Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан гендерлік саясатты іске асыруда айтарлықтай прогреске қол жеткізді, ол әйелдер әлеуетін мақсатты түрде дамытуды, ерлер мен әйелдердің бизнесте, саясатта, мемлекеттік басқаруда, еңбек қызметінде тең көрініс табуы үшін жағдайлар жасауды, әйелдердің сапалы білім мен денсаулық сақтауға тең қол жеткізуін қалыптастыруды, сондай-ақ, ананы жан-жақты қорғауды білдіреді.
Әйелдердің ерлермен тең құқықтары бар, бірақ сонымен бірге олар босанумен, бала тәрбиесімен, өмірді сақтаумен және басқа да әлеуметтік маңызды шындықтармен байланысты көбірек жауапкершіліктерге ие.
Қазақстанда әйелдерді қолдау үшін гендерлік және отбасылық-демографиялық саясаттың біртұтас институционалдық жүйесі қалыптасты, Елеулі құқықтық база жасалды, осы бапта жүкті әйелдер мен жас аналардың еңбек құқықтары тақырыбы қозғалатын болады.
Жүктілік-бұл әр әйелдің өміріндегі маңызды, әдемі және жауапты кезең. Күту, баланың дүниеге келуі әйелге мансапты жалғастыруға кедергі болмайды. Сонымен қатар, Болашақ және қалыптасқан ананың еңбек қызметін ана болу қуанышымен үйлестірудің және жұмыс берушінің де, мемлекеттің де қолдауын сезінудің барлық мүмкіндіктері заңнамалық деңгейде бекітілген.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес әйелдерге мынадай құқықтар мен шектеулер беріледі.
Әйелдердің еңбегін пайдалануға тыйым салынатын жұмыстардың тізіміне сәйкес әйелдерді ауыр жұмыстарға, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарға жұмысқа орналастыруға жол берілмейді (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 26-бабы 2-тармағының 4) тармақшасы). "Он сегіз жасқа толмаған қызметкерлердің еңбегін пайдалануға тыйым салынатын жұмыстардың тізімін, он сегіз жасқа толмаған қызметкерлердің ауыр заттарды тасуы мен жылжытуының шекті нормаларын және әйелдердің еңбегін пайдалануға тыйым салынатын жұмыстардың тізімін, әйелдердің ауыр заттарды қолмен көтеруінің және жылжытуының шекті нормаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 8 желтоқсандағы № 944 бұйрығына әйелдердің еңбегін пайдалануға тыйым салынатын 25 кіші бөлім бойынша шамамен 287 атау кіреді. Еңбек кодексінің 44-бабына сәйкес жұмыс беруші медициналық қорытынды негізінде жүкті әйелді орташа жалақысын сақтай отырып, зиянды және (немесе) қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болғызбайтын басқа жұмысқа ауыстыруға міндетті. Жүкті әйелге басқа жұмыс берілгенге дейін ол орташа жалақысы сақтала отырып, жұмысты орындаудан босатылуға жатады. Жүкті әйел жұмыс беруші ұсынған басқа жұмысқа ауысудан бас тартқан жағдайда, ол жүктілікке және босануға байланысты демалыс берілгенге дейін жалақысы сақталмайтын қарсы көрсетілген жұмысты орындаудан босатылуға жатады. Еңбек шарты белгілі бір мерзімге байланысты мерзімі. Алайда, егер бір жылдан кем емес белгілі бір мерзімге жасалған еңбек шартының мерзімі аяқталған күні жүкті әйел он екі және одан да көп апта мерзімдегі жүктілік туралы медициналық қорытынды ұсынса, сондай-ақ үш жасқа дейінгі баласы бар, бала асырап алған және бала күтімі бойынша жалақысы сақталмайтын демалысқа өз құқығын пайдалануға ниет білдірген жұмыскер уақытша болмаған жұмыскерді алмастыру жағдайларынан басқа, еңбек шартының мерзімін ұзарту туралы жазбаша, онда жұмыс беруші еңбек шартының мерзімін бала күтімі бойынша демалыс аяқталған күнге дейін ұзартуға міндетті (Еңбек кодексінің 51-бабының 1 және 2-тармақтары). Жұмыс берушіге жүктілік туралы анықтаманы ұсынған жүкті әйелдермен, үш жасқа дейінгі балалары бар әйелдермен, он төрт жасқа дейінгі баланы (он сегіз жасқа дейінгі мүгедек баланы) тәрбиелеп отырған жалғызілікті аналармен, 52-баптың 1-тармағының 2) және 3) тармақшаларында белгіленген негіздер бойынша аталған балалар санатын анасыз тәрбиелеп отырған өзге де адамдармен еңбек шартын жұмыс берушінің бастамасы бойынша бұзуға жол берілмейді (жұмыскерлердің санын немесе штатын; жұмыс берушінің экономикалық жай-күйінің нашарлауына әкеп соққан өндіріс, орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер көлемінің төмендеуі) (Еңбек кодексінің 54-бабының 2-тармағы). Жұмыс беруші жүкті әйелдің, үш жасқа дейінгі баласы (балалары) бар ата-ананың біреуінің (бала асырап алушының) жазбаша өтініші бойынша толық емес жұмыс уақытын белгілейді (Еңбек кодексінің 70-бабының 3-тармағы). Жұмыс уақытының жиынтық есебі үздіксіз жұмыс істейтін өндірістерде, цехтарда, учаскелерде және өндіріс (жұмыс) жағдайлары бойынша қызметкерлердің осы санаты үшін белгіленген жұмыс уақытының күнделікті немесе апта сайынғы ұзақтығы сақталмайтын жұмыстардың кейбір түрлерінде қолданылады.
Егер жұмыс күнінің (жұмыс ауысымының) ұзақтығы сегіз сағаттан асатын болса, жүкті әйелдер үшін жұмыс уақытының жиынтық есебін қолдануға жол берілмейді (Еңбек кодексінің 75-бабының 1 және 7-тармақтары). Еңбек кодексінің 76-бабының 2-тармағына сәйкес жұмыс берушіге жүктілігі туралы анықтаманы ұсынған жүкті әйелді түнгі уақыттағы жұмысқа тартуға жол берілмейді. Түнгі уақыт 22-ден 6 сағатқа дейін. 76-баптың 4-тармағы мынадай қызметкерлерді: 1) жеті жасқа дейінгі балалары бар әйелдерді және жеті жасқа дейінгі балаларды анасыз тәрбиелеп отырған басқа да адамдарды; 2) он алты жасқа дейінгі мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған қызметкерлерді жазбаша келісімінсіз түнгі уақытта жұмысқа тартуға жұмыс берушінің құқығы жоқ екенін айқындайды. Жұмыс берушіге жүктілік туралы анықтаманы ұсынған жүкті әйелдер үстеме жұмысқа жіберілмейді (Еңбек кодексінің 77-бабының 3-тармағы). Еңбек кодексінің 82 - бабының 3 және 5 - тармақтарына сәйкес бір жарым жасқа дейінгі балалары бар жұмыс істейтін әйелдерге, бір жарым жасқа дейінгі балаларды анасыз тәрбиелеп отырған әкелерге (бала асырап алушыларға) баланы (балаларды) тамақтандыру үшін мынадай ұзақтықтағы жұмыстың әрбір үш сағатынан: 1) Бір баласы бар әйелдерге-әрбір үзіліс кемінде отыз минут; 2) екі немесе одан да көп баласы бар әйелдерге-әрбір үзіліс кемінде бір сағат сайын қосымша үзілістер беріледі. Баланы тамақтандыруға арналған үзілістер (балаларды) жұмыс уақытына қосылады. Үзілістер уақытында әйелдердің, әкелердің, бала асырап алушылардың орташа жалақысы сақталады. Жұмыс берушіге жүктілік туралы анықтаманы ұсынған жүкті әйелдерді демалыс және мереке күндері жұмысқа тартуға тыйым салынады (Еңбек кодексінің 85-бабының 4-тармағы).
Он сегіз жасқа толмаған жұмыскерді, жүкті әйелдерді және ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарда істейтін жұмыскерлерді жыл сайынғы ақылы еңбек демалысынан кері шақырып алуға жол берілмейді (Еңбек Кодексінің 95-бабының 4-тармағы). Еңбек кодексінің 99-бабына сәйкес жүкті әйелдерге, бала (балаларды) туған әйелдерге, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алған әйелдерге (еркектерге) бала тууға байланысты мынадай демалыстар беріледі: 1) жүктілігі және босануы бойынша демалыс; 2) жаңа туған баланы (балаларды) асырап алған жұмыскерлерге демалыс; 3) бала үш жасқа толғанға дейін бағып-күтуге арналған жалақысы сақталмайтын демалыс. Жүкті әйел жүктілікке және босануға байланысты демалысқа құқық беретін еңбекке уақытша қабілетсіздік парағында көрсетілген күннен бастап оны демалыстың осы түріне құқықты растайтын еңбекке уақытша қабілетсіздік парағын ұсыну арқылы ресімдейді. Егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, ұзақтығы босануға дейін күнтізбелік жетпіс күнге және босанғаннан кейін күнтізбелік елу алты (қиын босанған немесе екі немесе одан көп бала туған жағдайда - жетпіс) күнге жүктілікке және босануға байланысты демалыс беріледі. Демалыстарды есептеу жиынтықтап жүргізіледі және демалыс әйелге босанғанға дейін нақты пайдаланған күндерінің санына және жұмыс берушідегі жұмысының ұзақтығына қарамастан, толық беріледі. Жаңа туған баланы (балаларды) асырап алған жұмыскерлерге (ата-аналардың біріне) бала асырап алынған күннен бастап және бала туған күннен бастап елу алты күн өткенге дейінгі кезеңге демалыс беріледі. Егер Еңбек және (немесе) ұжымдық шарт талаптарында, жұмыс берушінің актісінде көзделсе, жұмыс беруші орташа жалақысын сақтай отырып, Қазақстан Республикасының Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылған, жүктілікке және босануға, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуға байланысты табысынан айырылған жағдайда төленетін әлеуметтік төлем сомасын шегеріп, жүктілікке және босануға байланысты демалысқа, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алған жұмыскерлерге берілетін демалысқа ақы төлейді.
Тазабеков Д.Ж.- мемлекеттік еңбек инспекторы