жөндеуден өтті. Биыл 11 мәдени нысанды аяқтау, 7-ін күрделі жөндеуден өткізу және 2 нысанда ғылыми-қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі.
2023–2024 жылдары 4 спорттық-сауықтыру және 2 модульдік спорт кешені салынды. Осылайша барлық аудан орталықтары спорт инфрақұрылымымен толық қамтылған. Жыл соңына дейін 4 мәдени-спорттық және 4 спорт кешені, сондай-ақ облыстың ірі ауылдарында спорт залдары тапсырылмақ.
– Соңғы екі жылда облыста тағы бір маңызды мәселе шешілді – әлеуметтік ұзақ мерзімді нысандар аяқталды…
– 2020–2022 жылдары өңірде 55 әлеуметтік ұзақ мерзімді нысан болды, олардың жұмысы тоқтап қалған. Себептер әртүрлі: қаржыландыру уақытша тоқтауы, құрылыс материалдарының жетіспеушілігі, мердігерлердің жауапкершіліксіздігі. Алайда бақылау мен жүйелі жұмыс арқасында бүгінде барлық нысандар аяқталып, пайдалануға берілді, атап айтқанда: 16 су құбыры, 9 мектеп, 3 спорт нысаны, 4 жол, 9 инженерлік желі, 10 тұрғын үй, 3 мәдени нысан және 1 денсаулық сақтау мекемесі.
– Жақын арада облыстың даму бағыттары қандай болады?
– Акимнің жұмысына маңызды емес бағыт болмайды. Азаматтарды қызықтыратын барлық мәселелер қаралып, шешілуі тиіс. Өмір сапасы тек барлық салалардағы даму оң динамикасы арқылы ғана жоғары болады. Бізде жоспар көп, оны орындаудың нақты стратегиялары бар. Мен сенімдімін, Батыс Қазақстан облысы елдің алдыңғы қатарлы, өмір сүруге ең ыңғайлы өңірлерінің қатарына шығуға барлық негізге ие. Мен және команда бұл үшін бар күшімізді жұмсаймыз.
– Уақытыңызды бөлгеніңізге рахмет. Барлық қойылған мақсаттарға жетуіңізге тілектеспіз.